Alþýðublaðið - 29.11.1989, Qupperneq 4

4
Miðvikudagur 29. nóv. 1989
Prófessor Tuomc
30. nóvember í Helsinki. Fyrstu loftárásirnar eru yfirstaönar.
Á morgun, 30. nóvember,
eru 50 ár liöin frá því
Finnska vetrarstríðið hófst.
Þegar Staiín ákvað að gera
innrás í Finnlandi að undan-
genginni flókinni alþjóð-
legri atburðarás, var sett á
laggirnar skuggaríkisstjórn
landflótta finnskra komm-
únista sem viðurkenndi
Kreml opinberlega, og Stal-
ín kom því þannig fyrir með
gagnkvæmum samningi við
þessa leppstjórn að svo liti
út sem aldrei heföi neitt
stríð verið háð. í grein sinni
fjallar prófessor Tuomo
Polvinen við Finnsku aka-
demíuna um baksvið vetrar-
stríðsins, þær pólitísku
hræringar sem áttu sér stað
í álfunni áður en Stalín
missti þolinmæðina og
gerði innrás í þetta litla
grannríki Sovétríkjanna.
Þrátt fyrir að Finnar hefðu
löngu fyrr lýst yfir hlutleysi.
Finnar byggðu utanríkismál sín í
lok fjórða áratugarins á norrænu
hlutleysi eftir að Þjóðabandalagið
hafði reynst vanmáttugt til að við-
halda friði. Svíþjóð, Noregur og
Danmörk, sem voru htutlaus í
fyrri heimsstyrjöldinni, mynduðu
hóp og talið var að Finnland gæti
líka best staðið utan við innbyrðis
deilur stórveldanna ef það tengd-
ist þeim hóp.
Þessi stefna styrktist til muna
þegar íhaldsmenn höfðu beðið
ósigur í finnsku forsetakosningun-
um árið 1937. í hinni nýju stjórn
voru sósíaldemókratar, bænda-
flokkur og frjálslyndir. Hún var
hugmyndafræðilega andlega
skyld hinum skandinavísku stjórn-
unum og stefndi með störfum sín-
um að því að fjarlægja hindranir
er gætu komið í veg fyrir norræna
samvinnu. Ábersla var lögð á
kuldalegra samband við Þýska-
land og leitast var við að bæta
sambandið við Sovétríkin.
Hin íhaldssama stjórnarand-
staða, sem lagði áherslu á óbreyt-
anlegar andstæður Finnlands og
:Sovétríkjanna, hafði á hinn bóg-
linn aðeins tileinkað sér hina nor-
rænu stefnu með hálfum hug.
Skoðun íhaldsmanna var sú að
Finnland þyrfti stuðning einhvers
jstórveldis til að geta varið sjálf-
stæði sitt, og með þetta í huga
kom Þýskaland eitt til greina á
Eystrasaltssvæðinu. Stefnan var
samt varnarstefna þar eð sú hug-
mynd hægri manna að freisa Aust-
ur-Kirjálahéruðin hafði dofnað
verulega með breyttum gangi
50 ár frá upphal
munasvæði tli að koma sér upp
varnaraðstöðu gegn Þýskalandi; á
hinn bóginn vildi Finnland láta
fara með sig sem hluta Skandinav-
íu og afdráttarlaust vera hlutlaust
land. Sjónarmið beggja héldust
óbreytt i viðræðunum sem fóru
fram næsta ár, þegar Tékkóslóvak-
ía var gerð verndarsvæði Þýska-
lands. Sovétríkin kröfðust ekki
lengur hernaðarsamvinnu heldur
vildu þau fá afhentar úteyjar Kirj-
álabotns til afnota annaðhvort með
leigusamningi eða skiptum á land-
svæðum. Eina niðurstaða við-
ræðnanna varð að Svíar drógu sig
í hlé hvað Álands-eyjar varðaði
því að þeir fundu að þeir gætu orð-
ið bundnir örlögum Finnlands.
„Óbein árás"
sem tylliástæða
Hvort Stalín hafði auk þeirra af-
mörkuðu markmiða sem komu
fram í viðræðunum 1938—1939
önnur, sem gengu enn lengra, —
svo sem til dæmis að taka upp aft-
ur fyrri landamæri frá keisara-
tímabilinu, eins og sendiherra
Finnlands í Stokkhólmi J.K. Paasi-
kivi óttaðist m.a., — þessari spurn-
ingu er enn ósvarað á þessu stigi
rannsóknarinnar.
Auk Álandseyjavandans höfðu
Norðurlandaþjóðirnar farið sína
leiðina hver í öðru máli. í maí
1939, þegar Þjóðverjar buðu þeim
ekki-árásarsamning í áróðurs-
skyni, töidu önnur ríki að Finn-
landi meðtöldu hann tilefnislaus-
an, en Danir samþykktu hann af
landfræðilegum ástæðum. Þetta
notuðu Þjóðverjar sem ásökunar-
efni gegn Finnum 1939—1940 en
hættu því er þeir höfðu hernumið
Danmörku þrátt fyrir ekki-árásar-
samninginn.
Það, sem þeir í Moskvu fengu
ekki beint frá nágrönnum sínum
við vesturlandamærin, m.a. Finn-
um, reyndu þeir að fá á samninga-
fundum er hófust í London og Par-
ís vorið 1939. Vorosilov marskálk-
ur krafðist þess hvað varðaði Finn-
land að vesturveldin útveguðu
leyfi ríkisstjórnarinnar í Helskinki
til að nota Álandseyjar og Hanko
sem sameiginlegar herskipastöðv-
ar fyrir Vesturlönd og Sovétríkin.
Jaðarríkin, þ.á m. Finnland, voru
mörg tortryggin gagnvart Sovét-
ríkjunum. Þeim fannst hætta á að
hinn áformaði ábyrgðarsamning-
ur gæfi Stalín tækifæri til að
blanda sér í innanríkismál þeirra
með því að nota „óbeina árás‘‘
sem tylliástæðu og voru þau ein-
dregið á móti slíkum samningi.
Ríkisstjórn Finnlands hafði á bak
við sig öflugt almenningsálit, sem
studdi norrænt hlutleysi.
Finnland lýsir yfir hlutleysi
í seinni heimsstyrjöld
Sumarið 1939 hafði Sovétstjórn-
in í viðræðunum um tryggingu
jaðarríkjanna við Englendinga og
Frakka, svo og þegar hún gerði
samning við Þýskaland 23.8.1939
um skiptingu þessa svæðis i
áhrifasvæði, haft sama grundvall-
arsjónarmið, eins og Keijo Korh-
Þriðji hver Reyk\
Þegar fréttirnar um innrás Sovétmanna í Finnland, 30.
nóvember 1939, bárust til íslands, uröu viðbrögðin sterk og
snörp. Halda átti upp á fullveldisdaginn 1. desember í 21.
skipti en allar stjórnmálahreyfingar og önnur samtök urðu
sammála um að hætta við hátíðahöldin, nema Sameining-
arflokkur alþýðu-Sósíalistaflokkurinn. Stúdentar við Há-
skóla íslands og IMorræna félagið skipulögðu blysför að
finnska sendiráðinu. Talið er að 10.000 manns hafi tekið þátt
í göngunni en þá voru íbúar Reykjavíkur um 30.000 talsins.
Viðbrögðin á íslandi voru með því mesta sem gerðist í
heiminum — talið er að aðeins í Svíþjóð hafi almennari við-
brögð og andúð vaknað við innrásina.
heimsmálanna í lok fjórða ára-
tugarins.
Hlutleysi vonlaust_____________
Hlutleysishugmyndinni tengdist
á rökréttan hátt sú hugmynd að
vera tilbúinn til varnar, þó að
vandkvæöi virtust á að norræn
samvinna næði að sinni til land-
varna. Max Jakobson hittir nagl-
ann á höfuðið er hann segir:
„Finnar voru hræddir við Sovét-
ríkin; Danir voru hræddir við
Þýskaland; Svíar gátu ekki ákveð-
ið við hvort ríkið þeir ættu að vera
hræddari, og Norðmenn töldu
stöðu sína nægilega örugga til að
hræðast engan“. Finnar voru samt
sem áður ekki tilbúnir til að hætta
við tilraunir sínar sem beindust
einkum að því að koma á hernað-
arsamvinnu við næstu nágranna
sína, Svía. Fyrst og fremst var um
sameiginlega skipulagningu
varna Álandseyja að ræða.
Sovétmenn litu ástandið öðrum
augum. „Flótti til hlutleysis"
mundi ekki heppnast. Smáríkið
Finnland á Eystrasaltssvæðinu var
í Moskvu litið tortryggnisaugum
og yrði að vera annað hvort með
Þýskalandi eða Sovétríkjunum ef
deilur kæmu upp.
Eftir innlimun Austurríkis árið
1938 hóf Moskvustjórnin leynileg-
ar viðræður við stjórnina í Hels-
inki um samvinnu í öryggismál-
um. Sovétríkin tilkynntu þá að
þau krefðust öruggrar ábyrgðar
Finna á því að þeir verðu hlutleysi
sitt einmitt gegn Þýskalandi ef það
reyndi hliðarárás úr norðri á Sov-
étríkin. Því var sem sagt ekki trú-
að í Moskvu að Finnar gætu eða
jafnvel vildu verja land sitt ef Þjóð-
verjar réðust þá leið inn í Sovétrík-
in. Samkvæmt tilkynningu frá
Moskvu var gert ráð fyrir að Sov-
étríkin tækju þátt í að víggirða
Álandseyjar og auk þess að þau
yrðu að víggirða Suursaari (Stór-
ey), en hún tilheyrði Finnlandi.
Auk þessa yrði Finnland að skuld-
binda sig til að þiggja hjálp Sovét-
ríkjanna til að bægja frá árás Þjóð-
verja.
Finnland tilkynnti að þessu fyr-
irkomulagi væri harðlega hafnað
þar sem það var talið móðgandi
fyrir fullveldi landsins og norrænt
hlutleysi. Þannig stönguðust strax
á þessu stigi á tvö grundvallarsjón-
armið. Fyrir sitt leyti vildu Sovét-
ríkin hafa Finnland og einnig
Eystrasaltslöndin á sínu hags-
Sameiningarflokkur alþýðu
ákvað þó að halda fast við þau há-
tíðahöld sem flokkurinn hafði
ákveðið að halda 1. desember en
lögreglan stöðvaði þær fyrirætlanir,
að sögn vegna þess að hún taldi sig
ekki geta tryggt öryggi þeirra sem
hugsanlega tækju þátt í hátíðahöld-
unum. Óttast var að allur almenn-
ingur kynni að veitast að Samein-
ingarflokknum, þar sem þeir voru
kommúnistar og hallir margir undir
Sovétríkin að talið var.
Islandsdeild Rauða Krossins átti
15 ára afmæli þann 10. desember og
ákveðið var að breyta deginum í
sérstakan Finnlandsdag þar sem átti
að safna peningum til hjálpar
finnskum almenningi. Á þremur
mánuðum safnaðist jafnvirði 26.000
bandaríkjadala, helmingurinn tal-
inn í lýsi og ullarfatnaði.
íslendingar komu víðar við í Vetr-
arstríðinu, fjórir íslendingar gerðust
sjálfboðaliðar. Tveir læknar, Snorri
Hallgrímsson og Gunnar Finnsson
og svo þeir Þórarinn Sigmundsson
og Ásgeir M. Einarsson. Allir fengu
þeir heiðursmerki, nema Þórarinn
reyndar, en hann tók aldrei þátt í
átökum þar sem hann féll af palli
vörubíls og fékk heilahristing.
(Byggt á grein Borgþórs Kjærne-
sted í Helsinkiblaðinu Hufvudstads-
bladet með leyfi höfundar)
• Vetrarstríðið stóð í 105 daga.
• Rússar létu yfir 100.000 sprengj-
um rigna yfir landið, þaraf
41.000 íkveikjusprengjur.
• Aðeins um 1.000 óbreyttir Finnar
létu lífið í þessum loftárásum.
• Hinsvegar létust yfir 20.000 her-
menn og yfir 43.000 særðust.
• Opinberlega hafa Sovétmenn
haldið því fram að þeir hafi misst
um 50.000 menn. Á þessu ári
hafa þeir viðurkennt að þeir hafi
líklegast verið 74.000. G