Alþýðublaðið - 05.10.1995, Blaðsíða 4

4
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 5. OKTÓBER 1995
FIMMTUDAGUR 5. OKTÓBER 1995
■ Hinn frægi vísinda-
maður Stephen
Hawking vill láta
rannsaka möguleika
á ferðalögum aftur
í tímann
Er hægt
að fero-
ast um
tímann?
Einn frægasti stjameðlisfræðingur
heims Stephen Hawking sem um
áraraðir hæddist að þeirri hugmynd að
mögulegt væri að ferðast aftur í tím-
ann hefur nú skipt um skoðun. Hawk-
ing heldur því nú fram að menn eigi
ekki einungis að gæla við hugmynd-
ina um möguleika þessa heldur eigi
ríkisstjórnar einnig að leggja fram
fjármuni til rannsókna á þessu um-
deilda máli.
Fyrir þremur árum, átti breski há-
skólaprófessorinn í miklum rökræðum
við starfsfélaga sína sem veltur því
fyrir sér hvort í afstæðiskenning Ein-
steins gerði ráð fyrir þessum mögu-
leika. Hawkings mótmælti félögum
sínum og útlokaði algjörlega mögu-
leikann á því að menn gætu ferðast
aftur í tímann. Hann sagði hugmynd-
ina fáránlega, samkvæmt henni gæti
menn
myrt forfeður sína og jafnvel komið
í veg fyrir eigin fæðingu. „Besta sönn-
un þess að tímaflakk er óframkvæm-
anlegt er sú að ferðamenn frá framtíð-
inni hafa ekki fjölmennt í heimsóknir
til okkar,“ sagði hann.
Hawking skrifar formála að bók
bandaríska stjamfræðingsins Lawr-
ence Trek og þar kveður við annan
tón, en þar segir Hawking að sá tími
kunni að koma að menn geti ferðast
um tímann. Hawking hefur síðan sagt
að hann haldi enn að ekki sé raunhæft
að gera ráð fyrir slíkum ferðalögum,
en í huga sínum leynist eftnn. Hann
vilji því ekki útiloka möguleikann og
bendir á að rannsóknir á fyrirbærinu
fari fram í nokkmm háskólum, þar á
meðal í Cambridge og í Kalifomíu.
„Til slíkra rannsókna þarf ekki mikið
fjármagn," sagði hann, „það sem þarf
er víðsýni sem gerir ráð fyrir mögu-
leika sem virðist fjarstæðukenndur."
erlend hrinc
■ Hinn dauðvona Mitterrand nýtur ráðgjafar einkavinkonu sinnar, sem skrifað hef-
ur bók um dauðann og samtöl sín við forsetann
„Ég ann lífinu,"
segir Mitterrand
sem nú undirbýr
af kostgæfni undir
dauðann.
mér það traust að leyfa mér að
vera við hlið hans þegar
stundin kemur,“ segir hún.
Framlag Mitterrands til
bókarinnar hefur tryggt höf-
undi gífurlega athygli og um-
fjöllun. En de Hennezel getur
þakkað forsetanum fleira. Það
var hann sem kynnti hana fyr-
ir núverandi eiginmanni hennar,
Christopher Theiry, sem var opinber
túlkur Mitterrands.
De Hennezel er ósammála því að
gífurlegur áhugi Frakka á sjúkdómi
forsetans og yfirvofandi dauða hans
nálgist það að vera smekklaus eða
ógnvekjandi. Sömuleiðis sér hún ekk-
ert athugavert við það hversu frjáls-
lega forsetinn talar um væntanlegan
greftrunarstað sinn og endalok lífs
síns. „Það er ekkert hrollvekjandi við
það að Mitterrand skuli ræða við fjöl-
miðla um undirbúning sinn fyrir dauð-
ann,“ segir hún. „Það sama hendir
okkur öll að lokum, því ættum við þá
ekki að ræða það.“
De Hennezel segir að vinna sín hafi
kennt sér að unna lífið. „Ég hef átt
mjög sterk vináttutengsl við dauðvona
fólk,“ „þeir einstaklingar hafa kennt
mér hvað það er sem skiptir máli í líf-
inu og það eru ekki veraldlegir hlutir.
Kærleikurinn er það sem skiptir máli.“
Dauðvona forseti og vinkonan
sem veitir honum ráðgjöf
Við opinbera móttöku í Elysée höll
fyrir fjórtán árum gaf Francois Mitt-
errand forseti sig á tal við einn gest-
anna, ljóshærða aðlaðandi konu, og
spurði hana við hvað hún starfaði. „Ég
aðstoða þá sem eru dauðvona," svar-
aði Marie de Hennezel, lærður sál-
fræðingur og sálgreinandi. Hún er vön
því að fólk verði vandræðalegt þegar
minnst er á dauðann og því kom henni
á óvart við fyrsta fund þeirra Mitterr-
ands hversu mikið hann virtist velta
dauðanum fyrir sér. „Venjulega forð-
ast fólk þetta umræðuefni og því var
athyglisvert að hitta mann sem veigr-
aði sér ekki við því að ræða það,“
sagði hún nýlega.
Fyrsti fundur þeirra Mitterrands var
upphaf langrar og náinnar vináttu.
Forsetinn, heltekinn af krabbameini,
nýtur nú ráðleggingar og aðstoðar de
Hannezel. Hann hefur komið í einka-
heimsóknir á heimili sem hún hefur
stofnað í París, þar sem dauðvona
sjúklingar dveljast, setið við rúmstokk
nokkurra sjúklinga og furðað sig á
hversu yfirvegaðir þeir eru frammi
fyrir dauðanum. Yfir hádegisverði
sagði hann við hana: „Við erum hvert
og eitt í flugvél sem einn dag á eftir að
rekast á tjall. Flestir gleyma þessu, en
ég hugsa um það á hverjum degi.
Kannski vegna þess að ég hef þegar
komið auga á fjallið."
Fyrir tveimur árum, eftir að Mitterr-
and hafði gengist undir erfiða aðgerð,
var de Hennezel boðuð í forsetahöll-
ina. Henni var vísað inn í svefnher-
bergið þar sem forsetinn lá fyrir. „Ég
held að ég þarfnist hjálpar þinnar,"
sagði hann. „Eg hræðist ekki dauðann.
Ég geri mér nú ljóst að hann nálgast,
en ég ann lífinu, þetta kemur of
snemma."
Mitterrand, yfirlýstur guðleysingi,
vildi vita hvort trúað fólk hræddist
dauðann minna en aðrir. De Hennezel
segir að Mitterrand útiloki ekki mögu-
leikann á framhaldslífi. „Hann segist
ekki vita hvort eitthvað taki við eftir
dauðann en hann hefur trú á því að í
lífinu finnist víddir sem við gerum
okkur ekki grein fyrir.“
Hin rúmlega fertuga De Hennezel
hefur nýlega sent frá sér bók sem op-
inberar berlega þráhyggju hins sjötíu
og átta ára forseta gagnvart dauðan-
um. Hún segist hafa skrifað bókina til
að lyfta bannhelginni af umræðu um
dauðann. I bókinni segir hún frá sam-
tölum þeirra Mitterrands.
„Við erum sammála um að við lif-
um ekki lengur samfélagi þar sem
íhugul hugsun er í forgrunni," segir
hún. „Efnislegar og læknisfræðilegar
framfarir hafa orðið til þess að við
setjum samansemmerki milli vel-
gengni og æsku. Við hræðumst allt
sem minnir okkur á að tími okkar hér
á jörðu er stuttur."
Mitterrand skrifar formála að bók
hennar og segir: „Áður fyrr horfðist
siðmenningin í augu við dauðann.
Þjóðfélag og einstaklingur gerðu ætíð
ráð fyrir honum. En á tímum þar sem
hið andlega á í vök að verjast hefur
viðhorf okkar til dauðans aldrei verið
jafn yfirborðskennt."
Ur formálanum má greinilega lesa
væntumþykju Mitterrands til de Henn-
ezel og hún segir frá því í bókinni að
hann hafi beðið sig að vera viðstadda
þegar hann skilur við. „Vitaskuld þyk-
ir mér vænt um að hann skyldi sýna
Marie de Hennezel, salfræðingur,
lýsir samskiptum sínum við Mitter-
and í nýrri bók, sem forsetinn skrif-
ar formála að.
■ Ekki er óalgengt að menn neyðist til að taka orð sín aftur. Óalgengara er að menn neyðist til að éta orð sín
- í bókstaflegri merkinu. Það hefur þó hent einstaka mann, eins og sagan sannar
7 Einstaklingar sem átu orð sín - eða orð annarra
Þýski rithöfundurinn Ernst Toller, sem nasistar þvinguðu til að éta bókina
sína.
1. Menelik II keisari. Menelik II
Eþíópíukeisari var einn mikilhæf-
asti og framfarasinnaðasti leiðtogi
Afríku. Hann hafði eina sérvisku
sem var sú að í hvert sinn sem
hann veiktist át hann nokkrar
blaðsíður úr biblíunni, og trúði því
að einungis þannig næði hann
heilsu. Einn desemberdag árið
1913, þegar hann var hátt á sjö-
tugsaldri, og illa haldinn eftir
hjartaáfall, lét hann rífa alla Kon-
ungsbókina úr egypskri útgáfu af
biblíunni, át allar blaðsíðumar -
og dó.
2. Philipp Andreas Oldenburger.
Oldinburger, þýskur 17. aldar lög-
fræðingur, var höfundur dreifi-
bréfs sem geymdi yfirlýsingar sem
yfirvöldum voru ekki þóknanleg-
ar. Hann var handtekinn og dæmd-
ur til að éta eigin skrif. Til að gera
refsinguna sem mest auðmýkjandi
var í dómnum tekið fram að hann
skyldi vera húðstrýktur þar til
hann hefði kyngt síðasta snifsinu.
3. Theodor Reinking. Reinking var
danskur rithöfundur á þeim tíma er
Danir voru undir stjóm Svía. Árið
1633 skrifaði Reinking bók þar
sem hann gagnrýndi Svía mjög
harkalega fyrir þann skaða sem
þeir hefðu unnið Dönum. Svíar
hentu Reinking umsvifalaust í
svartholið. Eftir að hafa dúsað í
fangelsið í nokkur ár voru honum
settir afarkostir: Annað hvort æti
hann orð sín eða missti höfuðið.
Reinking vildi halda höfðinu og
tuggði samviskusamlega blaðsíður
sínar sem áður höfðu verið soðnar
í kjötseyði.
4-5. Tveir sendiboðar páfa. Árið
1370 sendi páfinn tvo fulltrúa sína
til Bernardo Visconti. Þar af-
hentu yfirstéttarmanninnum upp-
rúllað skjal sem bar blýinnsigli og
skreytt með silkiborða. I skjalinu
tilkynnti páfi Visconti að hann
hefði verið settur út af sakrament-
inu. Visconti reiddist svo að hann
lét handtaka fulltrúa páfa og lét þá
ekki lausa fyrr en þeir höfðu neytt
handritsins ásamt blýinnsiglinu og
silkiborðanum.
ó.'Ernst Toller. Toller fæddist árið
1893 í Prússlandi. í fyrri heims-
styrjöld barðist hann í herliði .
Þjóðverja þar sem hann særðist og
varð upp frá svo ötull friðarsinni
að hann var handtekinn fyrir föð-
urlandssvik. Þegar hann var laus
úr haldi gerðist hann svo athafna-
samur kommúnisti að hann var
handtekinn á nýjan leik og dæmd-
ur til fimm ára fangelsisvistar. Bak
við lás og slá einbeitti hann sér að
skriftum og varð eitt athyglisverð-
asta leikritaskáld Þjóðverja. Þrí-
tugur að aldri varð hann frjáls að
nýju en nokkrum árum síðar var
Adolf Hitler í mikilli uppsveiflu
og Toller barðist nú ástríðufullri
baráttu gegn fasisma og nasisma,
og ferðaðist meðal annars til Rúss-
lands og Bandaríkjanna þar sem
hann flutti varnaðarorð sín. Árið
1933 handtóku nasistar hann. Toll-
er sagðist svo frá: „Framferði
þeirra var skelfilegt og ómannúð-
legt. Þeir neyddu mig til að borða
eina af bókum mínum.“ Baráttu-
manninum var vísað úr landi.
Hann kom til New York einmana
maður, kona hans hafði yfirgefið
hann vegna annars manns, og fé-
vana því hann hafði gefið allt fé
sitt til flóttamanna í Spænska
borgarastríðinu. Toller framdi
sjálfsmorð á hótelherbergi sínu í
New York 22. maí árið 1939.
7. Isaac Volmar var höfundur
nokkurra dreifirita þar sem hann
hæddist að lífi og starfi Bernards,
hertoga af Sax-Meiningen. Her-
toganum var ekki skemmt og bauð
höfundinum til kvöldverðar. Á
matseðlinum voru verk Volmars,
sem hann var neyddur til að éta
ofan í sig. Vitni að átinu sagði frá
atburðinum árið 1910.
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
5
erlend hringekia
■ Tékkinn Jan Ladislav Dussek þótti eitt snjallasta tónskáld 18. aldar. Verk hans
voru mjög vinsæl og hann var skjólstæðingur þjóðhöfðingja. Líf Dusseks var litríkt
og stormasamt - en að ævilokum var hann orðinn feitasta tónskáld allra tíma. Jón-
as Sen segir okkur frá snillingnum sem gleymdist í tvöhundruð ár
Enn einn snillingurinn
rís upp úr mosvaxinni
gröf sinni
Sjónarvottur lýsti honum einu sinni sem sílspikuðum óskapnaði, sitjandi
á veitingahúsi með fjóra kúfaða matardiska og koníaksflösku fyrir fram-
an sig. Svona át hann að jafnaði, og á endanum var hann orðinn svo
hrikalegur í vextinum að hann komst ekki út úr rúminu.
Fyrir skemmstu kom hingað til
lands bandarískur píanóleikari að
nafni Frederic Marvin. Hann hefur
getið sér gott orð fyrir snilli sína við
slaghörpuna, og einnig er hann virtur
tónlistarfræðingur. Þekktastur er
hann fyrir að hafa enduruppgötvað
tónskáldið Padre Antonio Soler sem
var uppi á árunum 1729 til 1783. Það
var merkilegur fundur, því Soler var
frábært tónskáld og samdi um 200
semalsónötur og 500 kórverk.
Soler var spænskur munkur. Hann
var líka tónlistarkennari spænsku
hirðarinnar og vinsælt tónskáld á
meðan hann lifði. Svo dó hann og
féll fljótlega eftir það í gleymsku.
Það gerist oft: tónlist Johanns Seb-
astians Bach er gott dæmi um það.
Þegar Bach lést árið 1750 lágu eftir
hann óteljandi snilldarverk. En tím-
amir voru að breytast; barokköldin í
tónlistarsögunni var að renna skeið
sitt á enda og fólk missti áhuga á
þess háttar tónlist. Tónsmíðar Bachs
fóru því að safna ryki á bókasöfnum;
þær þóttu afspyrnu lélegar og í
Frakklandi var gamla séníið kallað
„hárkolla útbelgd af andlausri þekk-
ingu“. Verk hans þóttu nefnilega
óþolandi stærðfræðileg og laus við
allan innblástur. Það var ekki fyrr en
Felix Mendelsohn (1809-1847) upp-
færði Matteusarpassíuna eftir meist-
arann árið 1829 að menn fóru aftur
að fá áhuga á tónlist hans.
Tónsmíðar Liszts, Mahlers og
Scriabins hlutu svipuð örlög. I mörg
ár eftir að sá síðastnefndi gaf upp
öndina árið 1915 þóttu verk hans
vera með eindæmum ómerkileg. Þau
væru bara fyrir eiturlyfjaneytendur,
guðspekinga og síðar illa lyktandi
hippa. Svo komst Scriabin í tísku, og
núna em flestar plötubúðir fullar af
geisladiskum með hinum óviðjafn-
anlegu snilldarverkum hans.
Um þessar mundir er enn eitt tón-
skáldið að hljóta uppreisn æru. Það
er Jan Ladislav Dussek (1760-1812),
og sá sem er að kynna verk hans er
áðurnefndur Frederic Marvin. Eins
og fyrr segir kom Marvin hingað til
lands fyrir örfáum vikum; hann hélt
tónleika og síðar fyrirlestur í sal
Tónlistarskólans í Reykjavík. Hann
var næstum því farinn að gráta þegar
hann sá hversu fáir
mættu á fyrirlestur-
inn, enda virðast tón-
listarnemendur hér-
lendis oft með ein-
dæmum áhugalausir
um tónlist. Að
minnsta kosti vill
gjaman brenna við að
mæting á uppákomur
sem þessar sé dræm.
Marvin uppgötvaði
Dussek í Vín. Þar
rakst hann á lítið
nótnakver með tónlist
eftir meistarann, sem
var tékkneskur. Marvin þótti tónlist-
in áhugaverð og fór til Prag að reyna
að finna meira. Þar var fátt um fína
drætti og var það ekki fyrr en eftir
þrotlausa leit í bókasöfnum og ann-
ars staðar að Marvin tókst ætlunar-
verk sitt. Nú þegar hefur hann gefið
út nokkra geisladiska með tónlist
Dusseks og eru fleiri væntanlegir.
Dussek, sem hét fullu nafni Jan
Ladislav Dussek, var einn fremsti
tónlistarmaður síns tíma. Hann var
samtímamaður Beethovens, Mozarts
og Haydns, og var góður vinur þess
síðastnefnda. Hann var píanóleikari
og samdi næstum eingöngu píanó-
tónlist. Öll helstu útgáfufyrirtækin
gáfu tónlist hans út, hið virta Breit-
kopf & Hartel gerði meira að segja
tólf binda heildarútgáfu með verkum
hans.
Snillingurinn fæddist í Caxaslau í
Bohemiu árið 1760. Allir í fjölskyld-
unni tengdust tónlist á
einhvern hátt; faðir
hans var þekktur org-
elleikari og tónskáld,
móðir hans var ágætur
hörpuleikari, bróðir
hans orgelleikari og
tónskáld en systirin
aftur á móti píanóleik-
ari og söngkona. Samt
var Dussek framan af
á báðum áttum hvort
hann ætti að gerast
guðfræðingur eða tón-
listarmaður. Sem bet-
ur fór varð hið síðari
ofan á, enda sýndi hann fljótt að
hann var óvenjulegum hæfileikum
búinn.
Er hann var aðeins átján ára gam-
all hélt hann út í heim. Fyrst lá leiðin
til Belgíu, en þar byijaði Dussek feril
sinn sem auðvirðilegur píanókennari.
Frístundir sínar notaði hann aftur á
móti til að semja. Fljótlega varð
hann leiður á óþægum nemendum
sínum og flutti til Hollands. Þar byrj-
aði gæfan að brosa við honum; hann
hélt fjölmarga tónleika og nokkrar
tónsmíðar hans voru gefnar út. I St.
Pétursborg tóku hæfileikar hans svo
að blómstra; hann varð augasteinn
Katnnar miklu, byrjaði að umgang-
ast aðalinn og naut frægðarinnar
fram í fingurgóma. Skyndilega var
þó samsæri um að ráða drottninguna
af dögum afhjúpað, og af einhveijum
ástæðum var Dussek bendlaður við
ódæðið. Hann komst naumlega und-
an á flótta, og var það ekki í fyrst
sinn sem hann þurfti að forða sér
með buxumar á hælunum. Til dæmis
varð hann að flýja stjómarbyltinguna
í Frakklandi; Marie Antoinetta hafði
tekið hann upp á arma sína, enda var
hann þá orðinn einn frægasti píanó-
leikari og tónskáld samtíðar sinnar.
Svo skall byltingin á og snillingurinn
rétt slapp við fallöxina.
Dussek var vinur prússneska
prinsins, Louis Ferdinand. Ferdinand
var mikill verndari lista og sjálfur
ágætur hljóðfæraleikari. Þeir félagar
eyddu mörgum kvöldum saman við
tónlistariðkun, og er Ferdinand lést í
bardaga tileinkaði Dussek honum
sónötu sem ber titilinn „Élégie
Harmonique". Vinirnir höfðu líka
verið að spila saman kvöldið áður en
prinsinn lést.
í London bjó Dussek um hríð.
Hann kvæntist 17 ára söngkonu,
Sophiu Corri, en þá var hann orðinn
32 ára. Svo stakk hann af - eins og
venjulega, og í þetta skipti var
ástæðan yfirvofandi skuldafangelsi.
Hann og tengdafaðir hans höfðu
nefnilega stofnað saman fyrirtæki:
það fór á hausinn, tengdó var stungið
í steininn en Dussek slapp.
Eftir flóttann frá London sá Dus-
sek konu sína og unga dóttur aldrei
framar. Þó hann nyti enn mikillar
velgengni sem tónlistarmaður varð
hann aldrei hamingjusamur aftur.
Hann byrjaði að fitna, og varð trú-
lega feitasta tónskáld sem uppi hefur
verið. Sjónarvottur lýsti honum einu
sinni sem sílspikuðum óskapnaði,
sitjandi á veitingahúsi með fjóra kúf-
aða matardiska og koníaksflösku fyr-
ir framan sig. Svona át hann að jafn-
aði og á endanum var hann orðinn
svo hrikalegur í vextinum að hann
komst ekki út úr rúminu. Loks gaf
hjartað sig og hann lést fyrir aldur
fram, aðeins 52 ára gamall. Það var
árið 1812.
Dussek var langt á undan sinni
samtíð. Hann notaði tónsmíðátækni
sem Liszt og fleiri beittu mörgum ár-
um áður. Á fyrirlestrinum í Tónlist-
arskólanum í Reykjavík lék Frederic
Marvin hluta úr píanókonsert eftir
Dussek sem hljómaði grunsamlega
líkt tónlist Chopins. Samt var kons-
ertinn saminn sama ár og Chopin
fæddist. Kannski þess vegna féll
Dussek í gleymsku; þorri manna var
ekki tilbúinn að meðtaka svo nýstár-
lega tónlist eftir að hann sjálfur var
ekki lengur lil staðar með sín snilld-
arlegu tilþrif við píanóið. Og þegar
rétti tíminn fyrir tónlist hans var
kominn, var hún löngu gleymd. Það
er nefnilega ekki fyrr en núna, svo
mörgum árum eftir dauða hans, að
hann er að verða ódauðlegur eins og
hann alltaf verðskuldaði. ■
Píanókonsert
eftir Dussek
hljómaði grun-
samlega líkt
tónlist Chopins.
Samt var konsert-
inn saminn sama
ár og Chopin
fæddist.