Lesbók Morgunblaðsins - 29.09.2001, Blaðsíða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 29. SEPTEMBER 2001 9
útbyggingu, talsvert mjórri en sjálft kirkju-
skipið. Sérkennilegt er, að báðum megin
kórsins eru steinsteyptar súlur, sem koma
saman í boga að ofanverðu. Sjá má, að þessi
bogi hefur ekki verið steyptur í mótum, held-
ur er hann handgerður úr steinsteypu af
miklum hagleik. Ekki var hann einungis
gerður til skrauts. Það sést því miður ekki
lengur, en neðst í súlunum voru kolaofnar til
upphitunar á kirkjunni og reykurinn steig
upp í gegnum súlurnar og bogana og þaðan
upp í reykháf. Það endist oft illa sem ekki er
notað og ef til vill hafa ofnarnir verið farnir
að ryðga, eða ekki þótt vera prýði að þeim í
svo prýðilegri kirkju. Þeir voru lagðir af og
nú er rafhitun í kirkjunni.
Til altaristöflunnar var ekkert sparað. Þór-
arinn B. Þorláksson, einn af brautryðjend-
unum í íslenzkri málaralist, fékk það hlutverk
að mála stóra altaristöflu. Hvort Þórarinn
valdi myndefnið er ekki vitað, en svo fór að
hann málaði eftirmynd af altaristöflunni í
Dómkirkjunni í Reykjavík; upprisumynd eftir
danska málarann Wegner. Þessi eftirmynd
Þórarins er þó talsvert skýrari í lit en fyr-
irmyndin og ber þess vitni, að Þórarinn hefur
kunnað vel sitt akademíska fag. Að hætti tíð-
arinnar var veglegur rammi, bogadreginn að
ofan, smíðaður utan um verkið.
Ingjaldshólskirkja býr óvenjulega vel af
altaristöflum, því að tvær eldri voru til og eru
varðveittar í kirkjunni. Önnur þeirra er
íburðarmikið verk sem sýnir guðspjallamenn-
ina fjóra. Hana gaf kaupmaðurinn í Rifi, Pet-
er Nocolai Winge, kirkjunni árið 1709. Bæði
málverkið og skrautleg umgjörð bera vott um
tízku barokktímans, sem var þó að víkja fyrir
fínlegra afbrigði, rókókóstíl, um þetta leyti.
Þegar þessi höfðinglega gjöf barst kirkjunni
hefur þótt við hæfi að taka niður þá alt-
aristöflu sem fyrir var, enda er hún mun
frumstæðari og minni. Um aldur hennar er
ekki vitað, en hún mun hafa verið í kirkjunni,
sem endurbyggð var á Ingjaldshóli 1696. Í
úttekt yfir gamla muni kirkjunnar segir
Matthías Þórðarson fornminjavörður svo árið
1911: „Gömul altaristafla með tveimur engl-
um, sól og tungli o.fl. Líklegt þykir, að veg-
legri rammi hafi áður verið utan um þessa
mynd, sem til stóð að farga, en tókst sem
betur fór að bjarga.“
Nútímalist hefur ratað inn í kór kirkjunnar
með því að Leifur Breiðfjörð hefur unnið
glerlistaverk í tvo hliðarglugga. Þeir eru of
litlir til þess að verkin skipti verulegu máli og
þar að auki kann að vera vafasamt að steind-
ir gluggar af þessu tagi eigi alls staðar við.
Leifur er á heimsmælikvarða sem kirkju-
listamaður, en gluggarnir í kór Ingjaldshóls-
kirkju eru það smáir að glerið skiptir engum
sköpum fyrir kirkjuna.
Af öðrum gripum kirkjunnar má nefna
gamla skírnarskál frá um 1700 og skírnarfont
sem Ríkarður Jónsson skar út skömmu áður
en hann lézt. Ekki hefur tekizt að halda
prédikunarstólnum í þeirri mynd sem var í
endurbyggðri Ingjaldshólskirkju 1782 og
danskur maður lýsti m.a. svo, að þar væri
prédikunarstóll skreyttur haglega skornum
myndum af postulunum. Þessar tréskurð-
armyndir urðu af einhverjum ástæðum við-
skila við prédikunarstólinn og eru nú varð-
veittar á Þjóðminjasafninu. Sjálfur
prédikunarstóllinn er nú hvítmálaður og
fremur fátæklegur, enda rúinn skarti sínu.
Kirkjan er björt og falleg þegar inn er
komið; súlurnar og tréverkið undir söngloft-
inu hvítmálað, svo og veggirnir og steinbog-
inn yfir kórnum. Hvelfingin er máluð
dökkblá, sett gylltum stjörnum, rautt teppi á
gólfi, en fallegur viður fær að njóta sín í
kirkjubekkjunum. Á hvorri hlið eru þrír stór-
ir járngluggar með 36 rúðum, bogadregnir að
ofan.
Til fyrirmyndar má telja hvernig gengið
var frá safnaðarheimili, sem nýlega hefur
verið tekið í notkun. Utan frá sést það ekki
og skyggir því ekki á nokkurn hátt á kirkj-
una. Úr forkirkju er gengið niður í safn-
aðarheimilið, sem er neðanjarðar, en opnast
vestur úr hólnum; þar eru dyr og gluggar. Sú
saga hefur gengið frá kynslóð til kynslóðar,
að Kristófer Kólumbus hafi haft vetursetu á
Ingjaldshóli árið 1477. Hann hafi þá siglt
skipi sínu að Rifi, þangað kominn til að
kynna sér Vínlandssiglingar Íslendinga. Ekk-
ert mun vera þessu til staðfestingar, en í
safnaðarheimilinu er stórt málverk sem
kirkjunni var gefið og fjallar um þetta efni.
Það er eftir Áka Gränz og sýnir Kólumbus að
skoða uppdrátt ásamt skipsfélaga sínum, en
Ingjaldshólskirkju í baksýn, svo og Snæfells-
jökul.
Fyrri tíma kirkjur á Ingjaldshóli
Ingjaldshóll var höfuðból og höfðingjasetur
í margar aldir og kemur við sögu bæði í Víg-
lundar sögu og Bárðar sögu Snæfellsáss.
Bendir það til þess, að jörðin hafi verið talin
höfuðból á ritunartíma sagnanna. Þar varð
snemma kirkjustaður og lögskipaður þing-
staður og þá um leið aftökustaður saka-
manna. Undir staðinn heyrði Rifshöfn eða
Rifsós, fiskihöfn og verzlunarstaður, þar sem
Björn hirðstjóri Þorleifsson féll í viðureign
við enska kaupmenn 1467.
Ekki er talið að sóknarkirkja hafi verið á
Ingjaldshóli fyrr en 1317, en áður hafði verið
þar bænhús. Til er þjóðsaga um upphaf
kirkju á Ingjaldshóli, sem varðveitt er í þjóð-
sagnasafni Jóns Árnasonar. Þar segir frá
sakamanni undan Jökli sem dæmdur var til
lífláts um það leyti er kristni var lögtekin á
Íslandi. Eitthvað er sú tímasetning undarleg,
því maðurinn átti að hafa verið fluttur utan
til aftökunnar og þar þáði hann líf af kóng-
inum fyrir að vísa honum á mikla fjársjóði, en
setti að skilyrði, að kóngur léti reisa timb-
urkirkju á Ingjaldshóli á Snæfellsnesi. Sú
kirkja reis; hún átti að hafa verið afar stór,
en verið minnkuð fyrst eftir svartadauða og
aftur eftir stórubólu. Þar segir og, að í ofsa-
veðri árið 1694 hafi kirkjuna tekið ofan niður
að bitum og að 1696 hafi hún verið byggð upp
að nýju.
Síðasta ártalið er að minnsta kosti rétt; þá
var byggð á Ingjaldshóli stór og sterklega
viðuð kirkja samkvæmt konungsbréfi. Hún
kostaði 400 ríkisdali og lögðu allar kirkjur í
Skálholtsbiskupsdæmi fé til hennar. Svo stór
var þessi kirkja, að 360 manns voru þar við
messu á nýársdag; ótrúlegt er þó að allir hafi
fengið sæti. Þetta fjölmenni á sína skýringu í
því, að á vetrarvertíðum var fjöldi aðkomu-
manna í verstöðvunum undir Jökli. Eggert
Ólafsson og Bjarni Pálsson sáu kirkjuna á yf-
irreið sinni árið 1754 og segja svo um hana:
„Á Ingjaldshóli er timburkirkja sem gengur
næst dómkirkjunni að stærð allra kirkna
landsins enda er hér fólkflesta sókn lands-
ins.“
Í þessari kirkju hékk að líkindum uppi
elzta altaristaflan og á prédikunarstólnum
voru postulamyndirnar, sem áður var minnst
á. Til var kirkjuklukka með ártalinu 1693,
sem verið hafði í þessari kirkju. Af ein-
hverjum ástæðum var hún ekki notuð, en
geymd í Ólafsvíkurkirkju eftir því sem
Matthías Þórðarson skráði 1911, en nú mun
ekki vitað hvað af henni hefur orðið. Ef til vill
hefur hún ekki þótt hljómfögur og verið tekin
niður þegar Guðmundur Sigurðsson sýslu-
maður og tengdafaðir Eggerts Ólafssonar gaf
nýja kirkjuklukku. Hún er enn í kirkjunni,
ársett 1743 og með henni önnur, ársett 1735.
Þessi myndarlega kirkja var á níræðisaldri
árið 1782 og þótti þá tímabært að endur-
byggja hana. Orðlagður smiður var fenginn
til verksins: Ólafur Björnsson bíldhöggvari á
Munaðarhóli. Danskur kaupmaður í Ólafsvík
gaf á henni svofellda lýsingu:
„Kirkjan er úr timbri, klædd utan með
borðum og tjörguð. Aðrar dyrnar eru á vest-
urgafli en hinar á norðurhlið. Loft er í henni
sem nær inn að prédikunarstólnum sem er
hér um bil í miðri kirkju. Í kórnum eru fjórir
bekkir – til allra hliða og sitja þar karlmenn.
Við altarið og við prédikunarstólinn eru smá-
gluggar og á þakinu eru nokkrar rúður. Fyr-
ir tveimur innstu bekkjum eru vel útskornar
tréhurðir og eins er fyrir kórnum. Prédik-
unarstóllinn er skreyttur haglega skornum
myndum af postulunum. Altaristaflan er
mynd af kvöldmáltíðinni, vel máluð, gefin af
þýzkum kaupmönnum sem hér hafa verzlað.“
Hér hefur sá danski blandað málum og á
augljóslega við hina veglegu altaristöflu, sem
Winge kaupmaður í Rifi gaf kirkjunni 1709.
Eftirtektarvert er, að hurðir eru hafðar fyrir
innstu bekkjunum og sömuleiðis fyrir kórn-
um. En það er ljóst, að hér hefur verið vel
búin kirkja og tréskurður Ólafs bíldhöggvara
hefur ugglaust sett mikinn svip á hana. Enn
er hún næst dómkirkjunum tveimur að
stærð; það staðfestir Ebeneser Henderson
árið 1815: „Kirkjan hér er næst kirkjunni að
Hólum og í Reykjavík (áður Skálholti) að
stærð. Hún er úr timbri en tekin að hrörna
fyrir það að hafa ekki verið bikuð.“
Þessi kirkja stóð þar til steinkirkjan reis
1903. Hún var þó farin að láta verulega á sjá
á síðasta tugi 19. aldarinnar og í vísitas-
íugjörð frá árinu 1891 segir Hallgrímur bisk-
up Sveinsson, að hún sé mjög gölluð og
þarfnist mikillar endurbótar. Þessi síðasta
timburkirkja á Ingjaldshóli stóð eins og áður
var nefnt í kirkjugarðinum. Þar má sjá stóra
og veglega legsteina Magnúsar Jónssonar
lögmanns sem lézt árið 1694 og Guðmundar
Sigurðssonar sýslumanns frá árinu 1753.
Eggert Ólafsson tengdasonur hans lét gera
steininn, en norðan við kirkjugarðinn og nær
steinkirkjunni stendur nýlega reistur minn-
isvarði um hjónin Eggert Ólafsson og Ingi-
björgu Guðmundsdóttur: Tveir mannhæð-
arháir steinar, sem Páll Guðmundsson
myndhöggvari á Húsafelli hefur mótað lág-
myndir í. Steinarnir standa saman; milli
þeirra er aðeins mjótt bil. Þegar horft er í
gegnum það sést yfir Breiðafjörðinn upp á
Rauðasand, þar sem Eggert „ýtti frá kaldri
Skor“.
Kór kirkjunnar ofan af söngloftinu. Hér sést vel hinn handgerði steinbogi sem áður gegndi hlut-
verki reykháfs, en ofnarnir eru ekki notaðir lengur.
Ingjaldshólskirkja og minnismerki eftir Pál Guðmundsson um Eggert Ólafsson
og Ingibjörgu Guðmundsdóttur.
Brautryðjandinn Þórarinn B. Þorláksson málaði altaristöfluna. Hún er eftirmynd af altaristöfl-
unni í Dómkirkjunni í Reykjavík, en lítið eitt frábrugðin í lit. Höfundur er blaðamaður.