Alþýðublaðið - 25.05.1994, Qupperneq 4

Miðvikudagur 25. maí 1994
4 (a) ALÞÝÐUBLAÐIÐ
FRÉTTIR
AÐGERÐIR GEGN
SVARTRI
ATVINNUSTARFSEMI
„Telja verður að góðar líkur séu á að unnt verði að ná
raunverulegum og áþreifanlegum árangri í baráttunni
gegn skattsvikum sem stafa af svartri atvinnustarfsemi,“
segir Ríkharður Ríkharðsson, forstöðumaður
skattrannsóknarstjóra ríkisins
í framhaldi af skýrslu
nefndar um skattsvik sem
lögð var fram síðastliðið
haust ákvað fjármálaráð-
herra að efla starfsemi
skattrannsóknarstjóra rík-
isins til þess að gera emb-
ættinu kleift að takast á við
svarta atvinnustarfsemi
sem er alvarlegt vandamál
hér á landi sem í öðrum
löndum. Hér á eftir er ætl-
unin að gera grein fyrir að-
gerðum skattrannsóknar-
stjóra gegn svartri atvinnu-
starfsemi og ýmsum atrið-
um er skipta máli í því sam-
bandi.
Hvað er svört
atvinnustarfsemi?
í skýrslu skattsvikanefndar
frá september 1993 er hugtak-
ið svört atvinnustarfsemi skil-
greint sem sá hluti efnahags-
kerfisins sem er dulinn. Dulin
starfsemi sem fram fer í þjóð-
félaginu er margvísleg. Bæði
er þar um að ræða alis konar
ólöglega starfsemi svo og
margvíslega aðra starfsemi
sem lögleg er talin en skatt-
skilum er áfátt. Nefndin hefur
í skýrslu sinni skilgreint
helstu svið svartrar atvinnu-
starfsemi, sem annars vegar
vinnu sem haldið er leyndri
og hins vegar nótulaus við-
skipti. Þessir þættir eiga það
sameiginlegt að verulegum
vandkvæðum er bundið að
komast að umfangi þeirra, þar
sem þeir aðilar sem hlut eiga
að máli, gera allt sem í þeirra
valdi stendur til að halda þeim
leyndum. Algengt er að öll
stig viðskipta, framleiðsla
vöru, dreifing og smásala
hennar séu dulin. Hefur þetta í
för með sér að launagreiðslur
verða svartar. Duldar rekstr-
artekjur em því notaðar til að
dylja kostnað. Svört atvinnu-
starfsemi er því ekkert annað
en skattsvik.
Hverjir stunda svarta
atvinnustarfsemi?
Eðli máls samkvæmt em
þátttakendur í svartri atvinnu-
starfsemi oft bæði kaupendur
og seljendur vöra og þjón-
ustu. Báðir aðilar telja sig
njóta góðs af, kaupandi fær
þjónustuna ódýrari og selj-
andi kemur sér undan skatt-
greiðsium. Þeir sem tapa á
viðskiptunum em annars veg-
ar rétthafar undanskotins
skatts, ríkissjóður og sveitar-
félög, með öðmm orðum
þjóðfélagið í heild sinni, og
hins vegar samkeppnisaðilar
seljanda, fyrirtæki sem selja
vöm og þjónustu með lögleg-
um hætti. Ósennilegt er talið
að stór eða frekar stór fyrir-
tæki taki þátt í þessari starf-
semi heldur eigi svört at-
vinnustarfsemi sér frekar stað
hjá miðlungs eða minni
rekstrareiningum. Allmörg
dæmi em þó um nótulaus við-
skipti hjá meðalstórum fyrir-
tækjum. Þá em dæmi um
duldar launagreiðslur hjá
óskattskyldum aðilum.
Atvinnugreinar
með mesta
umfang svartrar
starfsemi
í skýrslu nefndarinnar frá
september síðastliðnum er
gerð grein fyrir könnun sem
nefndin lét gera meðal al-
mennings í þeim tilgangi
meðal annars að afla upplýs-
inga um umfang skattsvika í
fjárhæðum og eftir atvinnu-
greinum. I könnuninni var
spurt hvort keypt hefði verið
vara eða þjónusta sem aðilar í
úrtakinu töldu að yrði ekki
gefin upp til skatts. Þá var
spurt um hversu háar fjárhæð-
ir hefði verið um að ræða á
undanfömum tólf mánuðum.
Ennfremur var spurt hvort
viðmælandi hefði sjálfur tek-
ið á móti greiðslum sem ekki
hefðu verið taldar fram til
skatts. Þá var einnig spurt um
það hvort viðmælandi myndi
taka við tekjum sem ekki yrðu
gefnar upp til skatts, stæði
honum slíkt til boða, auk ým-
issa annarra spuminga. Könn-
unin fór fram í desember
1992 og var úrtakið 1200
manns. Framkvæmdina ann-
aðist ÍM Gallup.
Niðurstöður skýrslunnar
varðandi til hvaða atvinnu-
greina mætti telja svörtu við-
skiptin vom á þann veg að
langflestir eða um 30% að-
spurðra nefndu bygginga-
starfsemi sem vettvang skatt-
svika sem þeim væri kunnugt
um að hefðu ekki verið gefin
upp til skatts. Bifreiðavið-
gerðir fylgdu í kjölfarið með
rúm 21%. Iðnaðarvömr,
verslun og þjónusta fengu
hvert um sig um og yfir 15%.
Aðrar greinar fengu minna.
Hvað varðar krónutölu kom
fram að þar vom iðnaðarvör-
ur og framleiðsla mun hærri
en biffeiðaviðgerðir.
Aðgerðir skattyfirvalda
á undanfömum áruni
I skýrslu skattsvikanefnd-
arinnar kemur fram að á und-
anfömum ámm hafi starf
skattyfirvalda fyrst og ffemst
beinst að breytingum á skatta-
löggjöfinni, en að nægur tími
hafi ekki gefist til að tryggja
framkvæmdina. Þrátt fyrir
umfangsmiklar breytingar á
skattalögum hin síðari ár, sem
oft hafa verið rökstuddar með
því að þær dragi úr skattsvik-
um, er ekki unnt að fullyrða
að svo hafi orðið. Þá hafi at-
huganir skattyfirvalda fyrst
og fremst beinst að bókhaldi
og skattskilum skráðra rekstr-
araðila, en nánast ekkert að
óskráðum aðilum, þar með
töldum aðilum þar sem allt er
svart, innkaup, sala og laun.
Telur nefndin að á þessu þurfi
að verða breyting.
Afleiðingar svartrar
atvinnustarfsemi
í skýrslu skattsvikanefnd-
arinnar kemur ffam að svört
atvinnustarfsemi leiðir til
milljarða króna taps á skött-
um og gjöldum á hvetju ári
fyrir ríki og sveitarfélög. Bein
efnahagsleg skaðsemi svartr-
ar atvinnustarfsemi fyrir
þjóðfélagið er miklu meiri en
sú sem er afleiðing annars
konar afbrota. Þá skapar svört
atvinnustarfsemi vemlegt
misvægi í atvinnustarfsemi
hérlendis. Samkeppnisstaða
öll versnar og möguleiki fyr-
irtækja til að keppa á heiðar-
legum gmndvelli fer forgörð-
um þegar þetta ástand fær að
þrífast. Þá leiðir umfangsmik-
il svört atvinnustarfsemi til
þess að dregið er úr trausti
manna á skilvirkni skattkerf-
isins. Getur slíkt ástand virk-
að beinlínis hvetjandi á önnur
skattsvik og dregið úr vilja al-
mennings til þess að greiða
skatta og önnur opinber gjöld
með réttum hætti.
Mikill vilji til skattsvika
Kannanir sýna að um 70%
af öllum íslendingum em til-
búnir að taka þátt í svartri at-
vinnustarfsemi í einu eða
öðm formi. Samanburður við
eldri kannanir sýnir einnig að
þeim sem tilbúnir em að taka
þátt í svartri atvinnustarfsemi
hefur farið fjölgandi. Viljinn
til skattsvika er þannig mikill
og vemlegt áhyggjuefni
hversu skattasiðferði þjóðfé-
lagsins virðist bágborið eins
og kannanir sýna. Óhjá-
kvæmilegt er því að herða
baráttuna gegn skattsvikum.
Almennur stuðningur
Af umfjöllun fjölmiðla og
viðræðum skattrannsóknar-
stjóra ríkisins við fulltrúa
hagsmunasamtaka atvinnu-
rekenda og launþega, fulltrúa
löggiltra endurskoðenda og
aðra aðila, er alveg Ijóst að
miklar kröfur em gerðar til
skattrannsóknarstjóra ríkisins
um að taka skattsvik í svartri
atvinnustarfsemi föstum tök-
um. Mikilvægt verður að telja
að leitað sé samráðs við áður-
greinda aðila vegna aðgerða
sem ætlað er að beina gegn
svartri atvinnustarfsemi.
Aðgerðir fjármálaráð-
herra gegn svartri at-
vinnustarfsemi
Fjármálaráðherra hefúr
bmgðist við tillögum skatt-
svikanefndarinnar hvað varð-
ar svarta atvinnustarfsemi
með því að styrkja vemlega
starfsemi skattrannsóknar-
stjóra ríkisins og fjölga starfs-
mönnum sem eingöngu fást
við að rannsaka svarta at-
vinnustarfsemi. í kjölfar að-
gerða fjármálaráðherra hefur
starfsmönnum skattrannsókn-
arstjóra ríkisins verið íjölgað
og embættinu skipt í tvær
skrifstofur fra febrúar 1994.
Rannsóknarskrifstofa I sem
sinnir rannsóknum á svartri
atvinnustarfsemi og rann-
sóknarskrifstofa II sem sinnir
rannsóknum á bókhaldssvik-
um og fleira. Báðar skrifstof-
uraar hafa hvor um sig ýmis
önnur verkefni sem tengjast
rannsóknum svo sem vali
slíkra verkefna og fleira. Á
hvom skrifstofunni fyrir sig
starfa átta starfsmenn að með-
töldum forstöðumanni.
Aðgerðir skattrann-
sóknarstjóra ríkisins
Hjá skattrannsóknarstjóra
ríkisins hafa legið fyrir frá
upphafi töluverðar upplýsing-
ar um meint skattsvik sem
flokka má undir svarta at-
vinnustarfsemi. Með aukn-
ingu á mannafla í Jtetta verk-
efni hafa verið sköpuð ágæt
skilyrði til þess að taka á
vandanum með raunvemleg-
um og áþreifanlegum aðgerð-
um og þannig skapa umtals-
verð vamaðaráhrif. Vanda-
mál skattyfirvalda í dag er
ekki það að leita uppi þá aðila
sem stunda svarta atvinnu-
starfsemi. Það sem er helsta
vandamálið í þessu sambandi
er að tekið sé á öllum þeim
fjölda sem stunda með einum
eða öðmm hætti svarta at-
vinnustarfsemi. Þetta þarf að
gera með því að skapa gmnd-
völl fyrir endurákvörðun og
koma að viðeigandi refsing-
um. Að benda einungis á að-
ila sem stunda svarta atvinnu-
starfsemi án þess að taka á
vandamálinu skapar engin
vamaðaráhrif og þjónar því
engum tilgangi. Það er jafnvel
mögulegt að óbeint aðgerða-
leysi af þessu tagi geti virkað
sem hvatning til skattsvika.
Með aðgerðum skattrann-
sóknarstjóra skapast sérstök
vamaðaráhrif gagnvart þeim
sem aðgerðimar beinast að og
með upplýsingum um árang-
ur og aðgerðum sem em í
gangi skapast almenn vamað-
aráhrif.
Baráttan gegn svartri at-
vinnustarfsemi er með veiga-
mestu verkefnum skattrann-
sóknarstjóra ríkisins. Frá því
að embættið tók til starfa á
fyrri hluta ársins 1993 hefur
umtalsverðum tíma verið var-
ið í að upplýsa mál sem falla
undir það sem kalla má svarta
atvinnustarfsemi. Þekking á
þessu verkefni hefur verið af-
ar takmörkuð og því hefur
embættið þurft að afla gmnn-
þekkingar á þessu sviði. Hins
vegar hefur rannsókn mála af
þessu tagi veitt cmbættinu
mikilvæga reynslu og þekk-
ingu á eðli svartrar starfsemi
og hvemig staðið skuli að
rannsókn þcirra mála þannig
að unnt sé að upplýsa skatt-
svikin með fullnægjandi hætti
og draga þannig úr þessu
ástandi.
Markmiðin með
aðgerðum
skattrannsóknarstjóra
Af hálfu skattrannsóknar-
stjóra ríkisins hafa markmiðin
með hertum aðgerðum gegn
svartri atvinnustarfsemi verið
skilgreind sem hér segir:
Höfuðmarkmiðið með
hertum aðgerðum skattrann-
sóknarstjóra ríkisins er að
draga úr umfangi skattsvika
sem stafa af svartri atvinnu-
starfsemi.
RÍKHARÐUR RÍKHARÐSSON, forstöðumaður skatt-
rannsóknastjóra ríkisins.
Ljósmynd: Tíund
Auk ofangreinds aðal-
markmiðs hefúr skattrann-
sóknarstjóri skilgreint eftirtal-
in deilimarkmið sem sam-
hliða em lögð til gmndvallar
hertum aðgerðum embættis-
ins:
- Að skapa gmndvöll fyrir
endurákvörðun á opinbemm
gjöldum og þannig efla tekju-
öflun hins opinbera.
- Að upplýsa um refsiverð
brot og skapa gmndvöll fyrir
refsimeðferð í málum þar sem
brotið hefur verið gegn lögum
um tekjuskatt og eignarskatt,
virðisaukaskatt, staðgreiðslu
opinberra gjalda, trygginga-
gjald og almennum hegning-
arlögum.
- Að skapa með aðgerðun-
um árangursrík vamaráhrif,
bæði almenn og sértæk.
- Að afla faglegrar reynslu
og þekkingar á aðferðum til
að draga úr svartri atvinnu-
starfsemi.
- Að aðgerðimar verði
nokkurs konar samstarfsverk-
efni milli annars vegar aðila
vinnumarkaðarins og hins
vegar opinberra aðila.
- Að aðgerðimar verði
gmndvöllur fyrir auknu sam-
starfi í skattsvikamálum, milli
annars vegar skattrannsóknar-
stjóra ríkisins og hins vegar
rannsóknarlögreglu, ákæm-
valds, tollayfirvalda og eftir
atvikum annars stofnana
skattkerfisins.
Leiðir að settum
markmiðurn
Af hálfu skattrannsóknar-
stjóra ríkisins hafa helstu leið-
imar að settum markmiðum
verið skilgreindar sem hér
segir:
- Sérstök skrifstofa hefur
verið stofnuð við embættið
sem einbeitir sér aðallega að
rannsóknum á svartri atvinnu-
starfsemi.
-Aðgerðir skattrannsókn-
arstjóra ríkisins á næstunni
verði aðallega afmarkaðar við
áhættugreinar samkvæmt
skattsvikaskýrslunni. Hins
vegar útilokar þessi afmörkun
ekki að aðilar úr öðmm starfs-
greinum sæti rannsókn ef til-
efni þykir til.
- Áhersla hefur verið lögð
á góða samvinnu þeirra sem
að þessu koma, annars vegar
við aðra opinbera aðila, svo
sem skattstjóra, og hins vegar
við aðila vinnumarkaðarins.
Þannig er talið meðal annars
að unnt sé að afla aðgerðum
skattrannsóknarstjóra ríkisins
æskilegs stuðnings, skapa
meiri breidd á aðgerðunum
og jafnframt tryggja að fram-
kvæmdin verði sem öflugust.
- Áhersla verði Iögð á að
kynna aðgerðir skattrann-
sóknarstjóra ríkisins gegn
svartri atvinnustarfsemi fyrir
almenningi m.a. með því að
veita reglulega upplýsingar
um árangur af aðgerðunum,
en vitað er af fenginni reynslu
að umfjöllun um skattsvik í
fjölmiðlum hefúr jafnan í för
með sér aukningu á ábending-
um til skattyfirvalda um aðila
sem stunda skattsvik.
- Áhersla verði lögð á
vönduð vinnubrögð við rann-
sókn mála, það er að mál séu
vandlega undirbúin og skipu-
Iögð áður en rannsókn hefst,
að rannsókn þeirra gengi hratt
fyrir sig, mál séu að fullu upp-
lýst við skýrslugerð og að mál
þar sem gmnur leikur á vem-
legum skattsvikum hafi for-
gang fram yfir smærri mál.
- Haldið verði skipulega
utan um þá þekkingu sem
fæst af rannsókn á svartri at-
vinnustarfsemi í þeim tilgangi
að koma upp þekkingarbanka
við embættið er varðar svarta
atvinnustarfsemi. Þá verði
tölfræðilegar upplýsingar um
árangurinn af aðgerðunum
skráðar á kerfisbundinn hátt.
Lokaorð
I þeirri samantekt sem hér
liggur fyrir hefur meðal ann-
ars verið gerð grein fyrir því
vandamáli sem svört atvinnu-
starfsemi er hérlendis og að-
gerðum skattrannsóknarstjóra
ríkisins gegn þess háttar skatt-
svikum. Telja verður að góðar
ltkur séu á að unnt verði að ná
raunvemlegum og áþreifan-
legum árangri í baiáttunni
gegn skattsvikum sem stafa af
svartri atvinnustarfsemi.
Grein þessi birtist í Tíund,
fréttablaði embættis ríkis-
skattstjóra.