Lesbók Morgunblaðsins - 29.09.2001, Blaðsíða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 29. SEPTEMBER 2001
BRESKI rithöfundurinn Doris
Lessing gaf út nýja skáldsögu í
nýliðnum mánuði. Bókin heitir
The Sweetest
Dream (Sætur
draumur) og
fjallar um hina um-
rótssömu tíma sjö-
unda áratugarins.
Bókin mun vera
eitt pólitískasta
verk höfundarins
um langt skeið og
með ævisögulegu ívafi, en skáld-
sagan tekur á femínisma, og eft-
irköstum síðari heimsstyrjaldar,
kommúnismanum, og sjálfstæð-
isbaráttu í Afríku. Þá leitast hún
við að miðla tíðaranda og bylting-
aráhrifum ’68 kynslóðarinnar.
Doris Lessing er einn ástsæl-
asti rithöfundur Bretlands. Hún
fæddist í Persíu árið 1919, en
flutti síðar með breskum for-
eldrum sínum til Zimbave í sunn-
anverðri Afríku. Árið 1950 gaf
hún út sína fyrstu skáldsögu, The
Grass is Singing (Grasið syngur í
íslenskri þýðingu) og hlaut hún
lofsamlegar viðtökur. Síðan hef-
ur Lessing sent frá sér fjölda rit-
verka sem jafnan hljóta lof.
Kvenleg snilligáfa á 20. öld
Út er komin ný ævisaga eftir Jul-
iu Kristevu um heimspekinginn
Hönnuh Arendt, og heitir verkið
einfaldlega Hannah Arendt.
Arendt fæddist í Þýskalandi árið
1906 og var afkomandi auðugrar
fjölskyldu af gyðingaættum. Hún
hóf snemma að lesa verk Kants,
Göthes og Kierkegaards. Í há-
skóla varð hún fyrir miklum
áhrifum frá heimspekingnum
Martin Heidegger, og áttu þau í
ástarsambandi um skeið. Arendt
flúði til Bandaríkjanna á tímum
gyðingaofsóknanna, og varði hún
ævistarfi sínu að miklu leyti í að
greina stjórmálalegar og sið-
ferðilegar ástæður uppgangs
nasista í Þýskalandi.
Umfjöllun um verk heimspek-
ingsins skiptir Kristeva í þrjá
hluta, er fjalla um eldri ævi-
söguleg skrif Arendt, um rann-
sóknir hennar á gyðingdómi og
gyðingahatri og heimspekilega
sýn Arendt í ljósi einkalífs henn-
ar.
Julia Kristvea er prófessor í
málvísindum við Parísarháskóla.
Hún er mikilsvirtur fræðimaður
og brautryðjandi á sviði fem-
íniskra sálgreiningarfræða.
Hannah Arendt er fyrsta bókin í
ritröð Kristevu sem kennd er við
kvenlega snilligáfu á 20. öld eða
„Female Genius in the 20th cent-
ury“.
Derrida og heimsmálin
Hinn heimskunni fræðimaður
Jacques Derrida gaf út í ágúst-
mánuði tvær ritgerðir undir yf-
irskriftinni On Cosmopolitanism
and Forgiveness (heimsborg-
araháttur og fyrirgefning) innan
„Thinking in Action“-ritrað-
arinnar. Í skrifunum beinir hann
athygli sinni að alþjóðamannrétt-
indum og spyr spurninga um
hæfni okkar til fyrirgefningar,
bata og sáttar í heimi sem þrung-
inn er óútreiknanlegri grimmd.
Derrida er einn helsti kenn-
ismiður franska póststrúktúral-
ismans í nútímaheimspeki og
lagði hann grunninn að afbygg-
ingarfræðum í textagreiningu. Í
hinum nýútkomnu ritgerðum lít-
ur Derrida glöggskyggnum aug-
um á þau málefni sem hvað brýn-
ust eru í heimspólitík samtímans,
líkt og atburðir undanfarinna
vikna hafa sannað. Að mati gagn-
rýnandans Eric de Place, munu
ritgerðirnar vera einkar að-
gengilegar á mælikvarða heim-
spekingsins.
ERLENDAR
BÆKUR
Draumur
Doris Lessing
Doris Lessing
H
ÚN situr ennþá í mér fyrirsögn
Alþýðublaðsins sáluga þegar
kunngert hafði verið að Einar
Már Guðmundsson fengi bók-
menntaverðlaun Norðurlanda-
ráðs það árið: „Norðurlanda-
meistari í bókmenntum“ stóð
með stóru letri þvert yfir for-
síðuna, og þótti öllu merkilegri frétt en útgáfan á
Englum alheimsins nokkrum misserum fyrr.
Þessi fyrirsögn opnaði endanlega augu mín fyr-
ir vaxandi líkindum með íslenskri menningu og sí-
gildri íþróttakeppni, og þá ekki aðeins í túlkun fjöl-
miðlanna heldur einnig og kannski öðru fremur í
skipulagi einstakra sviða listalífsins. Þessi líkindi
eru til þess fallin að skapa spennu í kringum lista-
menn og verk þeirra og auka þar með menningar-
legan áhuga almennings og -neyslu.
Þessi tilhneiging ætti ekki að fara fram hjá nein-
um sem fylgist með íslenskum fjölmiðlum þessar
vikurnar. Í bókmenntum, leiklist og tónlist er nýtt
keppnistímabil að hefjast og mikið spáð og spek-
úlerað í hve vel undirbúnir einstakir þátttakendur
koma til leiks. Þannig hafa tónlistarunnendur beð-
ið með nokkurri eftirvæntingu eftir að sjá hvaða
erlendu leikmenn spili með Sinfóníunni í ár.
Eins og oft áður hafa ýmsir áhyggjur af því hve
keppnistímabilið í íslenskum bókmenntum er
stutt, varla nema tveir mánuðir. Búast má við
spennandi og jafnvel harðvítugum viðureignum
milli gagnrýnenda og höfunda og væntanlega hef-
ur niðurstaða þeirra áhrif á gengi viðkomandi
verka í bókabúðum. Von er á endanlegum úrslitum
í janúar þegar metsölulisti haustsins liggur fyrir.
Sumir höfundar blanda sér reyndar einnig í slag-
inn um Íslensku bókmenntaverðlaunin og Menn-
ingarverðlaun DV, en þar vegur stíll og tækni
þungt í stigagjöfinni. Í desember verður svo kunn-
gert hvaða bækur og höfundar keppi fyrir Íslands
hönd á Norðurlandamótinu á vordögum.
Í leiklistinni er keppnistímabilið mun lengra en í
bókmenntunum en að öðru leyti með svipuðu sniði.
Hvert atvinnuleikhúsið á fætur öðru hefur verið að
kynna leikskipulag vetrarins en ef marka má um-
mæli Magnúsar Þórs Þorbergssonar, leikhús-
fræðings á Rás 1, í liðinni viku er þar fátt um
óvæntar fléttur. Magnús benti þó á að við gætum
engu að síður átt von á spennandi leik – við spyrj-
um að leikslokum. Spennan í þessari grein tengist
reyndar ekki aðeins því hvaða leiksýningar standi
sig best – og taki jafnvel þátt í keppninni að ári –
heldur einnig því hvaða sýningar falli.
Keppnistímabilið í kvikmyndum og myndlist er
ekki eins skýrt afmarkað og í hinum greinunum.
Keppnin í fyrrnefndu greininni geldur þess hve
þátttakendur eru fáir en til að vega á móti því hafa
kvikmyndagerðarmenn nýlega stofnað til svo-
nefndra Edduverðlauna, þar sem sigurvegarar í
keppni hvers árs taka við verðlaunum sínum.
Myndlistarmenn mættu taka sér kollega sína til
fyrirmyndar að þessu leyti. Þrátt fyrir mikinn
fjölda þátttakenda eru keppnisreglur í myndlist
ákaflega óljósar og einkennist greinin um of af
miklum fjölda sýningarleikja. Að öllu óbreyttu er
því lítil von til þess að íslenskir myndlistarmenn
komist á forsíðu íslenskra dagblaða fyrir hin
mörgu og ágætu afrek sín.
FJÖLMIÐLAR
NÝTT KEPPNISTÍMABIL AÐ HEFJAST
Eins og oft áður hafa ýmsir
áhyggjur af því hve keppn-
istímabilið í íslenskum bók-
menntum er stutt, varla nema
tveir mánuðir.
J Ó N K A R L H E L G A S O N
Í DAG ríkir almennt afstöðuleysi í
íslenskum tímaritum, og þetta af-
stöðuleysi endurspeglar reyndar
ástandið í samfélaginu. Það vantar
meiri átök um menningarleg mál-
efni: ekki bara klassísk málefni
heldur einnig málefni sem eru efst á
baugi, hvort sem þau eru af bók-
menntalegum, byggingarlegum
eða menningarlegum þ.e.a.s. póli-
tískum toga. Það skortir líka umfjöll-
un um menningarmál sem eru í
deiglunni erlendis; við þurfum að fá
nánari upplýsingar og fá þær fyrr.
Það er í stuttu máli þörf fyrir, þó
óvíst sé um markaðinn, á þverfag-
legu menningarfræðilegu tímariti
þar sem fólk þorir að hafa skoðanir
á menningarmálum í víðum skiln-
ingi.
Geir Svansson
Kistan
www.kistan.is
Stef, FM og X-ið
Þetta leiðir að öðru dissi og við
værum aldrei svona fúlir út í Rás 2
ef það væru ekki til samtök á Íslandi
sem heita STEF. Þau reikna út laun
til tónlistarmanna eftir „play“-lista
Rásar 2. Ef þetta væri ekki þannig
þá væri okkur fjandans sama um
þá stöð. Hún væri bara fyrir gamla
fólkið og fólkið úti á landi sem
hlustar í tvo tíma á sunnudögum
þegar það er ekki að vinna. Við
fáum fína spilun á X-inu og FM en
STEF tekur ekki mark á því. Í hinum
fullkomna heimi fengjum við fullt af
peningum fyrir það að vera spilaðir
á þessum stöðvum.
Höskuldur Ólafsson
Mannlíf
Anna Karenína
rjómaterta
Þetta var fyrsta bókin sem ég tók í
fullorðinsbókadeildinni á bókasafn-
inu í Hafnarfirði eftir að ég hafði
lesið allt í barnabókadeildinni. Ég
man hvað ég var upp með mér að
mega loksins taka bækur þar. Ég
var bara 11 ára. Anna Karenína
var eina nafnið sem höfðaði til mín.
Það minnti á Önnu í Grænuhlíð
eða Önnu Fíu. Og ég minnist þess
enn þegar ég bar Önnu Karenínu í
báðum höndum, eins og rjómatertu
skreytta logandi kertum, í átt til
bókavarðarins. Mér fannst ég vera
fullorðin og að ekkert mundi framar
skipta máli í lífinu nema bækur.
Kristín Marja Baldursdóttir
Mannlíf
Bálreiðir
Leikskáldafélag Íslands er líklega
bálreitt vegna þess að því er ekki
tryggður aðgangur að mönnum
sem ráðstafa annarra manna fé.
Félagið þykist líklega vita að fái
fólk, félög og fyrirtæki að ráðstafa
eigin fé sjálf, þá muni þessir aðilar
ekki veita „nægilega miklu fé“ til að
styrkja þá menn sem sitja og semja
sjónvarpshandrit. Leikskáldafélag
Íslands vill miklu heldur að pening-
arnir verði teknir með valdi – með
skattheimtu – af þessu fólki og
færðir félagsmönnum í Leikskálda-
félagi Íslands. Og félagið lýsir
furðu og vandlætingu á að það sé
ekki gert.
Vefþjóðviljinn
www.andriki.is
VANTAR ÁTÖK
Morgunblaðið/Sigurður Jökull
Íslenskt!
I Samræða er eitt af grundvallarhugtökum sam-tímans. Í stað stórsagna (e. grand narratives)
hinnar upplýstu tuttugustu aldar, svo sem komm-
únismans og kapítalismans, hefur tekið við
margradda samræða. Kannski er hægt að tala
um einsögu og margsögu í þessu tilliti. Á síðustu
öld var ein hugmyndafræðin upp á móti annarri
og öll pólitísk og menningarleg umræða litaðist
af þeirri einsögu sem ríkti á hverjum stað og
hverri stund. Raunveruleg samræða átti sér
varla stað, hvorki innan einstakra hug-
myndakerfa né milli þeirra, eins og ógnarjafn-
vægi kaldastríðstímans er lýsandi dæmi um.
II Menning samtímans er hins vegar margsag(n)a. Engin einn sannleikur er ráðandi og
orðræðan er flæðandi. Hnattvæðingin hefur ýtt
undir og raunar upphafið samræðu ólíkra
sjónarhorna, bæði þjóða, þjóðarbrota og ein-
stakra hópa á öllum sviðum mannlífsins. Margir
telja að þetta sé lykillinn að umburðarlyndi og
skilningi en aðrir sakna hinna skýru lína og
telja ástandið einkennast af botnlausri fjölhyggju
sem leiði til ringulreiðar og róttækrar afstæð-
ishyggju.
III Í listum hefur þessi áhersla á samræðubirst með ýmsum hætti. Kannski eru augljós-
ustu áhrifin í endurnýjuðum og auknum áhuga
á jaðarsvæðum listheimsins. Íslendingar hafa
notið góðs af þessu ekki síður en önnur svæði
sem hingað til hafa verið nánast afskipt í vest-
rænni og hingað til einrænni miðjunni.
IV En samræðan birtist einnig með skýrumhætti í fagurfræði. Í stað afmarkandi skil-
greininga á list, formi hennar og efni, er komið
fjölrása kerfi þar sem allt er leyfilegt eins og klisj-
an segir. Ein af meginbreytingunum er þó
kannski sú að hið alltumlykjandi sjálf lista-
mannsins, sem þótti merkingarmiðja hvers
verks, hefur vikið. Listin gerist nú ekki síður
innra með áhorfandanum, eins og Ólafur Elías-
son myndlistarmaður bendir á í viðtali í Lesbók í
dag. Um leið hafa margar áður stíflaðar flóðgátt-
ir verið opnaðar. Viðfangsefni listarinnar er
þannig ekki endilega efni og form heldur samspil
eða samræða verks við umhverfi sitt í víðum
skilningi. Og í stað þess að verkið segi eina sögu,
einsögu, þá er það hlutur, eða ekki hlutur, sem
skapar óteljandi möguleika, sagnaflóð; hvert
verk er margsaga um stað og stund.
V „Það er hinum, honum Borges, sem dettur íhug ýmislegt,“ segir argentínski rithöfund-
urinn Jorge Luis Borges í smásögunni „Borges og
ég“ sem kom út 1972, og ennfremur: „Mér er sá
einn kostur gefinn, að vera til í Borges, ekki
sjálfum mér (ef ég er þá nokkur).“ Borges fann
hvernig hann var sjálfur að leysast upp í texta
sínum og einhver „annar“ að taka völdin. Lýsing
Laxness á glímu sinni við Plús-X er af svipuðum
toga; sögumaðurinn er aldrei einn.
VI Í samræðumenningu samtímans felst við-urkenning á því að sérhver texti, sérhvert
hugtak hefur orðið til í samspili við aðra texta,
önnur hugtök. Til þess að skapa nýjan texta og
nýja þekkingu verður samræðan að halda áfram.
NEÐANMÁLS