Alþýðublaðið - 03.01.1995, Qupperneq 6

6
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 3. JANÚAR 1995
Sífelldar róstur í flokki hins friðsam
/ nýju hefti Andvara, tímariti Hins íslenska þjóðvinafélags, er meðal annars efnis fróðleg grein eftir Davíð Oddsson formann Sjálf-
stœðisflokksins um Geir Hallgrímsson. Hér á eftir fara kaflar ár grein Davíðs þar sem hann fjallar um tímabilið frá 1970, er Bjarni
Benediktsson féll frá, til janúar 1986 er Geir varð að víkja úr ráðherrastóli til að rýma fyrir Þorsteini Pálssyni og lauk þar með sín-
um pólitíska ferli.
Jóhann brást
fálega vid
Skömmu eftir lát
Bjama gekk Gunn-
ar Thoroddsen á
fund Jóhanns Haf-
steins og bauð
fram liðveislu sína.
I samtalinu við Jó-
hann kvaðst Gunn-
ar ætla að segja af
sér starfi hæstarétt-
ardómara og taka
þátt í prófkjöri,
sem sjálfstæðis-
menn hugðust efna
til haustið 1970
eftir nýjum skipu-
lagsreglum flokks-
ins. Gunnar sagðist
ekki hafa í hyggju
að bjóða sig fram í
formannsstöðuna í
Sjálfstæðisflokkn-
um á næsta lands-
fundi flokksins,
sem vera átti 1971.
Hins vegar finndist
sér eðlilegt að gefa
Geir Hallgrímsson: Var stöðugt að reyna að sætta menn í Sjálfstæðisflokknum. Síðasta kost ý sér f varafor-
stóra fórn hans fyrir flokkinn var að víkja úr starfi utanríkisráðherra 1986 svo Þorsteinn fengi mannsstöðuna,
ráðherrastól. „Mörgum vinum og stuðningsmönnum Geirs fannst forystumönnum flokks- senl nLj Væri laus
ins hafa mátt farast betur við sinn fyrrverandi formann," segir Davíð Oddsson í grein sinni. 0g |lann hefði
„Geir Hallgrímsson og samherjar son, þeirrar skoðunar, að gengið gegnt til ársins 1965. Jóhann Haf-
væri freklega l'ram hjá honum, ef
Geir Hallgrímsson yrði varaformað-
ur. Tfmi Geirs væri ekki kominn.
Þegar Bjami varð var við þessa and-
stöðu og gerði sér ljóst, að Jóhann
gæti hugsað sér að verða varafor-
maður, ákvað hann að styðja Jóhann
í stöðuna, og var hann kjörinn vara-
formaður á landsfundi 1965.
hans höfðu ekki lengi fagnað vamar-
sigri sínum t Reykjavík, er þeim bár-
ust sem öðmm Islendingum einhver
mestu og válegustu tíðindi, sem orð-
ið hafa í sögu Sjálfstæðisflokksins
sem og sögu þjóðarinnar. Hinn 10.
júlí 1970 lét formaður flokksins,
Bjarni Benediktsson forsætisráð-
herra líftð í eldsvoða í forsætisráð-
herrabústaðnum á Þingvöllum ásamt
konu sinni, Sigríði Bjömsdóttur, og
ungum dóttursyni. Þessi fregn kom
sem reiðarslag yfir alla forystumenn
Sjálfstæðisflokksins og raunar alla
íslendinga. Jóhann Hafstein, vara-
formaður Sjálfstæðisflokksins og
dóms- og iðnaðarráðherra, tók til
bráðabirgða við stöðu forsætisráð-
herra. Haldinn var þingflokksfund-
ur, þar sem ákveðið var að tillögu
séra Gunnars Gíslasonar í Glaumbæ
að fela fjórum mönnunt eins konar
leiðsögn flokksins eftir hið skyndi-
lega fráfall flokksforingjans. Þeir
vom hinir þrír ráðherrar flokksins,
Jóhann Hafstein, Ingólfur Jónsson
og Magnús Jónsson frá Mel, og Geir
Hallgrímsson borgarstjóri. Sýnir
þetta, að Geir var árið 1970 í raun
orðinn einn aðalleiðtogi Sjálfstæðis-
flokksins. Hafði Bjami Benedikts-
son raunar lengi haft augastað á hon-
um sem eftirmanni sínum. Arið
1965, er Gunnar Thoroddsen sagði
af sér varaformannsstöðu í Sjálf-
stæðisflokknum og ráðherrastarfi til
þess að verða sendiherra í Kaup-
mannahöfn og búa sig undir forseta-
framboð 1968, hafði Bjami viljað,
að Geir yrði varaformaður. Hafði
hann rætt það við þá Geir og Jóhann
Hafstein, sem ella hefði verið talinn
standa næst því. Þegar Bjami kynnti
þingmönnum þetta sjónarmið, kom
hins vegar í ljós nokkur andstaða.
Töldu ýmsir þingmenn rangt að leita
út fyrir þingflokkinn um varafor-
mannsstöðuna. Enn fremur voru
sumir gamlir vinir Jóhanns í þing-
flokknum, til dæmis Jón Ámason,
Jónas G. Rafnar og Sigurður Ágústs-
Vidsjár aukast í flokknum
En nú jukust viðsjár í Sjálfstæðis-
flokknum. Hinn vinsæli og áhrifa-
mikli fyrrverandi borgarstjóri í
Reykjavík og varaformaður flokks-
ins, Gunnar Thoroddsen, hafði tapað
fyrir Kristjáni Eldjárn í forsetakjöri
1968 og þar vafalaust goldið erfið-
leika þeirra, sem viðreisnarstjómin
átti við að glíma f efnahagsmálum,
auk þess að róttæknibylgja fór um
þær mundir um öll Vesturlönd.
Einnig var það haft á móti Gunnari
að hann væri tengdasonur manns
sem gegnt hafði starfi forseta í sex-
tán ár og höfðu menn á orði, að sá
væri munur á lýðveldi og konung-
dæmi að þjóðhöfðingjastarfið gengi
ekki að erfðum. Sennilega hefði
Gunnar náð kosningu fjórum ámm
fyrr, árið 1964. Viðreisnarstjómin
státaði þá af góðum árangri og and-
rúmsloftið í þjóðfélaginu var jákvætt
Gunnari.
Eftir ósigur í forsetakjöri hafði
Gunnar gerst hæstaréttardómari.
Hann hafði þá verið fjarri eiginlegu
lögfræðivafstri í áratugi, að slepplri
ritgerðarsmíð um afmarkað efni, og
hefur því starfsemi Hæstaréttar verið
honum æði framandi. Hætt er því
við, að honum hafi því þótt daufleg
vist í Hæstarétti og kröftum sínum
og hæfileikum illa varið í að leysa úr
þrætum borgaranna, sem að mestu
vom venjubundin verkefni, en erfitt
manni, sem hvergi hafði komið
nærri í aldarfjórðung, þótt vel hafi
staðið í fræðunum í öndverðu. Og
annað togaði, því að honum var í
blóð borin ástríða til stjómmála-
stein brást fálega við. Sagði hann
Gunnari, að flokkurinn myndi ekki
styrkjast við það, að Gunnar hæfi á
ný stjórnmálaafskipti. Ottaðist Jó-
hann átök á milli Gunnars Thorodd-
sens og Geirs Hallgrímssonar, sem
hann eins og Bjarni taldi framtíðar-
leiðtoga Sjálfstæðisflokksins.
Greindi Jóhann þingflokki sjálfstæð-
ismanna efnislega frá þessum orða-
skiptum.
Jóhann Hafstein bauð Geir Hall-
grímssyni að verða ráðherra haustið
1970, en Geir taldi sig þurfa að Ijúka
margvíslegum verkefnum í Reykja-
vík, auk þess sem illa færi á að hann
viki úr borgarstjórastarfinu svo
skömmu eftir kosningar, sem óneit-
anlega höfðu mjög tengst persónu
borgarstjórans. Hann hlaut því að
hafna boðinu. Nokkrar áskoranir
bárust einnig til Jóhanns um að gera
Gunnar Thoroddsen að ráðherra.
Talið var að þær væm settar fram
með þegjandi samþykki Gunnars, en
það varð úr, að Auður Auðuns varð
dómsmálaráðherra, fyrst íslenskra
kvenna til að gegna ráðherrastarfi.
Hart barist á landsfundi
Prófkjör Sjálfstæðisflokksins í
Reykjavík haustið 1970 markaði
tímamót í sögu flokksins. Nýr tími
fór í hönd; nýir menn komu fram á
sjónarsviðið, en aðrir hurfu af velli.
Geir Hallgrímsson gaf kost á sér í
þessu prófkjöri og varð þar langefst-
ur. Næstur honum varð Jóhann Haf-
stein, en Gunnar Thoroddsen varð í
þriðja sæti. Þeir Olafur Björnsson
hagfræðiprófessor og Birgir Kjaran
hagfræðingur féllu báðir um nokkur
sæti í prófkjörinu, en Ellert B.
Schram, þáverandi formaður Sam-
bands ungra sjálfstæðismanna, náði
góðum árangri. Þegar stillt var upp á
framboðslista flokksins í Reykjavík,
hafði Geir Hallgrímsson ákveðið að
víkja úr fyrsta sæti fyrir formanni
flokksins, Jóhanni Hafstein. Höfðu
sumir stuðningsmenn Geirs lagt að
■ starfa, jafnframt
því sem margir
stuðningsmenn
lians lögðu fast að
. honum að hefja
stjórnmálaafskipti
á ný eftir hið
skyndilega fráfall
Bjarna Bene-dikts-
sonar. Flokkurinn
þyrfti á öllum
sínum mönnum að
halda.
honum að taka fyrsta sætið, en hann
vildi það ekki.
Landsfundur Sjálfstæðisflokks-
ins, sem haldinn var 25.til 28. apríl
1971, í Reykjavík, varð ekki sfður
sögulegur en prófkjörið haustið áður
í höfuðborginni. Þá gerðist það í
fyrsta skipti f sögu Sjálfstæðis-
flokksins, að flokksmenn skiptust
opinberlega í tvær fylkingar á lands-
fundi, stuðningsmenn þeirra Jó-
hanns Hafsteins og Geir Hallgríms-
sonar annars vegar og Gunnars
Thoroddsens hins vegar. Þótt kosn-
ing væri óhlutbundin, svo að allir
landsfundarfulltrúar væru í kjöri, gaf
Jóhann einn kost á sér í formanns-
stöðuna, en þeir Geir og Gunnar
kepptu um varaformannssætið. Var
nú hart barist um hvem landsfundar-
fulltrúa og ráku stuðningsmenn
beggja frambjóðenda kosningaskrif-
stofur, síðustu daga í sérstökum her-
bergjum hótelsins, þar sem lands-
fundurinn var haldinn. Auk nokk-
uiTa nánustu vina Geirs, sem höfðu
veg og vanda af skipulagningu bar-
áttunnar, þeirra Eyjólfs Konráðs
Jónssonar, Höskuldar Olafssonar og
Baldvins Tryggvasonar, störfuðu
meðal annarra Ragnar Kjartansson,
Hörður Einarsson og Víglundur Þor-
steinsson að framboði hans. Hörður
var þá formaður fulltrúaráðs sjálf-
stæðisfélaganna f Reykjavík, en þeir
Ragnar og Víglundur voru fyrrver-
andi framkvæmdastjórar fulltrúa-
ráðsins og kunnu því vel til verka í
öllum kosningum. Urslit í formanns-
kjöri urðu þau að Jóhann Hafstein
var kjörinn formaður Sjálfstæðis-
flokksins með 582 atkvæðum.
Gunnar Thoroddsen hlaut 90 at-
kvæði, Geir Hallgrímsson 19 at-
kvæði og aðrir færri. Var þetta mjög
eins og búist hafði verið við. Urslita
í varaformannskjöri var beðið með
eftirvæntingu. Náði Geir Hallgríms-
son kjöri með 375 atkvæðum, en
Gunnar Thoroddsen hlaut 328 at-
kvæði.“
Togstreita innan flokks
A landsfundi Sjálfstæðisflokksins
1973 var Jóhann Hafstein endurkjör-
inn formaður og Geir varaformaður.
I byrjun sumars 1973 veiktist Jó-
hann alvarlega og sagði af sér for-
Ingólfur Jónsson: Tapaði ráðherra-
sæti 1974 en fékk stjórnarfor-
mennsku í Framkvæmdastofnun í
sárabætur. Geir þótti fjárausturinn
í stofnunina óbærilegur en staða
Ingólfs slík að ekki varð við ráðið.
mennsku í október en Geir tók við.
Magnús Jónsson varð varaformaður.
Vinstri stjóm Olafs Jóhannessonar
fór frá vorið 1974 og í þingkosning-
um það ár vann Sjálfstæðisflokkur-
inn mikinn sigur og fékk 25 þing-
menn kjöma.
I kjölfarið myndaði Geir Hall-
grímsson stjórn Sjálfstæðisflokks og
Framsóknarflokks. En togstreitan
heldur áfram milli forystumanna
flokksins og stundum gefur á
bátinn í stjórnarsamstarfinu.
í grein Davíðs Oddssonar segir:
„Þegar samkomulag hafði tekist
við Framsóknaiflokkinn, vom
greidd atkvæði um það í þingflokki
sjálfstæðismanna, hverjir skyldu
verða ráðhenar. Geir hlaut 22 at-
kvæði, Matthías Bjarnason 22 at-
kvæði, Matthías Á. Mathiesen 17 at-
kvæði og Gunnar Thoroddsen 16 at-
kvæði. Ingólfur Jónsson varð næstur
því að hljóta kjör með 13 atkvæði,
og féll honum óneitanlega miður að
verða ekki ráðherra. Geir Hallgríms-
son varð forsætisráðherra hinnar
nýju stjórnar og fór einnig með mál-
efni Hagstofunnar, Matthías Á. Mat-
hiesen varð ijármálaráðherra, Matt-
hías Bjamason sjávarútvegs-, heil-
Gunnar Thoroddsen: Átti þétt og
ákaft fylgi í Sjálfstæðisflokknum
sem leit svo á að hann væri þriðji
maður frá Ólafi Thors, á eftir
Bjarna Benediktssyni.
brigðis- og tryggingamálaráðherra
og Gunnar Thoroddsen iðnaðar- og
félagsmálaráðherra. Fjórir fram-
sóknarmenn sátu í stjóminni, þeir
Olafur Jóhannesson viðskipta-,
dóms- og kirkjumálaráðherra, Einar
Ágústsson utanrfkisráðherra, Hall-
dór E. Sigurðsson landbúnaðar- og
samgönguráðheira og Vilhjálmur
Hjálmarsson menntamálaráðherra.
Tók ráðuneyti Geirs Hallgrímssonar
við 28. ágúst 1974. Geir Hallgríms-
son gerði ekki sjálfur tillögu um
hverjir skyldu gegna ráðherraemb-
ætti, heldur fór fram eins konar al-
menn vinsældakosning. Þessi aðferð
Geirs var umdeilanleg og verður
ekki skilin nema í Ijósi ástands innan
flokksins og togstreitu á milli for-
ystumanna hans. Talið er lfklegt að
Geir hafl hvorki viljað stinga upp á
að Gunnar Thoroddsen yrði ráðherra
né vera sakaður um að gera það ekki.
Þá var staða Ingólfs Jónssonar við-
kvæm, auk þess sem upp voru
komnir öflugir þingmenn sem gerðu
kröfu til, að til þeirra yrði litið. Eftir-
menn Geirs í formannsembætti hafa
hins vegar báðir kosið að gera sjálfir
tillögu um ráðherraefni, eftir við-
ræður við þingmenn.
Gagnkvæm tortryggní
Kergja eftir ráðherravalið og
stjómarsamstarfið reyndist Geir
Hallgrímssyni að ýmsu leyti örðugt.
í ríkisstjórninni sat yfirlýstur keppi-
nautur hans um forystuhlutverk í
Sjálfstæðisflokknum, Gunnar Thor-
oddsen, og þótt samstarf þeirra
Gunnars væri slétt og fellt á yfir-
borðinu, var undir niðri gagnkvæm
tortryggni. Gunnar átti þétt og ákalt
fylgi í Sjálfstæðisflokknum, og litu
stuðningsmenn hans ætíð svo á, að
Gunnar væri þriðji maður frá Ólafi
Thors, á eftir Bjarna, Geir væri þvf í
fjórða sæti. Magnús Jónsson, sem
kjörinn hafði verið varaformaður
Sjálfstæðisflokksins 1973, sem fyrr
segir, veiktist alvarlega skömmu síð-
ar, og lét Gunnar Thoroddsen þá ein-
dregna ósk í ljós um að verða eftir-
maður hans. Sumir stuðningsmanna
Geirs vildu hafna þessari ósk, hvort
sem þeir hefðu haft til þess atkvæða-
styrk eða ekki, en Geir vildi mikið til
vinna að hafa frið innan Sjálfstæðis-
flokksins, svo að niðurstaðan varð,
að Gunnar Thoroddsen var kjörinn
varaformaður Sjálfstæðisflokksins á
flokksráðsfundi haustið 1974.
Átökin milli þeirra Geirs og
Gunnars komu berlega fram í hinu
svonefnda Vísismáli árið 1975. Þá
hafði meirihluti Reykjaprents, út-
gáfufélags Vísis, ákveðið að ráða
Þorstein Pálsson, sem var þá blaða-
maður á Morgunblaðinu og talinn
eindreginn stuðningsmaður Geirs
Hallgrímssonar, ritstjóra blaðsins,
en flytja þáverandi ritstjóra, Jónas
Kristjánsson, í annað starf. Með
stuðningi Gunnars Thoroddsens og
nokkurra annarra áhrifamanna
ákváðu Jónas Kristjánsson og
Sveinn R. Eyjólfsson að una þessu
ekki, og stofnuðu Sveinn og Jónas
nýtt síðdegisblað, Dagblaðið, sem
tók frá upphafl afstöðu gegn Geir
Hallgrímssyni. Var Albert Guð-
mundsson meðal hluthafa í hinu
nýja blaði. Þessi tvö síðdegisblöð
háðu harða samkeppni, þangað til
þau sameinuðust loks árið 1981.
Hafði Dagblaðið betur í þeirri viður-
eign.
Fjáraustur Ingólfs
Til að bæta Ingólfi Jónssyni tapað
ráðherrasæti var hann gerður að
stjórnarformanni Framkvæmda-
stofnunar ríkisins og varð sú stofnun
mjög frek til fjárins á kjörtímabilinu.
Ekki er vafi á, að Geir þótti fjáraust-
urinn í Framkvæmdastofnun óbæri-
legur, en staða Ingólls var slík að
ekki varð við ráðið. 1 ríkisstjóminni
sat líka fyrrverandi forsætisráðherra,
Ólafur Jóhannesson, sem virtist
stundum eiga erfitt með að sætta sig
við það, að annar maður hafði tekið
sæti hans. Þegar stjómin hafði verið
mynduð, lét Ölafur til dæmis svo um
mælt opinberlega, að hann hefði
myndað hana, en ekki sá maður, sem
varð forsætisráðherra. Þá vakti það
talsverða athygli, þegar Ólafur sagði
í útvarpsþætti 1. febrúar 1976, að
seta sín í þessari ríkisstjórn hefði
ekki verið neinn dans á rósum, en
hann gæti svarað eins og þingmað-
urinn forðum, sem hefði verið að
kyssa kjósendur með tóbakslöginn í
skegginu: „Það verður stundum að
gera fleira en gott þykir." Enn frem-
ur þótti Ólafur Jóhannesson ekki
alltaf leggja Geir Hallgrímssyni það
Þorsteinn Pálsson: Lýsti því yfir er
hann var kjörinn formaður Sjálf-
stæðisflokksins að hann sæktist
ekki eftir ráðherrasæti. Yfirlýsingin
kom Davið Oddssyni og mörgum
öðrum í opna skjöldu.
lið, sem hann gat, í landhelgismál-
inu, sem var eitt mikilvægasta verk-
efni stjórnarinnar."
Enn eitt áfallid
Árið 1978 var prófkjör í Reykja-
vík fyrir þingkosningamar og þar
hlaut Albert Guðmundsson efsta
sæti en Geir varð að láta sér annað