Alþýðublaðið - 12.09.1990, Blaðsíða 5

Miðvikudagur 12. sept. 1990
MENNING
5
Danskan hreinsuð
Mörgum Islendmgum þykir ósköp litíð til Dnna og
Danmerkur koma — að mivmsta kosti ó yfirborðinu.
Mörg hundruð óra nýlendukúgun og ekki sist lög-
boðin dönskukennsla, þar sem misjafnlega hæfir
kennarar stefna sálarheil sinni i voða við að inn-
ræta unga fólldnu málfræði, orðskýringar, stila og
dularfullan framburð, hafa skilið eftir sin ör hjá
þjóðinni. Unga fólkið sér að sjálfsögðu sjaldnast
neitt vit i dönskukennslunni; þeirra heimur er harð-
ur, spennandi og ensk-ameriskur og hefur ekkert
sameiginlegt með þvi sem gerist i dönskutimunum.
En eitt er þó það við danska tungu sem flestir ná að
skynja: máfið er ótalandi og yfirfult af útlendum
slettum. Og það er lika cdveg rétt.
Bjarni
Þorsteinsson
skrifar
Ut með enskuna_____________
Um þessar mundir hafa danskir
málverndarmenn grafið upp
stríðsöxina og vilja stöðva innrás
enskra orða í dönsku, en likt og á
hinum Norðurlöndunum hafa
enska og ensk áhrif náð að sá sér
og jafnvel festa rætur í tungumál-
inu. í Danmörku eru það samtökin
Modersmáls—Selskabet sem
hyggjast verja danska tungu. En
það er víðar barist gegn enskunni
en í Danmörku; í Noregi hefur
Norsk Sprákrád hafið herferð
gegn enskum áhrifum og í Svíþjóð
er Svenska Spráknámnden í start-
holunum með sína herferð.
Þótt allt bendi til að Danir séu
litlir málverndarmenn mælt á ís-
lenskan mælikvarða, hafa þó ver-
ið gerðar ýmsar tilraunir í gegnum
aldirnar til að hreinsa blessaða
dönskuna. Allt frálokum 17. aldar
hafa öðru hvoru skotið upp kollin-
um einstaklingar og samtök sem
af mismunandi ástæðum og með
mismunandi aðferðum hafa viljað
stöðva eða takmarka strauminn af
útlenskum orðum inn í dönsku.
Þetta er oft á tíðum hið gáfaðasta
fólk, innblásið skapandi hugsjón-
um. Þó svo að það megi tína til
nokkur hundruð nýyrði sem af-
rakstur langrar baráttu, verður
það að viðurkennast að uppsker-
an er ansi mögur. Það hefur ekki
tekist að umbreyta dönsku yfir í
tungumál án erlendra orða eða
tungumál þar sem forðast er að
taka upp erlend orð.
Fengid að láni_____________
úr ýmsum áttum_____________
Danska líkist flestum öðrum
evrópskum tungumálum að því
leyti til að hún hefur fengið að láni
orð úr öðrum tungumálum þegar
þörf hefur verið á. Þeir sem ristu
rúnir á steina til forna voru
óhræddir við að láta erlend orð
standa við hliðina á dönskum, og
á miðöldum voru Danir svo stór-
tækir í að taka að láni orð úr
þýsku, að í samanburði við nútím-
ann eru hin ensku áhrif í dag
hreinir smámunir. Á 17. og 18. öld
var það franskan sem leitað var í
til að auðga málið og allt frá dög-
um Haralds blátannar á 10. öld
hafa grísk og latnesk orð átt
greiða leið inn í dönsku.
Það kann að vera erfitt fyrir
margan Islendinginn að skilja
hvernig svona lagað getur átt sér
stað; málvernd og nýyrðasmíð
telst til þvílíkra dygða á íslandi að
málnotkun menguð erlendum
orðum telst hinn versti subbuskap-
ur, ef ekki hreinlega úrkynjun.
Það þarf þó ekki að leita lengra en
til upphafs nítjándu aldar til að
verða vitni af gífurlegum subbu-
skap í íslensku ritmáli þar sem
danskan blómstraði og hinn for-
skrúfaði kansellístíll var fyrir-
myndin. Sjálfstæðisbaráttan og
þjóðernisrómantíkin stöðvuðu
þessa dönsku innrás, og með
Fjölnismenn í broddi fylkingar
voru gerðar stórhreingerningar í
íslensku máli. Tungumálið varð
mikilvægt vopn í sjálfstæðisbarátt-
unni og hefur æ síðan verið eitt af
Danskir málverndarmenn hafa búist til varnar gegn enn frekari
innrás enskra orða í dönskuna. Hins vegar eru þeir margir sem
telja enskuskotna dönsku eðlilega þróun og hið besta mál.
Dariir, einkum
menntamenn,
ofnota erlend orö
til ad gera mál
sitt gáfulegra og
óskiljanlegra. En
þad eru ekki
adeins
menntamenn
sem finnst
sjálfsagt aö nota
œ enskuskotnari
dönsku; mörgum
finnst máluernd
heyra fortídinni
til og skera upp
herör gegn
málverndar-
mönnum.
haldreipum íslendinga til að við-
halda menningarlegu sjálfstæði
sínu og frægari þjóðrembu.
Sinn er siður_______________
i hverju landi______________
Þótt Danir líti á sig sem fámenna
þjóð í litlu landi hafa þeir ekki
þurft að leita stuðnings í tungu-
málinu til að geta litið á sig sem
sjálfstæða þjóð í menningarlegum
skilningi. Þróun dönskunnar sýnir
að Danir hafa alltaf talið sig háða
evrópskum menningarsamfélög-
um. Ofan á það bætist að hinn
flókni nútími hefur krafist nýrra
orða yfir hugtök og hluti sem ekki
þekktust áður. Það hefur því verið
mjög nærtækt fyrir Dani að leita í
önnur tungumál eftir nýjum orð-
um.
Danskir málfræðingar líta flestir
öðrum augum á tungumál sitt en
íslenskir. Á íslandi eru ýmiss kon-
ar málverndarsjónarmið ríkjandi
hjá málfræðingum og mikið lagt í
að brýna fyrir alþýðunni að tala
rétt mál, bæði hvað varðar hinar
ríkjandi reglur í málinu og orða-
notkun. I stað þess að taka að láni
orð úr erlendum tungumálum er
föndrað við að hanna íslensk orð
yfir ný hugtök og nýja hluti, og
nær þessi árátta oft á tíðum langt
inn í hin ýmsu fagmál, þar sem er-
lend orð, oft á tíðum latnesk eða
grísk, eru ríkjandi í flestum öðrum
tungumálum.
Dönskum málfræðingum er
tamara að líta á sitt mál sem lifandi
fyrirbæri sem þróast í órjúfanleg-
um tengslum við menningar-
þróun í landinu. Málfræðingurinn
Erik Hansen, sem er formaður
dönsku málnefndarinnar (Dansk
Sprognævn) og prófessor í dönsku
við Hafnarháskóla, hefur gagn-
rýnt baráttu Modersmáis-Selskab-
ets gegn enskum áhrifum í
dönsku. Hann bendir 'á flest orð í
dönsku séu ekki dönsk í þeim
skilningi að þau hafi alltaf verið í
dönsku og komi ekki inn í málið úr
erlendum tungumálum, og að auk
þess sé fjöldi enskra orða í dönsku
alls ekki eins mikill og margir
telja; kannanir í Svíþjóð og Dan-
mörku hafa sýnt að ensk orð eru
aðeins um '/2% af orðunum í
venjulegu dagblaði. Þó svo Han-
sen líti á hin nýju ensku orð sem
vítamínsprautu sem geti auðgað
tjáningarmöguleika innfæddra,
fer hann ekki í neinar grafgötur
um það að sums staðar sé ensk-
unni slett fullmikið; það sé þó ekki
sök almennings heldur þeirra sem
stjórna málþróuninni á viðkom-
andi sviði. Hann nefnir tískuheim-
inn og dægurlagabransann sem
dæmi, en bætir við að það sé jafn-
vænlegt til árangurs að reyna að
reka enskuna burt af þessum svið-
um þjóðlífsins og að gera latínu
brottræka úr hinni kaþólsku
kirkju. Aukin upplýsing og
kreddulaus skoðun á tungumálinu
og hlutverk þess er að mati Han-
sens hollara en málhreinsanir og
bannfæringar; einstaklingurinn
geti síðan valið þau erlendu orð
sem hann hefurþörf á og látið hin
óþörfu ónotuð.
Að skreyta sig með__________
gáfulegum orðum_____________
Útlendu orðin verða oft sem
framandi krydd í munni Dana,
með það hlutverk að fá orðaflaum
þeirra til að renna ljúflegar inn um
eyru viðmælenda sinna. Fyrir
óhörðnuðum íslendingi hljóma
þessar yfirkrydduðu romsur sem
óskiljanleg latína — sem þær oft á
tíðum eru — auk þess sem tungu-
málaspjöll af þessu tagi teljast
menningarfjandsamleg málvillu-
mennska skv. íslenskri málvitund.
Á meðal Dana — sérstaklega þó
danskra menntamanna — er ofur-
notkun erlendra orða víðtekin að-
ferð til að gera mál sitt gáfulegra
og óskiljanlegra; það telst t.d. mun
meira intelligent að nota latn-
eska tökuorðið konsumtion en
hið perudanska og velskiljanlega
forbrug þegar um er að ræða
neyslu.
Til að gera ringulreiðina algjöra
leitast Danir við að halda í upp-
runalegan framburð á þeim út-
lendu orðum sem þeir taka upp í
sig. Þetta gerir að sjálfsögðu hlust-
endum oft á tiðum erfitt að hant-
éra þessi útlendu orð og því holl-
ast að vefja tungu um tönn og
hugsa sig vel um áður en orðinu er
hleypt út; mistök af þessu tagi, t.d.
enskur framburður á orði úr
frönsku, teljast á mörgum stöðum
nær ófyrirgefanleg málvilla.
Eins og mörgum er kunnugt eru
Danir húmoristar mikjir og taka
oft létt á málum sem íslendingar
eru vanir að líta alvarlegum aug-
um. Og tungumálið er engin und-
antekning. Vísnasöngvarinn Pavl
Dissing var því ekki að fremja nein
helgispjöll þegar hann hóf upp
hina rámu raust sína og með orð-
um besta vinar síns, Benny Ander-
sen, líkti móðurmáli sínu við
þrautseiga portkonu: Hun er en
gammel luder — men hun hold-
er stadig ud.