Alþýðublaðið - 12.10.1995, Blaðsíða 4

4
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 12. OKTÓBER 1995
■ Kolbrún Bergþórsdóttir hélt
að hún hefði lesið verk helstu
stílista þjóðarinnar.
Fyrir mánuði komst hún að
því að þekkingu hennar var
stórlega ábótavant. í þessari
grein skrifar hún um stíl-
snillinginn Vilmund
Jónsson landlækni
og alþingismann
/
andhafi
snilldarinnar
„Þeir, sem geta, þeir vilja
yfirleitt ekki, en þeir, sem vilja,
þeir geta yfirleitt ekki.“ Orðin
eru Vilmundar Jónssonar land-
læknis, mannsins sem gat en
vildi ekki alltaf. Hann bjó yfir
leiftrandi gáfu til margra starfa
- og vissulega alla getu til pól-
itísks frama, en gaf hann frá
sér. Kannski var honum ekki
sérlega vel gefið að þjónusta
sjálfan sig.
Víst er að Vilmundur, sem sat sam-
tals átta ár á þingi, hafði hvorki vilja
né nennu til að verða ráðherra og
hafnaði embættinu þegar það bauðst.
Ef til vill hefur tilboðið fremur ergt
hann en glatt, því hann var maðurinn
sem sagði: .Earáttan gegn hégóman-
um er of seint hafm, þegar hégóminn
býðst. Hún er fólgin í því að lifa svo
lífinu, að manni sé ekki boðinn hé-
góminn." En hann hefði mátt vita að
þeim mönnum sem bera af öðrum
vegna gáfna og margvíslegra hæfi-
leika stendur flest til boða - einnig hé-
gómi. Engum er ætlandi að geta kom-
ið í veg fyrir slík boð, og reyndar er
ekki ýkja algengt að menn hafni þeim.
Vilmundur forðaði sér undan ráð-
herradómi en tuttugu og þremur ámm
eftir lát hans þröngvuðu valinkunnir
einstaklingar upp á hann þeim sama
dómi í myndun óskaríkisstjómar ald-
arinnar á síðum Alþýðublaðsins.
Ekki veit ég með vissu hvort Vil-
mundi Jónssyni var nokkru sinni boð-
ið að verða formaður Alþýðuflokks
árið 1938 eftir lát Jóns Baldvinssonar,
en ýmsir hafa orðið til að harma að
svo skyldi ekki verða. Vissulega hefði
það val orðið til mikils láns, bæði
flokki og þjóð. En það gat ekki orðið,
því þetta var stjómmálamaðurinn sem
gat en vildi ekki.
Hann hvarf af þingi árið 1941, eftir
að hafa lagt fram hvert stórírumvarpið
á fætur öðm, flest snem þau að heil-
brigðismálum, sem áttu hug hans. Því
ef hann vildi ekki þjónusta sjálfan sig
þá var hann allra manna lagnastur að
þjónusta aðra. Þar bæði gat hann og
vildi. Hann var landlæknir í alls 28 ár,
og á árum sínum í embætti samdi
hann að mestu leyti heilbrigðislöggjöf
landsins. Um hæfni hans, dugnað og
heiðarleika í því starfi mætti vissulega
hafa mörg orð. En það vill svo til að
þessi grein er ekki um landlækninn.
Hún er heldur ekki um þingmanninn
sem hefði komist til hinna æðstu pólit-
ísku embætta hefði hugur hans staðið
til þess. Þessi grein er um stílistann
Vilmund Jónsson.
Ritsafn Vilmundar
Fyrir tíu ámm kom út tveggja binda
rit sem geymir ritsmíðar Vilmundar
Jónssonar. Örfáar yikur em sfðan ég
las það í fyrsta sinn, en ekki hið síð-
asta. Eftir lesturinn fannst mér full-
ljóst, að rétt væri sem hvíslað hafði
verið að mér, að á síðunum færi einn
mesti stflisti íslendinga á þessari öld.
Nefnið mér nöfn Þórbergs Þórðarson-
ar og Halldórs Laxness, en stfll þeirra
höfðingja ber ekki, hvað gæði varðar,
af stíl Vilmundar. Vilmundur stendur
þeim fyllilega á sporði í ritfæmi.
Þó hefur verið einkennilega hljótt
um Vilmund Jónsson á síðum ís-
lenskrar bókmenntasögu. Kannski
stafar þögnin af þeirri lífseigu hug-
mynd að engir séu stílistar nema
skáldin. Og kannski einstaka dauður
bókmenntafræðingur. Slíkar hug-
myndir em vitaskuld firra, en af þeirri
tegund sem erfitt er að stjaka við. Svo
lengi hefur verið haldið að okkur þeim
opinbem „sannindum" að skáldin eigi
einkarétt á orðunum, að við trúum
þeim næsta staðfastlega.
Margbreytilegur stíll
En það er eins og úreldinarstybbu
stafi af stíl- skáldakenningunni eftir
lestur ritverka Vilmundar. Sem stflisti
hefur hann allt til að bera sem prýða
má. Hugsunin er kristaltær. Hún er
ekki flækt í orð, heldur mynda orðin
umgjörðina. Málefnið tekur aldrei vit-
ið frá höfundi, heldur fylgja vitið og
rökfestan málefninu ætíð eftir og leiða
til farsælla lykta. Sem merkir einfald-
lega að lesandinn kemst vart hjá því
að sannfærast. Orðavalið er hárná-
kvæmt, þjónar efninu hveiju sinni og
blæbrigðin ríkuleg.
Stfllinn getur verið léttur og leik-
andi, ógn fyndinn. Em þá oft sagðar
sögur af samferðamönnum sem höf-
undur hafði sérstaka hæfileika til að
laða fram á svið. Stundum ber stíllinn
með sér stillu og blíðu, en þar er þó
aldrei ferðast um lendur tilfmninga-
semi. Vilmundur var í skrifum sínum
fyrst og síðast skynsemishyggjumað-
ur, vissulega tilfinningamaður, en
aldrei tilfinningasamur. Þegar mikið lá
við var stfll hans hlaðinn þunga og
festu, enda talað máli mannúðar og
lýðræðis. Og svo er hið ógnþunga
háð, sem beitt var við þá sem sáust
ekki fyrir og hættu sér í ritdeilur við
stílistann. Það fór ætíð á einn veg.
Landlæknirinn skildi við andstæðing-
inn þannig að ekkert var eftir nema
hræið.
Örlagaríkar ræður á alþingi
Maðurinn sem gat svo auðveldlega
komið fyrir sig orði og bjó hugsunum
engin ráð til að fá það gert.“
En maðurinn sem árið 1919 virtist
hafa takmarkaða trú á getu sinni, fann
loks styrk sinn - sem fólst einmitt í
því að tjá sig í ræðu og riti. Og margir
urðu til að kenna áhrifamáttarins.
Að minnsta kosti tvisvar á þing-
mannsferli sínum drap Vilmundur
Jónsson þingsályktunartillögur. Árið
1940 fluttu Jónas Jónsson frá Hriflu,
Pétur Ottesen og Stefán Jóhann Stef-
ánsson tillögu þess efnis að alþingi
lýsti því yfir að það teldi ekki viðun-
andi að þeir menn gegndu trúnaðar-
störfum fyrir þjóðfélagið sem „vitan-
legt“ væri um að vildu gerbreyta þjóð-
félagsskipulaginu með ofbeldi, koma
íslandi undir erlent ríki, stæðu í
,Jilýðnisafstöðu“ við valdsmenn í öðr-
um löndum eða störfuðu í pólitískum
félögum með einræðisskipulagi. Vil-
mundur Jónsson steig þá í pontu og
hélt þrumuræðu þar sem hann leiddi
mönnum fyrir sjónir þá hættu á mis-
beitingu sem fælist í því að samþykkja
slíka löggjöf. Tillagan var ekki borin
undir atkvæði, en önnur tillaga um
varðveislu lýðræðisins samþykkt, og
kom í hlut Vilmundar að orða hana.
Margur hefur vafalítið orðið til að
óska þess að Vilmundur Jónsson -
eindreginn andstæðingur áfengis-
drykkju, einnig þeirrar sem kennd er
við kúltúr - hefði ekki stigið í ræðu-
stól alþingis árið 1932, daginn sem
hann beitti málsnilld og sannfærandi
röksemdafærslu til að andmæla lfum-
varpi um leyfi á framleiðslu og sölu
áfengis öls. Ræða hans felldi frum-
varpið.
Nýyrðasmiðurinn
Vilmundur Jónsson lét eftir sig
ijölda greina um stjómmál, heilbrigð-
ismál, íslenskt mál, auk minninga- og
sagnaþátta. Allar bera greinar hans
vott um afburða stflgáfu og greindar-
leg efnistök. Kímnin og hugmyndarík-
ið em sjaldan langt undan.
Vinirnir Þórbergur Þórðarson og Vilmundur Jónsson
ásamt Sigmundi Sæmundssyni bílstjóra fyrir framan
gamla Ford á ísafirði um 1923.
sínum listilegan búning á prenti skrif-
aði frænda sínum og vini árið 1919,
þá þrítugur: ,JÉg er eins og sumir - og
það góðir - reiðhestar. Ég er latur
undir sjálfum mér. í samtali er ég góð-
ur: Þegar setið er á mér og barinn fóta-
stokkurinn. En ræðu get ég ekki hald-
ið, þó að ég væri drepinn. Eg hefi ekki
heldur neina trú á blaðaskrifum. En
helvíti líður mér oft illa, þegar ég sé
afar glögglega, hvað gera skal, en veit
Vilmundur Jónsson á þeim tíma er hann stundaði
framhaldsnám á Ullevaalsjúkrahúsinu í Kristjaníu
sumarið 1919.
Vilmundur var ekki einungis
greinahöfundur í sérflokki. Hann var
afkastamikill nýyrðasmiður, en nýyrði
hans munu skipta hundruðum. Meðal
þeirra eru orð eins og fúkalyf, gláka,
óíáæð, Austurlönd fjœr og nœr, götu-
viti, tandurhreinn - og eru þá fáein
talin. Síðan verður að geta orðsins
veira en smíði þess orðs varð tilefni
frægrar ritdeilu, en eins og við var að
búast af okkar manni gekk hann mjög
fagmannlega frá andstæðingi sínum í
þeirri viðureign.
Hér á síðum Alþýðublaðsins eru
birtir kaflar úr ritsmíðum Vilmundar
Jónssonar. Vilmundur kunni einkar
vel að byggja greinar sínar og skapa
þeim þéttofna, rökræna heild. Þær
njóta sín ekki til fulls séu þær bútaðar.
Hins vegar munu orðkynngin og hin
greindarlega og skarpa hugsun ömgg-
lega hrífa lesendur með sér, þó ekki sé
allt sagt í þeim brotum sem birtast.
Það er heldur ekki nándar nærri allt
sagt hér um Vilmund Jónsson, stflist-
ann sem þjóðin á enn eftir að viður-
kenna á þann veg sem honum sæmir.
Þó má meira en vera að leiðin til verð-
ugrar viðurkenningar sé óðum að
styttast.
Éífkynjanir
og vananir
Úr ritgerð sem fylgdi stjómarfrum-
varpi til laga „um að heimila íviðeig-
andi tilfellum aðgerðir áfólki er koma
í vegfyrir að það auki kyn sitt," samið
afVilmundi Jónssyni og lagtfram á
alþingi 7.febrúar 1937. Vilmundi var
mjög í mun að vel kœmist til skila að
frumvarpið byggðist ekki á draumór-
um um „kynbœtur"þjóðarinnar, enda
hefði hann verið manna ólíklegastur
til að mœla með þeim.
Hinir hreinræktuðustu veðhlaupa-
hestar, sem gleðja hinn breska aðal
með því að vinna veðhlaupin í Derby,
em gallagripir að öðm leyti með ýms-
ar erfðaveilur, sem oft verða þeim að
fjörtjóni fyrir aldur fram. Gamlar og
lífsleiðar jómfrúr geta haft mikið yndi
af félagsskap kynhreinna Pekings-
hunda, að sínu leyti eins og sumum
lítilsigldum karlmönnum kemur vel að
hressa upp á vesöld síns innra manns
með því að státa sig með hreinræktuð-
um og mikilúðlegum bolabítum. En
hinir kynblönduðustu og lítilsvirtustu
þarfahundar em engu að síður miklu
hæfari til almenns hundalífs en þessir
aristókratisku bræður þeirra. Nú á tím-
um, þegar svo mikið er skrafað um
hið „hreina kyn“, má þetta verða til
nokkurrar huggunar okkur mönnun-
um, sem emm svo fjarri því að vera
„hreinræktaðir", að heppilega hefir
þótt að orði komist, er sagt hefir verið,
að frá sjónarmiði ,kynhreinna“ tildur-
hunda væmm við allir undantekning-
arlaust ófétislegustu lubbarakkar og
stubbhundar - hið göfuga norræna
kyn ekki undanskilið.