Alþýðublaðið - 30.08.1995, Qupperneq 5

MIÐVIKUDAGUR 30. ÁGÚST 1995
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
5
t ó n I i s t
■ Bayreuth-hátíðin er líklega elsta tónlistarhátíð í heiminum.
Richard Wagner (1813-1883) lét reisa þar óperuhús, eftir
eigin forskrift, þar sem Niflungahringurinn var frumsýndur ár-
ið 1876. Hátíðin stendur í einn mánuð á sumri hverju
„Bayreuth er ekki
dautt safn, heldur
lifandi leiksmiðja"
Jóhannes Jónasson: Wagner var sjálfur bölvaður þrjótur í samskipt-
um sínum við aðra, svíðingur í kvennamálum; sjálfselskupúki eins og
sumir listamenn geta verið. En þeim mun betur sem maður kynnist
verkum hans, því meiri aðdáun fyllist maður á vinnubrögðum hans
sem listamanns. A-m,nd ói>.
Hið nýja Þýskaland efnahagsundurs-
ins var nýtt land sem vildi ekki láta
bendla sig við fortíðina. f Bayreuth
kemur frarn nýr einfaldaður stfll. Þær
uppfærslur sem koma fram á 8. ára-
tugnum, til dærnis uppfærslan á aldar-
afmæhnu, Í976, höfðu þjóðfélagslega
skírskotun sem átti sér samsvörun í
því þjóðféiagslegu uppgjöri sem átti
sér stað á þessum tíma. Það uppgjör
var víðtækt í þýsku þjóðfélagi þó við
þekkjum líklega best öfgakenndustu
myndir þess, mótmælaaðgerðimar og
hryðjuverkastarfsemi. Það á því
kannski vel við nú, eftir hrun hinna
hugmyndafræðilegu kerfa að í
Bayreuth komi fram sviðsetning á
Hringnum sem hafi enga hugmynda-
fræðilega skírskotun, heldur sé fyrst
og fremst fýrir auga og eyra.“
Wagner og ísland
„Wagner var sjálfur bölvaður þijót-
ur í samskiptum sínum við aðra, svíð-
ingur í kvennamálum; sjálfselskupúki
eins og sumir listamenn geta verið. En
þeim mun betur sem maður kynnist
verkum hans, því meiri aðdáun fyflist
maður á vinnubrögðum hans sem lista-
manns. Sérstaklega er það aðdáunar-
vert hver fljótt og örugglega hann
kemst til boms í norrænum ffæðurn á
örskömmum tíma, tileinkar sér efhi og
tungutak sagna og kvæða og smíðar
sér nýja goðafræði af djúpum skiln-
ingi. Hann gerði sig stautlæsan á ís-
lensku og náði betri tökum en flestir
útlendinga á stuðlanna þrískiptu grein.
Inntak Niflungahringsins þarf ekki að
skýra með kenningum Shaw, því þama
er sett fram hugmynd Völuspárhöf-
undar og Snorra um bölvun guflsins,
sem verður fyrst aflétt með nýjum og
betri heim. Það er misskilningur að
Wagner hafi samið Niflungahringinn
upp úr Niflungaljóðunum þýsku, af
þeim hefur hann aðeins þýskar gerðir á
funm nöfhum. Verkið er samið upp úr
ísfenskum bókmenntum, Eddukvœð-
um, Völsungasögu og Þiðreks sögu af
Bem.
Við íslendingar höfum verið gjamir
að hampa ýmsum smærri spámönnum
af því að þeir minnast á ísland í verk-
um sínum eða nota íslenskt efhi á ein-
hvem hátt. Slíku fólki er jafhvel harnp-
að fyrir það eitt að tala veþ;um íslend-
inga. En mörguni vitðist sjást yfi/það
stærsta og merkasta. Niflungahringur-
inn er eitt mesta stórvirki evrópskrar
menningar. Um leið er hann dýrasti
tollur sém íslenskri menningu hefur
verið goldinn." ■
lögreglumaður í samtali við Guðrúnu Vilmundardóttur.
almennilega til söngvaranna á sviðinu.
Hann verður bara að taka sénsinn á að
allir sjái tif hans og að allir hlýði hon-
um. Ef kórinn er hafður innarlega á
sviðinu, eins og oft gerist, þarf hann
að vera allt að hálfum takti á eftir, því
það tekur sinn tíma fyrir hljóðið að
berast ffarn og aftur...
Enda hafa sumir frægir hljómsveit-
arstjórar komið þarna og forðað sér
burtu hið snarasta. Einn af þeim var
einn þekktasti Wagner-stjómandi síð-
asta áratugar; Ungverjinn Georg
Solti. Solti átti að vera í fimm ár, því
venjufega stendur hver uppsetning
þann tífna, en aðstoðarmaður hans tók
við eftir fyrstu tvö árin.“
Þrjú tfmabil í ferli
hátíðarinnar
„Það er hægt að skipta ferh hátíðar-
innar í þijú tfmabil; í fyrsta lagi þegar
Wagner sjálfur setur upp Niflunga-
hringinn og semur Parsifal, síðustu
ópem sína. Parsifal er samin sérstak-
lega fýrir hljómburð hússins. Wagner
miðaði við þá reynslu sem hann hafði
af hljómburðinum þar; þess vegna
hljómar Parsifal betur í Bayreuth held-
ur en í nokkru öðm húsi í heiminum.
Lengi vel mátti ekki færa verkið upp
annars staðar; það voru fyrirmæli
verið fyrir hermenn í orlofi frá víg-
stöðvunum.“
Hitler verður fjölskylduvinur
„Arið 1924 kom til Bayreuth maður
sem var þá farinn að skipta sér af pól-
itík í Bæjaralandi, Adolf nokkur
Hitler. Hann varð fjölskylduvinur
löngu áður en hann verður ríkiskansl-
ari og gisti iðulega á Wahnfried,
heimili Wagnerfjölskyldunnar. Hátíð-
in naut hans við á ýmsan hátt; þegar
hann komst á valdastól setti hann tón-
list Wagners á háan stall - og segja
má að hátíðin hafi notið þess þá en
goldið þess síðar. Kannski var það
þess vegna sem þriðja tímabilið er al-
gjört uppgjör við fortíðina; þegar synir
Siegfrieds og Winiefred, Wieland og
Wolfgang taka við.“
Hátíðin endurreist 1951
„Árið 1951 er hátíðin endurreist, og
þá brá mörgum í brún. Mönnum
fannst sem þeir sæju autt svið; sviðs-
myndin var nauðaeinföld, búningamir
stflfærðir og leikstfllin einfaldur, og
margir menn könnuðust ekki aftur við
sig á Bayreuth- hátíðinni. Þama vom
ekki hjálmamir og homin, brynjumar
og skildimir, prúðbúnir riddarar eða
annað þvíumlíkt sem fólk var vant að
Óperuhús Wagners
„Hugmynd Wagners
um ópemhús er ævintýra-
lega merkileg; hann var
klókur leikhúsmaður og
fýrirkomulag hússins ber
þess á allan hátt vitni.
Þetta er líklega sniðugasta
ópemhús veraldar um alla
hönnun. Hljómburðurinn
er virkilega góður, sviðið
með því stærsta, áhorfendasalurinn
ákaflega skrautlaus fyrir þann tíma -
þó kannski þyki hann skrautlegur
miðað við spartanskar nútímaforsend-
ur. Hann styðst óbeint við gríska fýrir-
mynd; Dýonísosarleikhúsið utan í
Akrópólis. Leikhús Wagners er byggt
í boga; allt snýr að sviðinu. Það er þó
nokkur bratti á áhorfendasvæðinu svo
að allir sjá vel á stórt sviðið. Hljóm-
sveitargryfjan er dýpri og stærri en
flestar. Hún er skermuð af og annar
skermur gengur gagnstætt á móti;
áhorfendur sjá ekki ofan í gryfjuna,
hljóðið kemur upp úr henni upp á
sviðið og endurkastast þaðan út í sal-
inn. Hljómsveitin verður aldrei of há-
vær þegar upp úr gryfjunni er komið
og yfirgnæfir því ekki söngvaran.
Seinni verk Wagners eru beinlínis
skrifuð fyrir þetta svið.
Allir söngvarar segja að þarna sé
feikilega gott að syngja en hins vegar
er þetta mikið kvalræði fyrir hljóm-
sveitarstjóra. Hljómsveitarstjórinn
heyrir ekki til allra í gryfjunni og ekki
Úr Valkyrjunni „Mér fannst eiginlega öll uppsetningin fullkvenleg; iitirnir i
búningunum, leikmyndin - og jafnvel tónlistin," segir Jóhannes.
Wagners, sem vom í rauninni gefin af
klókindum. Sem áttu eftir að tryggja
hátíðinni framgang á næstu ámm, því
fólk varð að gera sér ferð til Bayreuth
vildi það heyra þetta nýja verk. Eftir
dauða Wagners setur Cosíma ekkja
hans upp næstu verk.
Þegar einkasonurinn Siegfried
kemst undan pilsfaldi móður sinnar
hefst annað tímabilið. í hennar tíð
mátti engu breyta, allt varð að vera í
sömu skorðum og meistarinn hafði
gengið frá því. En Siegfried leyfði sér
að hnita mörgu til og tókst oft vel til,
enda góður leikhúsmaður. Á þessum
tíma koma ýmsir þekktir músíkantar
til Bayreuth. Eftir hans dag tekur
ekkja hans, Winiefred, við og undir
hennar handleiðslu heldur hátíðin
áfram fram á stríðsár, alveg fram til
1944. Síðustu tvö árin vom eingöngu
Meistarasöngvaramir settir á svið og
svolítið lengur hafði hátíðin aðallega
sjá. Wieland var ekki fýrsti ffumkvöð-
ull svo einfaldra sviðssetninga en
hann er sá maður sem innleiðir þær í
óperuhúsin í alvöru. Alla tíð síðan
hefur Bayreuth verið í fararbroddi;
þama hafa sumar djarflegusm tilraunir
á ópemsviði verið gerðar. Þessi staður
er ekki dautt safn, heldur Ufandi leik-
smiðja. Nær hver einasta uppfærsla er
umdeild og stundum fer svo að eins
mikið er gert af því að baula þær niður
og fagna með lófaklappi.
Árið 1976, á aldarafinæli Hringsins,
bjuggust menn kannski við að farið
yrði hóflega og kurteislega með verk-
ið - en nei, þvert á móti. Uppfærslan
var mjög dirfskufulL Hér var reynt að
sviðsetja þá hugmynd Gerges Bern-
ards Shaw að Niflungahringurinn
væri dæmisaga um iðnvæðingu og
stéttaátök 19. aldarinnar, með sterka
þjóðfélagslega skírskotun til okkar
daga.“
Uppfærslan í sumar
„Eg var ekki nógu ánægður með þá
uppfærslu sem nú var boðið upp á, en
hún var vönduð og góð svo það var á
margan hátt gaman að vera ósammála
slíkri sýningu. Mér fannst eiginlega
öll uppsetningin fullkvenleg; litimir í
búningunum, leikmyndin
- og jafnvel tónlistin. Það
var gert mikið úr ljóðræn-
um köflum, þeir voru
blásnir upp, mjúkir og fal-
legir - en kraftmiklu kafl-
amir vom líka mjúkir, og
það kunni ég ekki við. Því
miður gerðist það alltof
oft sem mér mislíkar mest
við flutning á Hringnum;
flytjendumir létu bragliði
og stuðlasetningu lönd og
leið. Wagner orti textann
með stuðlum og höfuð-
stöfum og samdi svo tón-
listina þannig að stuðla-
semingin er hluti af hrynj-
andi tónlistarinnar. En
fæstir söngvarar og
hljómsveitarstjórar em því
miður svo bragvísir að
þeir átti sig á þessu að
gagni.
En það var stórkostlegt
að koma þama, í þennan
bæ sem var fullur af tón-
listarfólki og að sjá Hring-
inn í húsi Wagners sjálfs."
Fyrirkomulag hátíðarinnar
„Rínargullið er sýnt í heilu lagi, án
hlés. Næsm þijár óperur em í þremur
þáttum og er klukkustundar hlé haft á
milli hvers þeirra. Valkyrjan er sýnd
kvöldið eftir sýninguna á Rínargull-
inu, því enn reynir ekki of mikið á
söngvarana. En síðan er hafður dagur
á milli sýninga á Siegfried og Ragna-
rök, svo söngvarar geti hvflt sig og
safnað kröftum. f sumar stóðu einnig
yfir sýningar á þremur öðrum óperum
Wagners; Tannhauser, Tristan og
fsold og Parsifal. Það hentar vel að
hléin séu löng; sætin em engir hæg-
indastólar; sætisbökin em til dæmis
ekki bólstmð; til þess að hljómburður-
inn sé sem bestur.“
Uppgjörið við fortíðina
„Þegar sonarsynir Wagners, Wie-
land og Wolfgang, endurreisa hátíðina
1951, ná þeir að gera upp við fortíð-
ina. Bayreuth- hátíðin hefnr alltaf ver-
ið spegilmynd af því sem hefur verið
að gerast í Þýskalandi á hveijum tíma.
- segir Jóhannes Jónasson
Tæplega 40 íslendingar lögðu land
undir fót snemma í ágúst og heimsóttu
Bayreuth-hátíðina í Þýskalandi.
Heimsóknin var skipulögð að undir-
lagi Wolfgangs Wagner sem kom
hingað til lands í fyrrasumar þegar
stytt útgáfa á Niflungahringnum var
sett upp á Listahátíð. Hjálp hans þurfti
til, því oft þarf að bíða lungann úr ára-
tug eftir að fá miða á hátíðina.
Jóhannes Jónasson er einn þeirra
sem sótti Bayreuth heim í sumar.
„Hátíðin er elsta tónlistarhátíð í
heiminum, og það svo þó nokkru
munar. Ég held að sú næstelsta sé
Salsburgar-hátíðin sem er frá 1920.
Ferill þessarar hátíðar hefst með ffurn-
sýningu Niflungahringsins árið 1876,
svo hún er komin til virðulegra ára.“
Wagner velur Bayreuth
„Það sérkennilega var að Wagner
tók þá stefnu að snúa baki við ópem-
húsum eins og þau gerðust og gengu á
þessum tíma, óperuhúsum þar sem má
segja að yfirstéttin hafi komið eins
mikið til að sýna sig og sjá aðra. Þar
gengu menn út og inn eins og þeim
hentaði, bragðu sér í næstu stúku og
spjölluðu við kunningjana og svo
ffamvegis. Salurinn var upplýstur og í
mörgum húsum vom ekki sæti í saln-
um. Wagner var á móti
þessu munstri. Hann vildi
að menn kæmu í fullri al-
vöm til þess að hlusta og
meðtaka það sem boðið
var upp á - eins og var
farið að tíðkast í konsert-
sölum og leikhúsum, sem
vom borgaraleg fyrirbæri,
á meðan óperahús voru
athvarf yfirstéttarinnar.
Því er það að í staðinn
fýrir að húsið væri reist í
stórborginni Munchen þar
sem Bæjarakóngur sat fór
Wagner til Bayreuth og
þar var reist hús sam-
kvæmt hans forskrift."