Morgunblaðið - 18.11.2003, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 18. NÓVEMBER 2003 B 3
BÆKUR
FYRIR tæpum áratug kom út
fræðiritið Íslensk stílfræði eftir ís-
lenskufræðingana Þorleif Hauksson
og Þóri Óskarsson (1994). Verkið
var kostað af stórum hluta af
Styrktarsjóði Þórbergs Þórðarson-
ar og Margrétar Jónsdóttur, enda
var Þórbergur mikill áhugamaður
um íslenskan stíl auk þess að vera
einn helsti stílsnillingur íslenskrar
tungu. Bók þeirra Þorleifs og Þóris
er vönduð og fróðleg og telur rúm-
lega sjö hundruð blaðsíður. Í fyrri
hluta hennar er fjallað á fræðilegan
hátt um stílfræði og stílgreiningu
en sá síðari og langstærsti hefur að
geyma íslenska stílsögu allt frá
upphafi íslenskra bókmennta fram
á tuttugustu öld. En eins og gefur
að skilja þá var (þrátt fyrir að blað-
síðurnar skiptu hundruðum) mikið
efni eftir órannsakað og mörgu
mátti gera betur skil. Þorleifur
Hauksson greinir frá því í formála
sínum að Sagnalist að hann hafi
ekki verið allskostar sáttur við hlut
20. aldarinnar í verkinu, en það
tímaskeið hafði fallið í hans hlut,
enda sat hann „eftir með alls konar
hálfunnið efni í handriti [...] og fljót-
lega kviknaði sú hugmynd að taka
upp þráðinn og fylgja [Íslenskri
stílfræði] eftir með annarri bók sem
yrði helguð mismunandi stíltegund-
um 20. aldar í rituðu og mæltu
máli.“ Og hér er sú bók komin
prent.
Sagnalist. Íslensk stílfræði II var
lengi í smíðum enda vinnuskilyrði
þeirra fræðimanna sem sinna
grunnrannsóknum í hugvísindum
ekki alls kostar glæsileg, launasjóð-
ir fáir og rýrir og margir um hit-
una. Á löngu vinnuferli hefur verkið
einnig tekið nokkrum breytingum
frá upphaflegri áætlun. Í stað þess
að fjalla almennt um stíltegundir á
20. öld, ákvað Þorleifur að tak-
marka umfjöllun sína við skáld-
sagnastíl en fjalla um hann allt frá
upphafi skáldsagnaritunar um
miðja 19. öld og fram til þess að
„módernisminn í
skáldsagnagerð hafði
náð fótfestu“ (10).
Þetta þýðir að síðasta
kynslóð höfunda sem
Þorleifur fjallar um er
kynslóðin sem nú
stendur á sjötugu
(t.a.m. Guðbergur
Bergsson og Svava
Jakobsdóttir) enda
hefur bókin undirtitil-
inn „Skáldsögur 1850-
1970“. Spennandi væri
ef Þorleifur (eða ein-
hver annar góður
fræðimaður) héldi
áfram þar sem þessu
verki sleppir, því síðustu áratugir
aldarinnar eru ekki síður mikil
deigla í íslenskri skáldsagnagerð en
tímabil módernismans og líklega
sjaldan verið eins mikill fjölbreyti-
leiki í skáldsagnastíl en einmitt þá.
Í upphafi bókarinnar gerir Þor-
leifur stuttlega grein fyrir stílfræð-
inni sem fræðigrein og þeim aðferð-
um sem hann beitir í stílfræði-
rannsókn sinni. Hann bendir á
stílfræðin liggi á mörkum málvís-
inda og bókmennta, en sé gjarnan
stunduð með áherslu á annað hvort,
jafnvel svo að þeir sem leggja
áherslu á málvísindalega þáttinn
vilji ekkert af hinum bókmennta-
fræðilega vita – öfugt. Þótt Þorleif-
ur trúi augljóslega á samþættun
þessa tveggja þátta er þó óhætt að
fullyrða að greining hans tekur
meira mið af bókmenntafræðilegum
þáttum en málvísindalegum. Að
mínu mati hefði hann mátt fara dá-
lítið nánar í aðferðafræði sína í kafl-
anum „Skyggnst ofan í verkfæra-
kassann“ og fjalla um hvernig hann
mætir hinu einstaka bókmennta-
verki; hvaða spurningar eru hafðar
að leiðarljósi við stílfræðilega grein-
ingu og í hvaða þáttum greiningin
er fólgin. Mér hefði til dæmis þótt
fróðlegt að fá skilgreiningu á því í
hverju munurinn á stílfræðilegri
sögu annars vegar og hefðbundinni
bókmenntasögu hins vegar liggur,
því mér er það ekki alltaf ljóst af
verki Þorleifs.
Ég held að óhætt sé að skilgreina
Sagnalist fyrst og fremst sem bók-
menntasögu; hér er fjallað um sögu
FRÆÐIRIT
Sagnalist. íslensk stílfræði II
ÞORLEIFUR HAUKSSON
Mál og menning 2003, 333 bls.
Soffía Auður Birgisdóttir
íslenskrar skáldsagna-
gerðar, á ákveðnu
tímabili, með áherslu á
stíl og frásagnaraðferð
einstakra verka og ein-
stakra höfunda. Þegar
efnisyfirlit er skoðað
koma viðfangsefnin
kannski gleggst í ljós.
Kannað er málsnið
verkanna, staða sögu-
manns og sjónarmið
(hugmyndalegt og
skynjunarlegt), miðlun
tals og hugsunar, og
stundum hugað sér-
staklega að orðavali og
setningagerð, mynd-
máli og líkingum. Þá eru skoðaðar
náttúrulýsingar og mannlýsingar og
þróun stíls innan einstakra höfund-
arverka, sem og lítillega fjallað um
áhrif einstakra höfunda á aðra.
Þorleifur heldur sig að lang-
stærstu leyti við verk þeirra höf-
unda sem þegar hafa öðlast sess
innan hefðarveldis (kanónu) ís-
lenskrar bókmenntasögu og það
hefur nú sem áður í för með sér að
bókmenntir kvenna fá ekki sérlega
mikla umfjöllun. Þó má geta þess
að Þorleifur gerir nokkrum verkum
Þórunnar Elfu Magnúsdóttur ágæt
skil, en auk hennar eru í efnisyfirliti
aðeins nefndar þær Torfhildur
Hólm, Kristín Sigfúsdóttir, Jakob-
ína Sigurðardóttir og Svava Jak-
obsdóttir, þótt verk fáeinna fleiri
fljóti með í umfjöllun. Á umræðuna
um „kvenlegan stíl“ (eða sérstök
stíleinkenni á skrifum kvenna) sem
Helga Kress innleiddi í íslenska
bókmenntaumræðu á áttunda ára-
tugnum (og ritaði um fræðigreinar)
minnist Þorleifur ekki og hefði bók
hans þó verið kjörinn vettvangur til
að ræða slíkar kenningar og taka
afstöðu með eða á móti.
Nokkuð var fjallað um verk Þór-
bergs Þórðarsonar og Halldórs
Laxness í fyrri bókinni, Íslensk stíl-
fræði, en hér fá þeir að sjálfsögðu
meiri umfjöllun enda höfðu verk
beggja afgerandi áhrif á íslenska
bókmennta- og stílsögu 20. aldar-
innar. Þorleifur rekur feril Halldórs
í gegnum verk hans í tímaröð en
verður eðli málsins samkvæmt að
hlaupa heldur hratt yfir sögu. Hann
dregur þó ágætlega fram þá þróun
sem verður á stíl Halldórs frá
fyrstu æskuverkum til Kristnihalds
undir Jökli. Ólíkt því sem varðar
verk Halldórs Laxness hefur ekki
verið mikið fjallað fræðilega um
verk Þórbergs Þórðarssonar í gegn-
um tíðina. Ég hygg að kaflarnir
tveir um Þórberg, þ.e. í Íslenskri
stílfræði og í Sagnalist, myndi sam-
an eina ítarlegustu úttektina sem
gerð hefur verið á verkum hans og
er mikill fengur að þeim báðum.
Af öðrum höfundum sem gerð
eru nokkur skil í bókinni (og enn
hafa ekki verið nefndir) má nefna
19. aldar höfundanna Jón Thorodd-
sen, Gest Pálsson og Þorgils gjall-
anda. Þá er fjallað um Einar H.
Kvaran, Jón Trausta, Gunnar
Gunnarsson, Guðmund G. Hagalín,
Guðmund Daníelsson, Kristmann
Guðmundsson, Ólaf Jóhann Sig-
urðsson, Elías Mar og Indriða G.
Þorsteinsson. Þá er og fjallað um
helstu frumkvöðla módernismans í
sagnagerð: Thor Vilhjálmsson,
Steinar Sigurjónsson, Geir Krist-
jánsson, Guðberg Bergsson, Svövu
Jakobsdóttur og Þorstein frá
Hamri. Þorleifur fjallar um einstök
verk þessara höfunda í tímaröð og
dvelur eðli málsins samkvæmt helst
við þau verk sem einhverjum tíð-
indum teljast sæta.
Í síðasta kafla bókarinnar, sem
nefnist „Yfirlit“, líkir Þorleifur
verki sínu við ferðalag „inn í skáld-
söguna“ og hann segir: „Þetta er
ekki þess háttar bók þar sem við-
fangsefnið er fyrirfram ákveðið og
afmarkað, sett fram kenning eða til-
gáta sem er annaðhvort sannprófuð
eða hrakin, heldur verður verkið til
um leið og því vindur fram.“ (298)
Þessi orð lýsa verkinu afar vel og
segja má að lesandinn sláist í för
með Þorleifi um lendur íslensku
skáldsögunnar, en kannski hefði
ferðalagið verið fjölbreyttara ef
Þorleifur hefði leyft sér að skreppa
við og við út af troðnum götum al-
faraleiðarinnar.
Sagnalist er að sönnu vandað
fræðirit og greinilegt að höfundur
þess hefur lagt mikla vinnu og alúð
í verkið. Það er hins vegar sjálf for-
senda verksins, að gefa yfirlit yfir
langt tímabil, sem er kannski að-
algalli þess – og reyndar óhjá-
kvæmilega svo. Þorleifur neyðist til
að fara hratt yfir sögu og getur
sjaldnast leyft sér að kafa djúpt
niður í viðfangsefnið. En þar sem
hann leyfir sér það ber greiningu
hans hæst. Einnig kemur færni
Þorleifs í stílgreiningu best fram
þegar hann glímir við texta sem
hafa upp á mikið að bjóða, og sumir
myndu kalla „erfiða“. Hér má t.d.
nefna greiningu hans á verkum
Thors Vilhjálmssonar og á Tómasi
Jónssyni Metsölubók eftir Guðberg
Bergsson (sem hefði þó mátt vera
ítarlegri). Annar vankantur á verki
Þorleifs finnst mér vera hversu lítið
hann dregur samtímalega bók-
menntaumræðu inn í skrif sín og
greiningu. Sem dæmi um þetta get
ég nefnt kafla sem ber fyrirsögnina
„Upphaf nútímabókmennta?“
Spurningarmerkið hér er táknrænt
fyrir þá staðreynd að fræðimenn
greinir á um hvert þetta upphaf sé.
Hefjast íslenskar nútímabókmennt-
ir með Bréfi til Láru eða Vefaran-
um mikla frá Kasmír, eða er ekki
hægt að tala um nútímabókmenntir
á Íslandi fyrr en frá og með útkomu
Tómasar Jónssonar Metsölubókar?
Um þetta hafa m.a. bókmennta-
fræðingarnir Halldór Guðmundsson
og Ástráður Eysteinsson deilt á
prenti. Þorleifur minnist ekki á þær
deilur en vitnar til ríflega 30 ára
gamallar greinar Helenu Kad-
ecková „þar sem hún reyndi að
tímasetja og skilgreina upphaf ís-
lenskra nútímabókmennta“ (112).
Grein Kadecková er vissulega góðra
gjalda verð en nærtækara hefði
verið að draga inn hina yngri um-
ræðu. En kannski má segja að ég sé
hér að gera kröfu um annað verk en
Þorleifur vildi skrifa; að biðja um
meiri bókmenntasögu á kostnað
stílfræðinnar.
Þrátt fyrir þá annmarka sem hér
hafa verið dregnir fram tel ég
Sagnalist. Íslensk stílfræði II hik-
laust merkt framlag til sögu ís-
lenskrar bókmennta og stílfræði.
Þetta er bók sem jafnt atvinnu-
menn og áhugamenn í íslenskum
bókmenntum skyldu lesa sér bæði
til fróðleiks og skemmtunar.
Þorleifur Hauksson
Á ferðalagi um lendur skáldsögunnar