Lesbók Morgunblaðsins - 24.08.2002, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 24. ÁGÚST 2002
A
LLT orkar tvímælis þá gert
er. Til þess að leggja mat á
verk sem unnin eru á 20. öld-
inni erum við ugglaust ennþá
of nærri viðfangsefninu, en
samt er forvitnilegt að líta
yfir þetta tímaskeið á Íslandi
og þá blasir við að ýmis stór-
virki hafa verið unnin.
Íslendingar voru ótrúlega fljótir að átta sig á
kostum steinsteypunnar. Hún varð langsamlega
þýðingarmesta byggingarefni 20. aldarinnar,
sem segja má hafi orðið öld steinhúsanna. Í ald-
arbyrjun vantaði svo að segja allt á Íslandi. Örfá
hús voru til úr varanlegu efni; öll steinhlaðin. Það
sem byggt var eftir að menn tóku upp þá tækni
að hella steinsteypu í mót er ótrúlega yfirgrips-
mikið, en hitt er ekki síður áhugavert að meðal
þess sem gert var snemma og á fyrriparti ald-
arinnar eru verk sem oft bera merki um verk-
snilli og frábæra listræna tilfinningu.
Sé reynt að átta sig á því bezta sem við eigum í
steinsteyptum húsum og mannvirkjum frá öld-
inni er í mörg horn að líta, en að leiðarljósi þarf
að hafa nokkur grundvallaratriði svo sem list-
rænt útlit, sögulegt mikilvægi og byggingar-
tæknilega sérstöðu. Vegna sögulegs mikilvægis
mætti láta sér detta í hug að meiripartur athygl-
isverðustu húsa og mannvirkja væri frá fyrri-
hluta aldarinnar. Það reynist þó ekki afdráttar-
laust vera svo.
Það smáa kann
að vera stórt
Þegar þetta er skoðað á landsvísu beinist at-
hyglin ekki einvörðungu að stórbyggingum og
stærstu mannvirkjunum svo sem virkjunum,
brúm eða höfnum. Sum lítil hús og óásjáleg geta
verið merkileg fyrir einhverra hluta sakir. Sem
dæmi um það mætti nefna rafstöðvarhús í Hólmi
í Landbroti og víðar í Skaftafellssýslum, verk
brautryðjandans Bjarna í Hólmi sem átti mestan
þátt í að rafvæða Skaftfellinga. Sum lítil steinhús
geta haft vægi á við stórbyggingar fyrir sakir
listrænna vinnubragða; til að mynda gamalt
Vigtar- og kaffihús við Reykjavíkurhöfn, sem
vanrækt hefur verið að halda við, og spennistöðv-
ar í Reykjavík sem Guðjón Samúelsson teiknaði.
Meðal þess smáa er fundarhús Lónmanna austur
í Lóni, og Seljavallalaug sem ungmennafélagar
undir Eyjafjöllum steyptu 1923, hvorttveggja at-
hyglisvert verk sem bættu mannlífið í þessum
sveitum.
Á hringferð kringum landið sumarið 2001 hug-
aði ég að ýmsum mannvirkjum og steinhúsum,
gömlum og nýjum, og tók af þeim ljósmyndir. Til
að mynda fannst mér merkilegt að sjá eitt elzta
steinsteypta fúnkishús landsins á Seyðisfirði frá
árinu 1938, verk Þóris Baldvinssonar sem síðar
veitti forstöðu Teiknistofu landbúnaðarins.
Sundskáli Svarfdæla frá 1929 er líklega ekki víð-
kunnur, en var engu að síður merkilegt framtak
þar í sveitinni og er enn í góðu gildi. Eftirminni-
legast var þó að koma í Ingjaldshólskirkju á
Snæfellsnesi, sem er með vissu talin elzta stein-
steypta kirkjan í heiminum. Svo má spyrja: Eru
hús merkilegri en „dolosar“ sem brjóta brimið í
Þorlákshöfn, nýja brúin yfir Jökulsá í Dal, eða
Garðskagavitinn gamli? Meðal merkilegra
mannvirkja sem segja má að séu gleymd og graf-
in er flóðgátt Flóaáveitunnar á Brúnastaðaflöt-
um; stórvirki frá árinu 1927, sem Jón Þorláksson
landsverkfræðingur og síðar forsætisráðherra
hannaði. Kristinn Vigfússon staðarsmiður á Sel-
fossi, sem byggði þar stórhýsi Kaupfélags Árnes-
inga, Landsbankahúsið og Mjólkurbú Flóa-
manna, vann afreksverk sem nú er gleymt við
gerð flóðgáttarinnar. Efnið varð að flytja á veg-
leysum yfir foraðsmýrar, en framkvæmdin
markaði þáttaskil fyrir búskap í Flóanum.
Tæknin reynist ekki forsenda
fyrir listrænum árangri
Steinsteypa var fyrst notuð í prestsetrið á
Görðum á Akranesi með því að hleðslusteinar
voru steyptir og aðeins slegið upp mótum fyrir
gaflþríhyrningunum. Fyrsta húsið sem byggt
var á þann hátt að steypu var hellt í mót var hins-
vegar íbúðarhús að Sveinatungu í Norðurárdal
og sá atburður átti sér stað 1895. Húsið stendur
enn og hefur verið vel við haldið.
Á fyrriparti aldarinnar voru unnin stórvirki við
erfiðar aðstæður; steypan hrærð með handafli og
hífð upp með handafli. Í suma vita urðu menn að
bera mölina í pokum á bakinu úr báti og upp á
byggingarstað. Við byggingu Dyrhólaeyjarvit-
ans árið 1927 var byggingarefnið flutt á bátum
upp í fjöru og síðan híft upp á bjargbrúnina með
handafli. Það hefur verið mikið erfiðisverk að
steypa upp Vífilsstaðaspítalann fyrir 1910,
Reykjavíkur Apótek 1916–17 og Korpúlfsstaði
1925–30.
Eftir timburhúsaskeiðið byggðu menn í fyrstu
steinhús, þar sem tekið var mið af klassískum stíl
steinhleðslu- og timburhúsa. Þetta tímabil hefur
verið nefnt íslenzka steinsteypuklassíkin. Það
stóð ekki lengi en mikil vinna var lögð í smáatriði
sem segja má að séu einvörðungu fyrir augað.
Allt slíkt skraut var síðar bannfært þegar mód-
ernisminn varð að einstefnu. Á þessu stutta tíma-
bili steinsteypuklassíkurinnar urðu til nokkrar
perlur og má ímynda sér að mótasmíðin hafi oft
verið flókin og seinleg. Síðar hefur tæknin og
hraðinn verið látin ráða ferðinni; annað er of
dýrt, en jafnframt væri hægt að benda á fjölda
ömurlegra dæma um steinsteypta kumbalda í
frystikistustíl sem verða að líkindum ekki varð-
veittir til framtíðar.
Skemmtilegt er að sjá þegar mikil alúð hefur
verið lögð við smáatriði í minni háttar mannvirkj-
um eins og til að mynda fyrrnefndum spenni-
stöðvum sem Guðjón Samúelsson teiknaði. Ef til
vill veita menn þessu enga athygli, en þar eru
bogadregnar dyr, spjaldsettar hurðir, koparþök
og flatsúlur á hornum. Á forhlið hússins Austur-
stræti 9 í Reykjavík, sem enn er kennt við Egil
Jacobsen þó að sú verzlun sé þar ekki lengur, eru
sérstæðar og fallegar skreytingar enda þótt for-
hlið hússins sé módernísk. Þessar skreytingar
teiknaði Jens Eyjólfsson en Guðmundur frá Mið-
dal útfærði þær. Þar er í fyrsta sinn líkt eftir
stuðlabergi með steinsteypu, en síðar kemur það
stef fyrir hjá Guðjóni Samúelssyni í Landakots-
kirkju, Þjóðleikhúsinu og Hallgrímskirkju. Ann-
arskonar skreyti var í tízku á sumum fyrstu
steinhúsunum. Það sést á einu allra elzta stein-
húsi í Reykjavík, íbúðarhúsinu Ingólfsstræti 21
sem Halldór Þórðarson lét byggja 1903. Þetta
skreyti felst í að móta hleðslusteina úr steypu á
hornunum; stílbragð sem var vel þekkt utan
landsteinanna. Annað skreyti af erlendum upp-
runa var kastalastíllinn og setur hann enn svip á
umhverfið við Laufásveg þar sem Pétur Thor-
steinsson útgerðarmaður frá Bíldudal byggði yf-
ir sig glæsihús á árunum 1916–19. Eftir að Bjarni
Jónsson bíóstjóri eignaðist húsið nefndi hann það
Galtafell eftir fæðingarstað sínum og hefur því
nafni verið haldið.
Á síðari hluta aldarinnar hefur minna verið
gert til þess að móta í steypu eitthvað sem gæti
staðið sem stílbragð eða verið til skrauts. Þó er
það til og má benda á að Manfreð Vilhjálmsson
arkitekt hefur gert það á athyglisverðan hátt
með því að kljúfa fiskitrönur og setja í mótin, svo
sem sjá má á skólabyggingu og íbúðarhúsi í
Garðabæ. Arkitektarnir Vilhjálmur og Helgi
Hjálmarssynir, hafa á einkar listrænan hátt líkt
eftir hefðbundinni veggjahleðslu með mótun í
steinsteypu í Minningarkapellunni á Kirkjubæj-
arklaustri og þar er enn ein lítil perla í bygging-
arsögu aldarinnar. Annað sem segja má að gegni
því hlutverki að gæða steinveggi lífi er að móta-
áferðinni er haldið; veggirnir stundum aðeins
Morgunblaðið/Gísli Sigurðsson
Ásmundarsafn er eitt af verkum Ásmundar Sveinssonar og einstætt meðal steinsteyptra húsa
á Íslandi. Elzti hluti þess er „kúlan hans Ásmundar“ frá 1942. Manfreð Vilhjálmsson teiknaði
síðar viðbyggingu, sem fellur vel að eldri hlutanum.
Morgunblaðið/Gísli Sigurðsson
Gamla sjúkrahúsið á Ísafirði. Arkitekt: Guðjón Samúelsson. Húsið reis 1924–25, eitt
fegursta verk Guðjóns og hefur alla tíð síðan verið staðarprýði; klassískt hús með ein-
staka útfærslum í anda nýbarokkstefnu. Núna er bóka-, skjala- og listasafn í húsinu.
AFREKSVERK FR
E F T I R G Í S L A S I G U R Ð S S O N
MERKILEG STEINSTEYPT HÚS OG MANNVIRKI
Íslendingar voru fljótir að átta sig á því um og fyrir aldamótin 1900 að steinsteypan
var framtíðarbyggingarefni og byggðu fyrstu steinsteyptu kirkjuna í heiminum
1903. Á fyrsta áratug aldarinnar var ráðizt í stórbyggingar, en Vífilsstaðaspítalinn
var fyrsta stórhýsið sem Íslendingar byggðu að öllu leyti sjálfir.
Hnitbjörg, Listasafn Einars Jónssonar. Einar teikn
til 1923. Á myndinni sést hliðin sem snýr út að g
kemur í veg fyrir
L
Straumnesvit
1940 og er e
son