Alþýðublaðið - 14.04.1988, Blaðsíða 5

Fimmtudagur 14. apríl 1988
5
il
RÍKISÚTVARPIÐ
menntamálaráðherra
ustuna, eins og greinilegt var
af þessari spurningu Stefáns
Jóns Hafsteins:
„Er eitthvað sem bendir til
þess, annað hvort í þínum
rannsóknum eða í sambandi
við það, sem hefur komið
fram núna frá Noregi, að það
væru fleiri stjórnmálamenn
; en Stefán Jóhann, sem að
hafi starfað með þessum
hætti, annað hvort i hans
flokki eða öðrum flokkum?"
Með þessari spurningu
leitaði fréttamaðurinn fyrir
sér um það, hvort fleiri
stjórnmálamenn yrðu dregnir
í dilk með Stefáni Jóhanni
Stefánssyni, ef ályktað væri
af öðrum heimildum á sama
hátt og Tangen var sagður
gera af sinni. Þorleifur
Friðriksson skoraðist undan
svari meö þeim orðum, að
rannsóknir sínar hefðu „fyrst
og fremst tekið til Alþýðu-
flokksins og Alþýðusam-
bandsins". Hann lét hins veg-
ar að þvi liggja, að undirrótin
að innanflokksátökum í Al-
þýðuflokknum á sjötta ára-
tugnum hefði verið sú, að þá
hafi verið hér á ferð „banda-
rískir útsendarar". Þeir hefðu
lagt til fé úr sjóðum
Marshall-hjálparinnar til út-
gáfu fréttablaðs Alþýðusam-
bands íslands, en það atriði
tengdi Már Jónsson óðar við
meintan fjárstyrk leyniþjón-
ustunnar bandarísku til
„njósnastarfsemi" í Noregi.
Það varð Þorleifi Friðrikssyni
siðan tilefni til að nefna, að
Iðnaðarmálastofnun hefði
verið rekin fyrir Marshall-fé í
þeim tilgangi að „slæva
andstæðurnar milli launa-
vinnu og auðmagns".
Auðsætt er, að í þessum
Dagskrárþætti var farið út á
mjög varhugaverða braut. Að-
altilefni hans var að ræða um
sögulega heimild, sem út-
varpsmenn létust hafa undir
höndum, en höfðu alls ekki.
Til umræðunnar var þannig
stofnað á mjög ankannaleg-
an hátt. Eðlilegt heföi verið
að segja frá því i hádegis-
fréttum, að viðkomandi heim-
ild hefði ekki fundist, og
fresta frekari fréttaflutningi
og umræðum um máliö, þar
til hún væri komin til skila.
Jafnvel þótt litið sé fram-
hjá því í bili, hvernig til um-
ræðunnar var stofnað, virðist
ekki síður ámælisvert, hvern-
ig tekið var á umræðuefninu.
Samkvæmt síðustu frásögn
Jóns E. Guðjónssonar kom
það eitt fram í „skýrslunni"
um Stefán Jóhann Stefáns-
son, að hann hefði hitt
bandaríska stjórnarerindreka
og leyniþjónustumenn að
máli. Allt annað, sem Jón
hafði um málið að segja, voru
ályktanir, sem hann hafði eft-
irTangen. Þær voru augsýni-
lega sprottnar af þeirri
óhæfu forsendu, að það geti
verið nægilegt sakarefni að
eiga samneyti við ákveðna
menn. Þessar ályktanir voru
teknar góðar og gildar ásamt
staðhæfingum Tangens um
norsku verkalýðshreyfinguna.
Á þessu byggðist öll umræð-
an í þættinum, þar sem
mörkin milli staðreynda,
hæpinna fullyrðinga og upp-
spuna máðust með öllu út.
Ef beitt hefði verið gagn-
rýnu fréttamati, hefði niöur-
staðan hlotið að verða sú, að
ályktanir, sem hafðarvoru
eftir Tangen, væru ótækar án
frekari sannana. „Heimild"
um að forsætisráðherra hefði
hitt bandariska embættis-
menn og gefið þeim ótil-
greindar upplýsingar um ótil-
greind málefni, gæti aldrei
talist vísbending um, hvað þá
sönnun fyrir því, að hann
hefði haft óeðlileg tengsl við
bandarísku leyniþjónustuna.
Alkunna er, að á fyrri tíð áttu
íslenskir forsætisráðherrar
mikil samskipti við erlenda
stjórnarerindreka. Á árunum
1948-49 vofði stríðshætta yfir
og íslensk stjórnvöld óttuð-
ust, að átök á meginlandi
Evrópu gætu breiðst út til
landsins með einhverjum
hætti. Á íslandi voru þá eng-
ar landvarnir, en rikisstjórnin
gerði ráð fyrir þvi, að Banda-
ríkjamenn hefðu hér herafla á
ófriðartímum. Vorið 1949
gengu íslendingar i Atlants-
hafsbandalagið, sem þá fól
Bandaríkjamönnum að verja
landið á styrjaldartímum i
samráði við íslensk stjórn-
völd. Vegna þessa samstarfs
fslenska ríkisins við Banda-
ríkjastjórn kunni það hæg-
lega að hafa verið í verka-
hring forsætisráðherra að
skiptast á leynilegum upplýs-
ingum við bandaríska stjórn-
arerindreka, þ.á.m. leyniþjón-
ustumenn. Þannig fara sam-
skipti ríkja iðulega fram, og
þykirekki fréttnæmt.
í Dagskrárþættinum var
aldrei bent á þessi atriði.
Óhlutdrægt fréttamat vék þar
til hliðar fyrir eindreginni
stjórnmálaafstöðu, sem réð
bæði spurningum og svörum
þátttakenda. Þessi afstaða
var ítrekuð í þáttarlok, er
Stefán Jón Hafstein bað Þor-
leif Friðriksson að meta
erlend áhrif á íslensk stjórn-
mál „í vil hægri öflunum
geng þeim, sem þessir aðilar
voru að beita sér, þ.e.a.s.
róttækum vinstrimönnum
eða verkaiýðshyggjufólki".
Hér kom fram það sjónarmið,
að þeir sem ekki aðhylltust
stefnu Sósíalistaflokksins
eða höfnuðu samstarfi við
þann flokk, hefðu talist til
„hægri afla“ á fimmta- og
sjötta áratugnum. Tvær fylk-
ingar hefðu þá tekist á um
völdin: íslenskt „verkalýðs-
hyggjufólk" og andstæðingar
þess (þ.á.m. Alþýðuflokkurinn
undir forystu Stefáns Jóh.
Stefánssonar), sem ætla
mátti, að einir hefðu verið í
sambandi við útlendinga og
þar að auki starfað i sérstök-
um tengslum við bandarisku
leyniþjónustuna. Það sjónar-
mið, sem hér lá að baki, má
eins og kunnugt er rekja til
hinna miklu átaka um utan-
ríkisstefnuna, sem ríkisstjóm
Stefáns Jóh. Stefánssonar
markaði landinu 1947-49.
Stjórnarandstæðingar, þ.e.
sósíalistar, sökuðu þá for-
sætisráöherra og stjórnar-
flokkana óspart um að ganga
erinda Bandarðkjastjórnar, en
litu á sjálfa sig sem hina
einu sönnu málsvara ís-
lensku þjóðarinnar og verka-
lýðsins. Skiljanlegt er, að
þeir, sem enn aðhyllast slík
sjónarmið nú á dögum, hafi
talið aðdróttanirnar frá Osló
ákaflega trúverðugar. „Heim-
ild“ Tangens mátti þannig
skoða sem staðfestingu á
þeim landráðaásökunum,
sem Stefán Jóhann Stefáns-
son sætti á fimmta áratugn-
um, eins og Þorleifur
Friðriksson lét að liggja. Með
því að enginn þátttakenda
reyndi að líta á málið frá öðru
sjónarmiði, hlaut umræðan
að fara út á þá braut, sem
fyrr er lýst. Meðferð málsins
þennan þriðjudag var á einn
veg, og fær undirritaður ekki
séð, að þar geti verið um að
ræða tilviljun eða „frétta-
slys“. Allt ber að sama
brunni: vísvitandi ranghermi í
hádegisfréttum, villandi þýð-
ing á oröunum „fortrolige
mote“, upptaka málsins í
Dagskrárþætti og markleið-
andi spurningar fréttamanna
í þættinum. Að kvöldi þessa
dags var enn haldið áfram á
sömu braut með þvi að út-
varpa hluta þáttarins í frétta-
tíma. Auðsætt virðist, að
stjórnmálaafstaða sú, sem
glögglega kom fram í þættin-
um, hafi leitt fréttamenn af-
vega bæði í fréttaflutningi og
fréttamati....
Mál það, sem nú hefur ver-
ið reifað, er i eðli sínu svika-
mál. Upphafsmaðurinn var
Tangen, og allt virðist benda
til þess, að hann hafi búið til
söguna um samband ráðherr-
ans við leyniþjónustuna. Þótt
Tangen þrætti fyrir þetta að
lokum, stóð hann a.m.k. fast
við það, að Stefán Jóhann
Stefánsson hefði verið tengd-
ur Bandaríkjastjórn með
óeðlilegum hætti.
Sumarið 1986 dvaldist und-
irritaður við rannsóknir i
Bandaríkjunum til að undir-
búa fyrrnefnda ritgerð og aðr-
ar væntanlegar ritsmíðar um
utanríkis- og öryggismál ís-
lendinga 1945-51. Markmiðið
var að kanna öll helstu gögn,
sem opnuð höfðu verið
fræðimönnum um þetta efni
á síðustu árum. Við þessa
rannsókn kom í Ijós, að engin
skjöl bandarisku leyniþjón-
ustunnar CIA um starfsemi
hennar á íslandi eru tiltæk i
skjalasöfnum vestra.
Skemmst er frá að segja, að i
heimildum frá öðrum stjórn-
arstofnunum og Bandaríkja-
her fundust engar vísbend-
ingar um íslendinga, sem
starfað hefðu í þjónustu CIA.
Svik, sem framin eru undir
yfirskini fræðimennsku, get-
ur verið erfitt að varast, ef
kænlega er um hnúta búið.
Svo var þó alls ekki um pretti
Dags Tangens, sem augsýni-
lega var ætlað að ófrægja lát-
inn stjórnmálaandstæðing
og koma höggi á flokk hans.
Meðferð Tangens á heimild-
um og skipti hans við fjöl-
miðla minna einna helst á
„aprílgabb“, sem venjulega
endist aðeins í einn dag.
Þannig hefði einnig farið í
þessu tilviki, ef útvarpsmenn
hefðu ekki ákveðið að láta
sem þeir hefðu sannreynt
„heimild" hans. Að svo langt
skyldi gengið, verður ekki
skýrt með því einu, að frétta-
stofan hafi borið óverðskuld-
að traust til Tangens sem
fræðimanns. Röng ákvörðun
fréttastofunnar 10. nóvember
og meðferð málsins upp frá
því vitnar einkum um tvennt:
ofurkapp á að halda ásökun-
um Tangens að hlustendum
og blinda trú á sannleiksgildi
þeirra. í þættinum Daskrá
sannaðist, að útvarpsmenn
litu málið aðeins frá einu
pólitísku sjónarhorni. Verður
það að teljast sterk vísbend-
ing m, að þessi einsýni hafi
ráðið mestu um, að þeir kom-
ust í ógöngur með málið.
Líti menn svo á, að víti eigi
að vera til varnaðar, virðist
ýmislegt mega læra af þessu
leiðindamáli: að gengið sé
rækilega úr skugga um feril
og málflutning manna, sem
segja vilja fréttir og skirskota
til fræðimennsku og háksóla-
titla; að munnlegur vitnis-
burður slikra manna um
heimildir verði ekki talinn
sönnun á efni þeirra, hvað þá
jafngildi frumheimildar; að
þeir útvarpsmenn sem hér
eiga hlut að máli, reyni fram-
vegis að líta á umdeild sagn-
fræðileg viðfangsefni frá
fleiri en einni hlið og finni
stjórnmálaskoðunum sínum
vettvang utan fréttatíma.
Freiburg im Breisgau,
24. febrúar 1988
Þór Whitehead
FRETTASLYS EDA
VÍSVITANDI
FRÉTTAFÖLSUN?
í greinargerð menntamálaráðherra með
skýrslu dr. Þórs segir að málið sé álits-
hnekkir fyrir RÚV og alvarleg mistök hafi
átt sér stað.
„Álitsgerð dr. Þórs White-
head, byggð á rannsóknum á
ölium gögnum málsins og
viðtölum við ýmsa málsaðila,
leiðir í Ijós að fréttastofu
Rikisútvarpsins og dægur-
máladeild Rásar 2 urðu á
alvarleg mistök i fréttaflutn-
ingi og annarri umfjöllun i
„Dag Tangen-málinu“. Þeir
fréttamenn og starfsmenn
Ríkisútvarpsins sem um
málið fjölluðu störfuöu ekki i
samræmi við þær kröfur sem
útvarpslög og reglugerð um
Rikisútvarpið gera til þeirra,“
segir m.a. í inngangi Birgis
ísleifs Gunnarssonar
menntamálaráðherra að
skýrslu dr. Þórs Whitehead.
Ennfremur segir að mál
þetta sé mikill álitshnekkir
fyrir Ríkisútvarpið og að
brýnt sé að unninn verði
bugur á þeim trúnaðarbresti
sem óhjákvæmilega hafi
orðið á milli stofnunarinnar
og hlustenda. „Álitsgerð ,df-
Þórs Whitehead mun verða
send útvarpsstjóra með þeim
eindregnu tilmælum að efni
hennar verði vandlega kynnt
starfsmönnum fréttastofu
Ríkisútvarps, hljóðvarps og
sjónvarps, og starfsmönnum
dægurmáladeildar Rásar 2
svo komast megi hjá því að
mistök af þessu tagi endur-
taki sig,“ segir í greinargerð
ráðherra.
Athygli hefur vakið að ráð-
herra talar um „mistök" en í
skýrslu dr. Þórs er beinlínis
sagt að á tilteknu stigi máls-
• ins geti ekki verið um frétta-
slýs að ræða heldur hafi
verið um visvitandi rang-
hermi að ræða í hádegis-
fréttum, villandi þýðingu og
markleiðandi spurningar i
dagskrárþætti á Rás 2.
Markús Örn Antonsson útvarpsstjóri:
FÁTT NÝTT í
ÞESSARI SKÝRSLU
„Þessi skýrsla er að megin
uppistöðu til gögn sem hafa
áður komið fram i málinu. Ég
óskaði á sinum tíma eftir úr-
skurði siðanefndar Blaða-
mannafélagsins og liggur
hann fyrir. Því kemur fátt nýtt
fram í þessari álitsgerð sem
menntamálaráðherra hefur
látiö vinna,“ segir Markús
Örn Antonsson útvarpsstjóri.
Markús Örn segir að
skýrsla dr. Þórs Whitehead
veiti þó fyllri skýringar hvað
sagnfræðilega hlið málsins
varðar vegna fræðistarfa
hans. „Sá viðbótarfróðleikur
á efalaust erindi inn í þetta
mál í heild sinni þegar
menntamálaráðherra svarar
óskum þingmanna um heild-
arskýrslu um málið.
Við munum fara að óskum
ráðherra um að þessi skýrsla
verði tekin til sérstakrar um-
fjöllunar innan útvarpsins."
— Geturðu tekið undir
það með dr. Þór að þetta mál
sé álitshnekkir fyrir ríkissjón-
varpið?
„Þegar Útvarpsráö gagn-
rýndi vinnubrögð í Dag
Tangen-málinu dró ég enga
dul á það álit mitt að þarna
hefði mönnum orðið áal var-
leg mistök og fariö alltot
geyst í fréttaflutningi miðað
við það hve málið var við-
kvæmt og upplýsingar
ótryggar."
Utvarpsstjóri segir að
þessu máli sé engan veginn
lokið með birtingu skýrslunn-
ar. Eftir sé umræða innan
Rikisúivarpsins um efni
hennar og búast megi við
miklum umræðum um hana á
Alþingi.
Stefán Jón Hafstein:
HEF OSKAÐ EFTIR
FUNDI MEÐ RÁÐHERRA
„Þarna koma fram mjög
alvarlegar ásakanir á mig
sem ég tel að séu ekki
byggðar á rökum,“ segir Stef-
án Jón Hafstein forstöðu-
maður Dægurmáladeildar
Rásar 2.
„Ég er bæði sakaður um
pólitíska hlutdrægni og vís-
vitandi blekkingarog því tel
ég að það hefðu verið eðlileg
vinnubrögð að annað hvort
Þór Whitehead eða embætt-
ismenn ráðuneytisins hefðu
leitað til mín og beðið um
álit eða greinargerð. Þar með
hefði ég getað leiðrétt ákveð-
in atriði sem koma fram i
skýrslunni. Ég bendi á að .
leitað var til annarra um skýr-
ingar varðandi þeirra hlut i
þessu máli. Ég hef þvi óskað
eftir fundi meö menntamála-
ráðherra til að gera honum
grein fyrir að þarna hafi átt
sér stað misheppnuð vinnu-
brögð við gerð skýrslunnar
og að það hafi verið ómak-
lega aö mér vegið. Ég vil
skýra út fyrir honum hvers
vegna þetta hefur gerst þvi
þetta er þungur áfellisdómur
og alvarlegt mál þegar rangar
ásakanir eru lagðar fram í
skýrslu fyrir Alþingi.“