Alþýðublaðið - 26.07.1996, Blaðsíða 7

FÖSTUDAGUR 26. JÚLÍ1996
ALÞYÐUBLAÐIÐ
7
v i ð t a I
■ Haraldur Jóhannsson hagfræðingur ræðir við Ragnar Þorsteinsson kennara
um ættir og uppvaxtarár, gæðinginn Steina-Rauð og kynni af skáldunum
Jóhannesi úr Kötlum og Jóni frá Ljárskógum
Iapríl 1996 sótti ég Ragnar Þorr
steinsson heim, en hann býr í
Kópavogi. Sestur inn í skrifstofu
hans, spurði ég:
Hvemig sœki ég að þér, Ragnar?
Allvel, en fyrir fáeinum dögum var
ég vestur í Dölum í Hjarðarholti, við
jarðarför Guðrúnar Jónasdóttur, systur
Jóhannesar úr Kötlum. Hún andaðist á
hundraðasta og öðru aldursári. Ég
hafði heimsótt hana á hundraðasta og
fyrsta afmæli hennar. Þegar ég ætlaði
að minnast á eigin aldur greip gamla
konan fram í fyrir mér: Þú þarft ekki
að segja mér neitt um það, Ragnar
minn, ég stóð á tvítugu þegar ég hjálp-
aði mömmu minni að taka á móti þér í
Ljárskógaseli. Ég er núna hundrað og
eins árs, þá hlýtur þú að vera áttatíu og
eins.
Þú ert þá fœddur í Ljárskógaseli.
Ertu afbreiðfirskum œttum?
Já, í föðurætt, en í móðurætt er ég
Austur-Húnvetningur. Móðir mín var
Alvilda Bogadóttir Sigurðssonar frá
Sæunnarstöðum í Hallárdal. Bogi, afi
minn, byggði fyrstur manna í Búðar-
dal, setti þar upp verslun, en hafði áð-
ur verslað í Skarðstöð á Skarðströnd í
Dölum. Ég á margt ættmenna í Aust-
ur-Húnavatnssýslu.
Hvað segir þú mér af föðurætt
þinni?
Faðir minn hét Þorsteinn Gíslason.
Hann var fæddur og uppalinn f Stykk-
ishólmi, en faðir hans var ættaður ffá
Móabúðum í Eyrarsveit. Langafi minn
var Þorsteinn í Móabúðum, frægur
formaður, sem fórst í sjóróðri á gam-
alsaldri. f vísu um hann segir:
Ut á sjófer áræðinn
oft með kjóa súða.
Þykir nógu þaulsœtinn
Þorsteinn Móabúða.
Ég á ættfólk í Grundarfirði, Ólafs-
vík og á Sandi, en veit fátt um það. Ég
hef aldrei grúskað í ættfræði.
Voruð þið mörg systkinin?
Við vorum sex alsystkin, en áður en
móðir mín giftist föður mínum hafði
hún verið gift Rögnvaldi Magnússyni
vestur í Saurbæ. Hann dó úr berklum
eftir eins árs hjúskap. Þau áttu einn
son, Magnús, sem ólst upp með okkur
í Ljárskógaseli. Þar fæddust við hin.
Hvernig voru húsakynni í Ljár-
skógaseli?
Þótt Ljárskógasel væri tvíbýli var
þar aðeins einn lítill torfbær. Það vom
tvær baðstofur, en þiljað milli þeirra
með einföldum panel. Þetta vom öll
húsakynnin. í hinni baðstofunni
bjuggu Jónas Jóhannesson og Hall-
dóra Guðbrandsdóttir, foreldrar Jó-
hannesar úr Kötlum og Guðrúnar, en
þau hjónin ólu líka upp tvær telpur,
Friðmeyju Guðmundsdóttur og Jens-
ínu Sigurjónsdóttur. Önnur var ári
eldri en ég hin jafngömul mér. í þess-
um litla bæ vomm við ellefu krakk-
amir.
Stundum hefur verið kátt í koti.
Já, svo var. Ég man fýrst eftir mér
frostaveturinn mikla 1918. f bæjar-
hólnum myndaðist spmnga, djúp rifa.
Ég var þá fjögurra ára gamall og
freistaðist til að gægjast niður í rifuna
til þess að reyna að sjá ljóta karlinn.
Þar var bara myrkur og aldrei þorði ég
að stinga hendi niður í rifuna, þótt ég
væri manaður til að gera það.
Var mikill samgangur milli baðstof-
anna?
Samkomulagið milli heimilanna var
ákaflega gott. Ég og systkini mín vor-
um eins mikið inni í baðstofu hjá
Halldóm og okkar megin. Ég held að
við höfum borðað og dmkkið eins oft
hjá Halldóm og hjá Alvildu mömmu
minni. Þetta var í rauninni eitt heimili.
Jóhannes hefur verið ykkur allmikið
eldri?
Já, hann var fæddur ár-
ið 1899 og var því fjórtán
árum eldri en ég. Þegar
ég fer að muna eftir hon-
um hafði hann verið einn
vetur í Alþýðuskólanum í
Hjarðarholti. Þegar Jó-
hannes var heima að vetri
til kallaði hann okkur
krakkana saman á kvöld-
in og lét okkur syngja.
Við urðum barnakór og
Jóhannes kenndi okkur
fjölda af lögum og text-
um. Ekkert hljóðfæri var
til í Selinu, en hann gekk
hart eftir því að við fær-
um rétt með lög og texta.
Þegar fullorðna fólkið
hafði lagt sig í rökkrinu
sungum við og sungum
tímunum saman. Þótt því
hafi víst ekki orðið svefn-
samt, amaðist enginn við
þessu. Um þessar mundir
minnist ég þess að pabbi
átti rauðan klár sem var
eindæma gæðingur og
frægur um alla Dali.
Hann var kallaður Steina-
Rauður og margir vildu
kaupa hann, en hversu
hörð sem fátæktin svarf
að kom aldrei til mála að
selja Rauð. En svo kom
auðvitað að því að Rauð-
ur varð aflóga hró. Þá
fékk pabbi Jón bónda í
Ljárskógum fram í Sel til
að skjóta Steina-Rauð.
Jón var orðlögð skytta.
Við krakkarnir vorum
lokuð inni í bæ, en aftak-
an fór fram að húsabaki.
Ég hef líklega verið fimm
ára og ég man vel að
pabbi grét um kvöldið,
þegar hann var kominn
inn í baðstofuna. Jóhann-
es hefur þá verið tæplega
tvítugur og eflaust borið
eitthvað við að yrkja ljóð.
Pabbi bað hann að yrkja
eftirmæli eftir Steina-
Rauð. Jóhannes gerði það
og ég er nokkum veginn
viss um að þau eru elstu
ljóðið sem til eru eftir Jó-
hannes. Og það kvæði
hefur aldrei birst á prenti.
Það er svona:
Þá er liðinn lífs þíns dagur,
listaklárinn Rauður minn.
Nú er aðeins auðnarbragur,
eftir hér við stallinn þinn.
Þó er eins og yfir svífi,
enn og hljóti að minna á þig.
Þættimir úr þthu lífi,
þeir er kœrast glöddu mig.
íþér tröllatryggðirfann ég,
titra við þinn hófadyn.
Ástir þihar allar vann ég,
átti hvergi betri vin.
Þegar dapur dauðans broddur
dundi á kafí enni þitt.
Fannst mér kaldur feigðaroddur
fara gegnum hjarta mitt.
Samt f anda ég sé þig fara,
sólarmegin hels við lín.
Handan yfir á mig stara,
augun fagurbrúnu þfn.
Jóhannes afbragðskennari
Gekkstu {bamaskóla?
Já, fyrst tíu ára gamall. Bamaskól-
inn var þá einn mánuð í Búðardal og
þar var ég hjá afa mínum. Skólinn var
farskóli, haldinn á ýmsum bæjum í
Laxárdalshreppi. Ég var annan mánuð
Snautuðumst við þá
brott heldur skömmustu-
legir. Á eftir kallaði
skólastjóri okkur saman.
Menntamálaráðherrann,
Jónas Jónsson ífá Hriflu,
sendi okkur þau boð að
ef við ekki tækjum prófin
yrði okkur ekki leyfð
innganga í nokkurn
skóla, sem styrktur væri
af opinberu fé. Nokkmm
árum síðar þegar ég og
nokkrir aðrir úr Reykja-
skóla hugðum á inn-
göngu í Kennaraskólann,
spurðum við Freystein
Gunnarsson, sem þá var
orðinn skólastjóri þar,
hvort þessi orð stæðu.
„Við skulum láta sem
þessi orð ráðherrans hafi
aldrei verið sögð“, svar-
aði hann.
Þegar Jóhannes úr Kötlum var heima
að vetri til kallaði hann okkur krakkana saman á kvöldin
og lét okkur syngja.
á Spágilsstöðum. Átta vikna kennsla
var á vetri hverjum ffam að ferming-
araldri. Síðasta veturinn minn í bama-
skólanum var Jóhannes úr Kötlum
kennari okkar.
Hvemig lét Jóhannesi kennslan?
Hann var afbragðsgóður kennari og
skemmtilegur. Hann sagði okkur fjöl-
margt utan kennslugreinanna. Srðan
fermdist ég í Hjarðarholti.
Hvað tók þá við?
Ég fór í Héraðsskólann á Reykjum í
Hrútafirði og var þar tvo vetur.
Voru þar margir nemendur?
Kringum þrjátíu í tveim bekkjar-
deildum. Séra Jón Guðnason, sem
verið hafði prestur á Kvennabrekku í
Dölum var þar skólastjóri. Auk hans
vom tveir aðrir kennarar. Annar var
Helgi Valtýsson, sem hafði dvalist
lengi í Noregi, viðfelldinn maður,
margfróður og laginn kennari. Hann
las snilldarlega vel upp. Mér er enn í
minni upplestur hans á kvæðunum
Hvarf séra Odds á Miklabæ og Mess-
unni á Mosfelli, eftir Einar Benedikts-
son. Þessi löngu kvæði kunni hann ut-
an að. Hinn kennarinn var Helgi
Tryggvason. Hann hafði dvalist um
skeið við nám í Englandi. Hann hafði
að nokkru nýjar kennsluaðferðir, en
það dró dilk á eftir sér.
Nú?
Á enskuprófi okkar upp úr fyrsta
bekk var Halldór Júlíusson, sýslumað-
ur á Borðeyri, prófdómari. Hann var
óþjáll maður og stirðlyndur. Prófið var
bæði munnlegt og skriflegt. í munn-
lega prófinu spurði Helgi okkur ým-
issa spuminga um málfræði og annað,
en Halldór fór þá að grípa ffam í fyrir
honum. Þegar ég var uppi var ég beð-
inn að beygja sögnina „to do“. Mér
tókst það, en stamaði þó aðeins. Hall-
dór brást illur við og sagðist efast um
að kennarinn kynni að beygja sögnina.
Við nemendur reiddumst mjög þessari
móðgun við kennarann okkar. Við
neituðum ef til vill í nokkurri fljót-
fæmi að taka fleiri próf hjá Halldóri.
Á eftir fór margra daga rifrildi. Jón
skólastjóri pantaði viðtal í síma við
Freystein Gunnarsson, fræðslumál-
stjóra. Sími var aðeins einn til í skól-
anum. Hann var frammi á gangi. Þar
söfnuðumst við nemendur saman þeg-
ar viðtalið átti að fara frarn. Séra Jón
hóf samtalið á því að spyija Freystein
hvort þeir gætu ekki ræðst við á
þýsku. Freysteinn játti því.
„Samviskan er
svört
á litinn..."
Meðal annarra orða,
hve langt er frá Ljár-
skógaseli til Ljárskóga?
Ljárskógasel er byggt
langt frammi á heiði í
landi Ljárskóga. Frá Sel-
inu munu vera um tíu kó-
lómetrar niður að Ljár-
skógum, sem standa við
Hvammsfjörð. Heimilis-
fólkið þar var fýrsta fólk-
ið af öðrum bæ sem ég
kynntist.
Þekktir þú Jón frá
v Ljárskógum?
Ég er nú hræddur um
það. Við Jón vomm jafn-
gamlir og skólabræður í
bamaskóla, farskólanum
í Laxárdal og fermingar-
bræður í Hjarðarholts-
kirkju. Síðar þegar Jón
var orðinn stúdent og að
hefja nám í Háskólanum
unnum vð tvö sumur
saman í vegavinnu.
Hvað segir þú mér af
Jóni?
Hann var sérstæður
maður. Hann byrjaði
snemma að yrkja vísur
og varð gott skáld. í
vegavinnunni sendum við hvor öðmm
vísur. Hann stakk sniddu, en ég hlóð
kanta. Það var skammt á milli okkar
og við sendum vísur á pappírssnepl-
um. Til siðs var að það væm eingöngu
skammarvísur. Ég var löngum í rauðri
skyrtu og með græna alpahúfu. Þá
barst mér þessi vísa:
Grœna húfan, skökk og skitin,
skyrtu djöfuls tuskan rauð.
Samviskan er svört á litinn,
en sálin fyrir löngu dauð.
Eitt sinn vomm við að spila vist og
einn spilamanna var Sigvaldi bróðir
minn, sem einnig var í vegavinnu.
Mótspilari Jóns sagði hálfsóló svo Jón
varð að sitja hjá. Hann greip bréfmiða
og hripaði upp í skyndi og sýndi okk-
ur þegar spilið var búið:
Situr þú með sveitta kinn,
svíkur lit í hundvistinni.
Alltafsami afglapinn,
óþokkinn og fanturinn.
Blessunin hann bróðir þinn,
blygðast sín affrœndseminni.
Skil ég nú að skaparinn
skóp þig víst í bræði sinni.
Svona var skáldskapurinn þá. ■