Alþýðublaðið - 25.02.1992, Blaðsíða 5

Þriðjudagur 25. febrúar 1992
5
viðamikil verkefni þannig verið
færð frá ríki og millistjórnstigum
(ömtum, fylkjum, landsþingum) til
sveitarfélaganna. Á árinu 1988 var
t.d. ákveðið í Noregi að frá ársbyrjun
1991 verði ábyrgð málaflokksins al-
farið á vegum sveitarfélaganna og
verður samhliða flutt fjármagn frá
ríki til sveitarfélaganna til að standa
undir þjónustunni. Athyglisvert er
að þessi þróun er í beinu samhengi
við aukna áherslu á stoðþjónustu,
samhliða því að dregið er úr stofn-
anaþjónustu. Þannig hafa Norð-
menn ákveðið að allar sólarhrings-
stofnanir fyrir fatlaða verði lagðar
af árið 1996. Rök fyrir þessum breyt-
ingum eru einkum að með þeim sé
enn frekar stuðlað að samskipun og
jafnrétti fatlaðra á við aðra þjóðfé-
lagsþegna. Með áherslu á ábyrgð
sveitarfélagsins sé komið á nær-
þjónustu sem tryggi betur en ella að
staðbundin þekking nýtist til hags-
bóta fötluðum, jafnframt því sem
áhrif þeirra sjálfra í eigin málum fái
betur að njóta sín.
Á sama tíma og nefnd sú, sem
vann að þessu frumvarpi, hóf störf
tóku gildi lög um breytingu á verka-
skiptingu ríkis og sveitarfélaga, nr.
87/1989. Rétt þótti að hafa hliðsjón
af þeim iögum varðandi hlut sveit-
arfélaga vegna málefna fatlaðra.
Þrátt fyrir það komu þau sjónarmið
fram í nefndinni að í náinni framtíð
bæri að stefna að yfirtöku sveitarfé-
laganna á þjónustu við fatlaða að
mestu leyti. Hins vegar var nokkur
skoðanamunur um það hversu stór
skref væri unnt eða rétt að stíga í þá
átt nú. Ljóst er að auðveldara verð-
ur að ná þessu markmiði fram ef
sveitarfélög verða stækkuð til mik-
illa muna. Þessu markmiði má einn-
ig ná fram með samvinnu sveitarfé-
laga í byggðasamlögum og á vett-
vangi héraðsnefnda. Þar sem mikil
umræða fer nú fram um breytingar
á skiptingu landsins í sveitarfélög
þykir rétt að bíða átekta í þessum
efnum.
Á Alþingi sl. vor voru samþykkt
ný lög um félagsþjónustu sveitarfé-
laga. Lögin eru rammalög sem fela
í sér að komið verði á ákveðinni
skipan félagsþjónustunnar jafn-
framt því sem skyldur sveitarfélag-
anna eru afmarkaðar. Lögin taka til
fjölmargra þjónustuþátta, einkum á
sviði stoðþjónustu, sem hafa mikla
þýðingu fyrir fatlað fólk. Þannig er
t.d. kveðið á um skyldur sveitarfé-
laga til að veita fötluðum heima-
þjónustu, auk þess sem lögin taka til
fleiri málaflokka, svo sem félagsráð-
gjafar og atvinnu- og húsnæðis-
mála. Búast má við að áhrifa hinna
nýju laga fari ekki að gæta fyrr en
að nokkrum tíma liðnum í hinum
dreifðu byggðum þar sem aðgangur
fólks að félagsþjónustu hefur verið
lítill. í hinum stærri sveitarfélögum,
á Reykjavíkursvæðinu og á Akur-
eyri, er að finna fjölþætta félags-
þjónustu. Bent hefur verið á að
óeðlilegt sé að til hliðar við hina al-
mennu félagsþjónustu sveitarfélaga
reki ríkið sérstaka þjónustu við fatl-
aða. Stríðir það gegn viðhorfum um
blöndun að aðskilja fatlaða og aðra
íbúa með þeim hætti. Þá er augljóst
að þetta fyrirkomulag veldur óhag-
ræði og auknum kostnaði. Einnig
má ætla að þjónustan verði ómark-
vissari og óaðgengilegri fyrir fólk.
Reikna má með að þessir ókostir
verði ljósari í framtíðinni eftir því
sem stoðþjónustu fatlaðra vex fisk-
ur um hrygg og dregur úr vægi
stofnanaþjónustu.
Athugaðir voru einkum þrír kost-
ir sem til greina komu varðandi
aukna ábyrgð sveitarfélaga í mál-
efnum fatíaðra. í fyrsta lagi kom til
álita að flytja afmörkuð verkefni á
sviði stoðþjónustu og þjónustu við
börn, t.d. stuðningsfjölskyldur og
skammtímavistun, frá ríki til sveit-
arfélaga. Um væri að ræða verkefni
sem féllu vel að félagsþjónustu
sveitarfélaga og væru ekki það um-
fangsmikil að erfiðleikar sköpuðust
í framkvæmd. Annar kostur var sá
að kveða á um tilflutning mála-
flokksins innan ákveðinna tima-
marka samhliða því að unnin yrði
áætlun í samvinnu við Samband ísl.
sveitarfélaga um að sveitarfélögin
tækju yfir málaflokkinn. Kostur
þeirrar leiðar væri sá að með henni
yrði sveitarfélögum gefinn aðlögun-
artími, áhrifa laga um félagsþjón-
ustu sveitarfélaga væri farið að
gæta og nægur tími gæfist til að
undirbúa tilflutninginn í samvinnu
við sveitarfélögin og samtök þeirra.
Ekki náðist samstaða í nefndinni,
sem undirbjó frumvarpið, um þessa
leið, auk þess sem viðræður við
stjórn Sambands ísl. sveitarfélaga
bentu til að hún teldi eðlilegra að
vinna að tilflutningi málaflokksins
án lagaboða þar um. Hins vegar er
það samdóma álit nefndarinnar að í
lögunum verði kveðið á um endur-
skoðun þeirra innan fjögurra ára
með það fyrir augum að auka
ábyrgð sveitarfélaga. Við það verk
verði höfð samvinna við Samband
ísl. sveitarfélaga og hliðsjón af end-
urskoðun laga um félagsþjónustu
sveitarfélaga, nr. 40/1991, sbr.
ákvæði til bráðabirgða í þeim lög-
um.
Sú leið sem varð fyrir valinu fólst
í því að draga fram skyldur og
ábyrgð sveitarfélaga í málefnum
fatlaðra umfram það sem lög um fé-
lagsþjónustu eða önnur lög kveða á
um. Þetta er gert án þess að hróflað
sé í neinu við núverandi verkaskipt-
ingu ríkis og sveitarfélaga. Mikil-
vægara er þó að í frumvarpinu er
lagt til að félagsmálaráðuneytið hafi
frumkvæði að því að unnið sé að
samningum milli ríkis og sveitarfé-
laga um það að sveitarfélögin annist
þjónustu við fatlaða að hluta til eða
að öllu leyti. Reiknað er með að það
sama geti gerst á vettvangi héraðs-
nefnda eða með myndun byggða-
samlága á sérstökum þjónustu-
svæðum. Gert er ráð fyrir að ríkis-
sjóður greiði kostnaðinn til að
standa undir þjónustunni. Einkum
má búast við að fjölmenn sveitarfé-
lög, þar sem rekin er fjölbreytt fé-
lagsþjónusta, sjái kosti J>ess að færa
sér þetta ákvæði laganna í nyt.
Átak í málefnum geðfatlaðra
4. f frumvarpinu er með ótvíræð-
ari hætti en i gildandi lögum kveðið
á um hverjir eigi rétt til þjónustu.
Þannig er kveðið á um að sá eigi rétt
sem þarfnist sérstakrar þjónustu
eða aðstoðar vegna fötlunar sinnar
og er svæðisskrifstofum falið það
verkefni að úrskurða í þeim efnum.
Þá eru tekin af öll tvímæli um rétt
geðfatlaðra til þjónustu en réttar-
staða þeirra samkvæmt lögunum
hefur verið mjög á reiki svo sem fyrr
er vikið að. Þannig hafa geðfatlaðir
ekki nema að takmörkuðu leyti get-
að notið þeirrar uppbyggingar í
þjónustu við fatlaða sem átt hefur
sér stað undanfarinn áratug. Af
þeim sökum er gert ráð fyrir sér-
stöku átaki í málefnum geðfatlaðra
og í því skyni er lagt til að Alþingi
ákveði árlega sérstakt framlag til
Framkvæmdasjóðs fatlaðra næstu
fimm árin til uppbyggingar þjónustu
fyrir geðfatlaða. Þá er að finna í
frumvarpinu ákvæði um áfanga-
staði sem eru ætlaðir geðfötluðum,
en um er að ræða nýmæli í lögum
verði frumvarpið samþykkt.
Áfangastöðum er ætlað að auð-
velda geðsjúkum að aðlagast samfé-
laginu að nýju að aflokinni sjúkra-
húsdvöl og draga þannig úr endur-
teknum innlögnum.
Áhersla á stoðþjónustu
5. í frumvarpinu er lögð sérstök
áhersla á stoðþjónustu en með stoð-
þjónustu er átt við þjónustu sem
gerir fötluðum kleift að búa í eðli-
legu samfélagi við aðra, eiga heim-
ili, stunda atvinnu, nám og geta not-
ið tómstunda, allt til jafns við annað
fólk. Þannig er stoðþjónusta fötluð-
um nauðsynleg til að þeir geti notið
almennra lífsgæða og er hún því for-
senda samskipunar fatlaðra og
ófatlaðra. í frumvarpinu er fjallað
sérstaklega um rétt fatlaðra til stoð-
þjónustu en um leið dregið úr þeirri
áherslu sem núgildandi lög leggja á
stofnanir. Þessa áherslubreytingu er
að finna i mörgum köflum og ein-
stökum greinum frumvarpsins, t.d.
að því er varðar búsetu og húsnæð-
ismál, atvinnumál, málefni barna,
liðveislu og ferlimál.
Jafnrétti til handa fötluðum
6. í frumvarpinu er lögð sérstök
áhersla á rétt fatlaðra til almennrar
þjónustu á sviði heilbrigðis-, félags-
og menntamála. Sérstaklega er
kveðið á um að ávallt skuli leitast
við að veita fötluðu fólki þjónustu
samkvæmt almennum lögum. í því
skyni að fylgjast með framkvæmd
þessa ákvæðis er gert ráð fyrir sér-
stakri samráðsnefnd með aðild
ráðuneytanna þriggja ásamt hags-
munasamtökum fatlaðra. Segja má
að réttur fatlaðra til almennrar þjón-
ustu sé grundvallaratriði hvað lýtur
að mannréttindum þeirra. Mark-
miði frumvarpsins um jafnrétti og
sambærileg lífskjör fatlaðra við
aðra þjóðfélagsþegna verður ekki
náð án þess að þetta grundvallar-
sjónarmið sé virt. Blöndun fatlaðra
og ófatlaðra hefur verið helsta bar-
áttumál fatlaðs fólks undanfarna tvo
áratugi. Stór skref hafa verið stigin í
þessa átt en talsvert skortir enn á að
framkvæmd almennrar þjónustu sé
viðunandi í þessum efnum.
Réttindagæsla
7. Eitt veigamesta nýmæli þessa
frumvarps er ákvæði þess um rétt-
indagæslu fatlaðra. Með réttinda-
gæslu er átt við að fylgst sé með því
að fatlaðir njóti lagalegs réttar síns,
að Ijóst sé hvernig með skuli fara
leiki grunur á að brotinn sé réttur á
hinum fatlaða og að hann fái notið
aðstoðar til að leita réttar síns. Sam-
kvæmt frumvarpinu er svæðisráð-
um í málefnum fatlaðra falið þetta
veigamikla verkefni. Á undanförn-
um árum hafa hagsmunasamtök
fatlaðra bent á nauðsyn þess að þeir
fatlaðir, sem búi a' sambýlum, vist-
heimilum og öðrum heimilum fyrir
fatlaða, geti leitað til sérstaks trún-
aðarmanns, réttindagæslumanns,
með einkamál sín og fjármál. Hér
eru hafðir í huga þeir einstaklingar
sem ekki hafa sérstakan vanda-
mann eða vin að leita til. Bent hefur
t. d. verið á nokkur tilfelli þar sem
slíkur réttindagæslumaður hefði
getað komið í veg fyrir mistök við
meðferð fjármuna fatlaðra. Til að
koma til móts við þetta sjónarmið er
lagt til að á hverju svæði skuli skip-
aður trúnaðarmaður fatlaðra sem
hinn fatlaði sjálfur, aðstandendur
hans, hagsmunasamtök fatlaðra
eða aðrir sem láta sig hag hins fatl-
aða varða, geti leitað til. Trúnaðar-
manni ber þegar í stað að kynna sér
málið og leggur það fyrir svæðisráð,
ef hann telur það nauðsynlegt. Það
er síðan svæðisráðs að sjá um að
mál fái þá meðferð sem við á hverju
sinni, lögum samkvæmt.
Stuðningsfjölskyldur vegna
fatlaðra barna
8. Frumvarpið hefur að geyma
mun skýrari ákvæði um réttindi fatl-
aðra barna og fjölskyldna fatlaðra
en áður hefur verið. Stuðningsfjöl-
skyldur eru hér eitt helsta nýmælið.
Fötluðum börnum gefst kostur á að
dveljast tímabundið hjá stuðnings-
fjölskyldum í því skyni að létta álagi
af heimilum þeirra. Þjónusta stuðn-
ingsfjölskyldna hefur verið veitt um
nokkurra ára skeið og á grundvelli
heimildar í núgildandi lögum var
sett reglugerð um stuðningsfjöl-
skyldur árið 1985. Reynsla af þeirri
þjónustu hefur verið afar góð og því
full ástæða til að kveða sérstaklega
á um hana í lögum.
Réttur til heimaþjónustu
9. Oft þarfnast fatlaðir persónu-
legs stuðnings ásamt þjónustu á
heimili sínu eigi þeir að geta búið ut-
an stofnana. Með setningu laga um
félagsþjónustu sveitarfélaga, fyrr á
þessu ári, öðluðust fatlaðir í fyrsta
sinn lagalegan rétt til heimaþjón-
ustu. í þessu frumvarpi eru hins veg-
ar ákvæði um svonefnda liðveislu
við fatlaða. Annars vegar er um að
ræða liðveislu sem fólgin er í per-
sónulegum stuðningi sem miðar að
því, m.a., að rjúfa félagslega ein-
angrun hins fatlaða. Þjónustu þessa
hafa stærstu sveitarfélögin veitt fötl-
uðum þó í mismiklum mæli sé, svo-
nefnda tilsjón með fötluðum. í frum-
varpinu er ákvæði sem hvetur sveit-
arfélögin til þess að bjóða upp á
þessa þjónustu í auknum mæli. Hins
vegar er um svonefnda „frekari" lið-
veislu að ræða en með henni er átt
við margháttaða aðstoð, innan og
utan heimilis, sem miðar að því að
gera hinum fatlaða kleift að lifa utan
stofnana. Reiknað er með að frekari
liðveisla verði veitt mikið fötluðum
einstaklingum og kemur hún til við-
bótar heimaþjónustu og jafnvel
heimahjúkrun. Ekki hefur slík
„frekari" liðveisla verið veitt hér á
landi þótt hún sé vel þekkt annars
staðar á Norðurlöndum. í frumvarp-
inu er heimildarákvæði sem gerir
kleift að veita þessa þjónustu í sér-
stökum tilfellum.
Auknir búsetuvalkostir
10. Til að stuðla að jafnrétti fatl-
aðra við aðra þjóðfélagsþegna þykir
rétt og sjálfsagt að auka valkosti
þeirra hvað búsetu varðar. Það
verði gert með því að gera þeim,
sem þess óska og til þess teljast fær-
ir, kleift að búa í félagslegum íbúð-
um með sérstökum stuðningi. Hér
eru fyrst og fremst félagslegar íbúð-
ir til leigu hafðar í huga, en þær
íbúðir eru ýmist byggðar og reknar
á vegum sveitarfélaga, félagasam-
taka eða sjálfseignarstofnana.
Reiknað er með að algengt verði að
fleiri en einn deili með sér íbúð þótt
það sé að sjálfsögðu ekki einhlítt.
Til að ýta undir að félagslegum
íbúðum fyrir fatlaða verði komið á
fót er lagt til að Framkvæmdasjóði
fatlaðra verði heimilt að greiða
framlag framkvæmdaraðila þegar
um íbúðir í leigu er að ræða, þ.e. að
hálfu leyti þegar um sveitarélög
eiga í hlut en að öllu leyti þegar um
aðra framkvæmdaraðila er að
ræða. Samkvæmt núgildandi lögum
um Húsnæðisstofnun ríkisins nem-
ur framlag framkvæmdaraðila 10%
af kostnaðarverði íbúðar.
Eins og áður er að vikið er skilyrði
þess að sjálfstæð búseta fatlaðra í fé-
lagslegum íbúðum verði að raun-
veruleika það að fötluðum verði
veittur nauðsynlegur stuðningur á
heimilum sínum. Er þar fyrst og
fremst átt við heimaþjónustu sam-
kvæmt lögum um félagsþjónustu
sveitarfélaga, heimahjúkrun sam-
kvæmt lögum um heilbrigðisþjón-
ustu og liðveislu samkvæmt frum-
varpi þessu.
Atvinnumál fatlaðra
11. í frumvarpinu er að finna ítar-
legri ákvæði um atvinnumál fatl-
aðra en verið hefur. Jafnframt er þar
að finna nýjar áherslur sem miða að
því að auka möguleika fatlaðra til að
starfa á almennum vinnumarkaði.
Jafnframt er dregið úr áherslum á
verndaða vinnustaði þannig að í
stað þess að lög mæli fyrir um að
verndaða vinnustaði skuli starf-
rækja á hverju svæði, er nú einungis
lagt til að heimilt sé að starfrækja
verndaða vinnustaði fyrir fatlaða.
Rökin fyrir þessum nýju áherslum
eru þau að annars vegar hefur kom-
ið í Ijós að verndaðir vinnustaðir eru
mjög fjármagnsfrekir og líkur
benda til að þeim fjármunum yrði
betur varið með því að stuðla að því
að fatlaðir fái atvinnu á óvernduð-
um vinnumarkaði. Hins vegar hafa
margir orðið til að draga í efa raun-
verulegt gildi verndaðra vinnustaða
til hæfingar þar sem athuganir
benda til að mörgum þeirra sem út-
skrifast á almennan vinnumarkað
vegnar ekki alltaf vel. Ljóst er þó að
verndaðir vinnustaðir henta
ákveðnum hópi fatlaðra sem undir-
búningur undir störf á almennum
vinnumarkaði og jafnframt að viss
hluti fatlaðra kýs fremur að eiga
kost á varanlegri atvinnu á vernd-
uðum vinnustöðum heldur en að
reyna fyrir sér í óvernduðu starfs-
umhverfi.
Hinar nýju áherslur í atvinnumál-
um felast einkum í atvinnuleit,
starfsráðgjöf, starfsþjálfun á al-
mennum vinnustöðum og liðveislu
á vinnustað. Kveðið er á um heimild
til að gera samninga við fyrirtæki
vegna starfsþjálfunar fatlaðra og
greiðslu kostnaðar. Þá er kveðið á
um liðveislu á vinnustað þannig að
hinn fatlaði fái beina aðstoð til að
inna störf sín af hendi og ennfremur
að samstarfsmönnum hans sé veitt
fræðsla og leiðbeiningar um fötlun.
Aðgerðir í ferlimálum
12.1 frumvarpinu er aukin áhersla
lögð á aðgerðir í ferlimálum fatlaðra
með ákvæðum um skyldur sveitar-
félaga til að vinna að þeim málum
með skipulögðum hætti. Þá er
áhersla lögð á samstarf byggingar-
nefnda og svæðisskrifstofa um úr-
bætur á sviði ferlirnála. Loks er að
finna það nýmæli, að heimilt sé að
verja allt að 10% af ráðstöfunarfé
Framkvæmdasjóðs fatlaðra til lag-
færinga á aðgengi opinberra bygg-
inga. Ljóst er að það er fyrst og
fremst í eldri byggingum, sem pott-
ur er brotinn í þessum efnum þar
sem ákvæði byggingarlaga tryggja
að aðgengismál ættu að vera í við-
unandi horfi í nýlegum og nýjum
byggingum.
Mikilvægt nýmæli frumvarpsins
er að lagðar eru skyldur á sveitarfé-
lög um að veita fötluðum ferðaþjón-
ustu þegar þeir ekki geta nýtt sér al-
menningsfarartæki. Er þá miðað
við ferðir til og frá vinnustað eða
skóla eða vegna tómstunda. Fjöl-
mennustu sveitarfélögin hafa veitt
þessa þjónustu enda er það fyrst og
fremst á þéttbýlisstöðum sem veru-
legt tilefni er til hennar. Ákvæði um
skyldur ríkisins vegna aksturs á
þjónustustofnanir og vegna sér-
tækrar þjónustu eru óbreytt.
Umönnunarbætur
13. Rétt er að vekja athygli á því
að frumvarp um breytingu á lögum
um almannatryggingar, þar sem
teknar eru upp umönnunarbætur
sjúkra og fatlaðra barna, var sam-
þykkt sem lög frá Alþingi í desemb-
er síðastliðnum og tóku lögin gildi
þann 1. janúar 1992. Með þeirri
lagabreytingu féllu úr gildi ákvæði
10. gr. laga um málefni fatlaðra um
fjárhagsaðstoð til framfærenda fatl-
aðra barna sem njóta takmarkaðrar
þjónustu utan heimilis. Þetta frum-
varp er í fullu samræmi við þá laga-
breytingu enda hafði nefndin sem
samdi frumvarpið lagt slíka breyt-
ingu til. Rökin fyrir þessari breyt-
ingu eru tvíþætt. Annars vegar er
réttmætt að tryggja að framfærend-
ur barna með langvinna sjúkdóma
eigi rétt til sömu aðstoðar og fram-
færendur fatlaðra barna enda að-
stæður þeirra sambærilegar. Raun-
ar hafa þeir undanfarin ár notið
þeirrar fjárhagsaðstoðar með sér-
stökum tímabundnum lagaákvæð-
um sem sett hafa verið árlega. Hins
vegar þykir eðlilegt að lagaákvæði
af þessu tagi sé að finna í lögum um
almannatryggingar, m.a. vegna
samræmingar á bótagreiðslum. Þá
fer ekki vel á því að í sérlögum um
málefni fatlaðra, sem eru í eðli sínu
þjónustulög, sé kveðið á um greiðsl-
ur bóta enda hefur Tryggingastofn-
un ríkisins annast þær. A hinn bóg-
inn er eðlilegt að svæðisskrifstofum
í málefnum fatlaðra sé falið að meta
umönnunarþörf, sem umönnunar-
bætur byggjast á, enda tengist sú
umönnunarþörf þeirri þjónustu sem
barn fær á vegum svæðisskrifstofa.
Greiningar- og
ráðgjafarstöðin styrkt
14. I frumvarpinu eru ákvæði sem
styrkja Greiningar- og ráðgjafarstöð
ríkisins til að annast lögbundin
verkefni sín. Meginviðfangsefni
hennar er athugun, rannsókn og
greining á fötluðum, sem og ráðgjöf
til foreldra og þeirra sem annast
þjálfun, kennslu og meðferð. Þjón-
usta hennar hefur hingað til nýst
fyrst og fremst fötluðum börnum og
ungmennum þar sem stofnunin hef-
ur ekki haft bolmagn til að anna fötl-
uðum sem komnir eru á fullorðins-
ár. í frumvarpinu er gert ráð fyrir að
komið verði á fót sérstakri göngu-
deild fyrir fullorðna þar sem m.a.
fari fram greining, ráðgjöf og mat á
starfshæfni. Að mati sérfræðinga
Greiningarstöðvarinnar er nauð-
synlegt að stofna sérstaka göngu-
deild, enda er þörf fyrir annars kon-
ar fagþekkingu þegar fullorðnum er
veitt þessi þjónusta en þegar börn
eiga í hlut. Frumvarpið gerir jafn-
framt ráð fyrir að skipuð verði sér-
stök stjórn Greiningar- og ráðgjafar-
stöðvarinnar. Þannig verði horfið
frá þeirri skipan að stjórnarnefnd
gegni því hlutverki, enda hefur
reynslan sýnt að sú tilhögun fær
tæplega staðist."