Nýja dagblaðið - 29.01.1938, Blaðsíða 3

N Ý J A
DAGBLAÐIÐ
3
„Fjandmenn Reykjavíkur“ ogþaðsem
V estmenn sáu J> j óðhátíð aráríd
Ræða Sígfúsar Halldórs Srá HöSnum á Sundi B-lístans
í Syrrakvöld
Fyrir rúmum þúsund árum
nam Ingólfur landið, sem við
byggjum nú við þessa vík, og I
kjölfar hans sigldu aðrir for-
feður okkar, sem á næstu öld
komu hér á fót lýðveldi, grund-
völluðu á löggjöf, sem þá og
lengi síðan átti engan sinn líka
um alla Norðurálfu. En alda-
löng áþján ráðlausra yfir-
drottna og einvalda, sem höfðu
hér í seli, fóru svo með þetta
þjóðfélag, að hver áfellir varð
geigvænlegt hallæri um allar
sveitir, unz svo var komið, er
Canada tók að opnast fyrir inn-
flytjendum, um sama leyti og
Kristján IX. færði okkur stjórn-
arskrá, er gaf okkur sæmilegt
frelsi, að menn flykktust þús-
undum saman vestur um haf,
fjöldi sökum eigin vonleysis
um að þetta aukna frelsi megn-
aði að bæta hag þeirra, og
fjöldi fátæklinga sökum von-
leysis hinna, sem eftir sátu, um
að nokkuð annað en sveitin
lægi fyrir þeim framvegis.
Og fjöldi þessa fólks tók með
sér það óljúfar endurminning-
ar, að þær sátu æ síöan efst í
huganum; endurminningarnar
um barsmíðina á beinhörðum
þúfnakarganum, forarflóavos-
búð og þjónustuannir fram yf-
ir rauðan háttatíma, þegar
þreyttir fingur gátu varla hald-
ið á nálinni, að boði heilans og
skyldunnar; endurminningar
um sæmilega troðninga heim
og heiman, þegar bezt lét, en
ótræði og vegleysur milli byggða;
endurminningar um óbrúuð,
mannskæö stórfljót allan árs-
ins hringinn, og daglangar tafir
við bandóðar smásprænur í
ferðalagsönnunum vor og haust,
eða tafl um lífið að öðrum kosti;
endurminningar um meira og
minna hungur á hverju vori,
bjargarbann og felli í sam-
gönguleysi hafísáranna. En
framar öllu öðru, ef til vill, end-
urminningar um rakann, kuld-
ann og myrkrið í bæjunum, sam-
fara fræðsluþorstanum, sem þá
voru engin tæki að slökkva,
nema fyrir sárfáa, sem auðnað-
ist langskólanám. Og svo verzl-
unarkjörin, miskunnarlaus og
seigdrepandi hverja tilraun alls
fjölda fátæklinga, sem voru fyr-
irfram fordæmdir til þess að sæta
um aldur og æfi lakari verzlun-
arkjörum en efnaðir bræður
þeirra.
Sumarið 1930 kom heim álit-
legur hópur þessara manna,
barna þeirra og barnabarna, fólk
frá áttræðu til tvítugs. Það
dreifðist um sveitirnar sínar eft-
ir hátíðina, og ætlaði varla að
trúa sínum eigin augum. Þó
hafði það í heima- og vestur-ís-
lenzkum blöðum lesið um allt,
sem hafði verið gert. En, að
svona mikil umskipti væru orðin,
var ógerlegt að skilja, nema að
svo að segja væri þreifað á þvi,
öllu í einu.
Þúfnakarginn var horfinn,
eða að hverfa. Víða voru túnin
orðin tvö-, þre-, fjórföld að
stærð, slétt, véltæk, með töðufall
af nýtízku áburði, sem gerði ó-
þarfan votengjaheyskapinn. Hér
gaf að líta brýr komnar á smá-
sprænurnar, sem stórfljótin.
Hraðvaxandi bílvegakerfi, stein-
steypt bæjar- og peningshús,jraf-
lýst og jarðhituð, og svo það, sem
ekki var sízt furðulegt; Hvera-
hitann tekinn i þarfir glæsilegra
stórhýsa, er voru héraðsskólar á
vetrum og gistihús og hressing-
arstaðir á sumrum, stofnana,
sem ekki áttu sína líka meðal er-
lendra menningarþjóða, jafnvel
ekki í hinni voldugu Vesturálfu.
Og þessi umskipti vissu hinir
vestrænu þjóðhátíðargestir að
voru verk samvinnumannanna
íslenzku, sem grundvöllinn
höfðu lagt með verzlunarsam-
tökum sínum, sem nú eru full-
komnuð í Sambandi íslenzkra
samvinnufélaga. Þeir vissu, að
þessi stórfenglegu umskipti, sem
orðið höfðu og voru að gerast,
voru langmest — og sum, hin
merkilegustu, að öllu leyti — af-
köst fárra ára tilveru Framsókn-
arflokksins og framar öllu að
þakka æfistarfi Jónasar Jóns-
sonar, höfundar flokksins og
höfuð-málsvara hans, hug-
kvæmdasviðs og framkvæmda-
stjóra frá upphafi. Þeir höfðu
fylgzt svo vel með því, sem gerð-
ist hér heima, að jafnvel sá á-
róður, sem fyrr og síðar hafði
verið gerður á Jónas Jónsson af
andstæðingum hans, en hatram-
astur einmitt þá — og einstæður
sem betur fer — fékk ekki hagg-
að neinu um vitneskju gestanna
um starf hans.
Fimm árum síðar kom einn
helzti merkisprestur Vestur-ís-
lendinga, sr. Albert Kristjáns-
son, hingað heim og fór víða um
land. Þegar vestur kom, hélt
hann fyrirlestur í Winnipeg, fyr-
ir fullum, stórum sal, hlutlausa
frásögn um staðhætti, mál og
menn. En þegar hann nefndi
Jónas Jónsson, þá varð hann að
gera hlé á ræðunni, meðan lófa-
klappið dundi um allan salinn.
Þeir klöppuðu þarna, óvilhallir
menn, menn af ólíkum trúmála-
skoðunum og ólíkum stjórn-
málaskoðunum, menn af öllum
stéttum, á öllum aldri, sem áttu
það eitt sameiginlegt á því
augnabliki, að þeim rann ís-
lenzkt blóð til skyldunnar —
þeir klöppuðu þarna til þess að
heiðra Jónas Jónsson og í gegn
um hann Framsóknarflokkinn,
fyrir það, sem þeir vissu og
I höfðu séð, að hann hafði unnið
I fyrir sveitirnar þeirra, fyrir
gamla landið þeirra, sem þeir
þrátt fyrir allt, aldrei gátu
gleymt, og sem, — fyrir atbeina
flokksins og mannsins, sem þeir
heiðruðu, — þurfti ekki lengur,
í meðvitund þeirra, að setja ofan
fyrir héraðamenningu nokkurr-
ar annarrar þjóðar.
Og svo er okkur boðin sú ó-
svífni vinstra megin að, að mæl-
ast til þess að við strykum yfir
nafn slíks manns á flokkslistan-
um.
Og vegna þess að slíkur flokk-
ur sem Framsóknarflokkurinn
býður slíkan mann sem Jónas
Jónsson fram efstan á lista til
bæjarstjórnar, þá ætlar íhaldið
sér þá dul, að telja fólki trú um
að við séum „óvinir Reykjavík-
ur“.
Við skulum, í því sambandi,
lita nánar á réttmætið, skyn-
semina, sem felst í þeirri nafn-
gift.
Við rákum fljótt augun í það,
gamlir Reykjavíkurbúar, sem
heim komum 1930, að hér í bæ
höfðu ekki orðið miklar fram-
farir í tíð íhalds- og Sjálfstæðis-
flokks, borið saman við þær, sem
orðið höfðu í tíð Framsóknar-
flokksins — til sveita. Við, sem
farið höfðum héðan um 1915,
sáum hér undarlega litlar breyt-
ingar við þann samanburð. Gas-
ið og vatnið var þá löngu komið,
og höfnin komin vel áleiðis, þótt
ekki væri hún fullgerð þá — sem
hún er að vísu ekki enn.
Áberandi nýhýsi voru efna-
mannahús, opinberar byggingar
engar; bókasafn ekkert, íþrótta-
hús engin, íþróttavellir engir, og
það sem verra var; barnaleik-
vellir engir. Börnunum voru ætl-
aðar göturnar, raunverulega bor
in út á þær af bæjarstjórninni,
eins og þær eru nú líka, með for-
ar- og tjörulöðrið i rigningum og
grjótmylsnurokið, sandstorm-
inn og steinmæðina í þurru. Og
þá er ótalið það ískyggilegasta:
orðbragðið og sú ægilega hátt-
semi, sem gatan hér, eins og í
öllum löndum, kennir þeim vesa-
lings börnum, sem verða að leita
á hennar miskunnarlausu náðir.
En væri litið inn í bakgarðana,
þá hafði hirðu- og eftirlitsleysi
bæjarstjórnarinnar, sem engan
leikvang hafði fundið börnun-
um, þar búið rottunum paradís.
Fimm árum síðar flutti ég
hingað búferlum. Á hverjum
fimm árum hafði Framsóknar-
flokkurinn orkað heljartökum í
sveitunum; hér var allt svipað
að sjá: sama dáðleysið, sama
ráðleysið í framkvæmdum, sami
óþrifnaðurinn. Gleggsta dæmið
og lærdómsríkasta er e. t. v. sag-
an um afskipti íhaldsins af
Leifsstyttunni, sem voldugasta
menningarþjóð heimsins gaf
hingað og kaus hér stað fyrir
-tilstilli V.-íslendinga, er tókst
með því, gegn harðvítugum á-
róðri Norðmanna, að fá Norður-
Ameríkumenn til þess að viður-
kenna Vínlandsfundinn íslenzkt
afrek. Svo hirðulaus hafði bæj-
arstjórnin hér verið um sæmd
höfuðstaðarins í þessu efni, að
fáum dögum eftir að ég kom
hingað, hringdi Einar Jónsson
myndhöggvari til mín og bað
mig að kynna mér og skrifa um
það ástand, sem hver vindblær
tilkynnti öllum, sem leið sína
lögðu um Skólavörðuholtið: að
stafnhol styttunnar var notað
sem náðhús. Eg gerði þetta og
þá rumskaðist loks bæjarstjórn-
in, sem hafði látið þessa smán
afskiptalausa vetur og sumar, og
fékk forskrift hjá efnafræðingi
um blöndu til að hreinsa stafn-
holið, og setti svo vörð uppfrá.
En bæjarstjórnin hafði rumskazt
heldur seint, því að einhverjir af
þeim mörgu Ameríkumönnum,
sem hér koma, og eins og allir
útlendingar leggja fyrst leið sína
um Skólavörðuholtið, á safn
Einars Jónssonar, höfðu þá þeg-
ar klagað þessa óvirðingu fyrir
sínum eigin stjórnarvöldum: að
hér væru til menn, sem ekki væru
stofuhreinni en þetta, og að
bæjarstjórnin léti það afskipta-
laust. Og árangurinn varð sá,
að „diplomatisku" leiðina bárust
hingað fyrirspurnir frá Wash-
ington, hvort Bandaríkin myndu
ekki líka þurfa að gefa mann-
helda girðingu kringum stytt-
una.
Og það eru stuðningsblöð
þeirrar bæjarstjórnar, sem á sök
á slíku þjóðarhneyksli, — og á
annarri þeirri vanrækslu, sem ég
hefi nú minnzt á, og aðrir ræðu-
menn hér í kvöld — sem telja
okkur óvini Reykjavíkur. Erum
við þá óvinir Reykjavíkur af því
að við erum ákveðnir óvinir alls
þessa dáðleysis bæjarstjórnar-
innar, alls þessa óþrifnaðar, alls
þessa rænuleysis um allt nema
eigin hag, alls þessa menningar-
leysis, sem við sjáum fram á
fyrir uprennandi kynslóð í hönd-
um Sjálfstæðisflokksins og þess-
arar bæjarstjórnar?
Nei, þá væri málum illa bland-
að. Og það væri líka með full-
komnum ósköpum — meiri ó-
sköpum en ég vil væna jafnvel
málgögn Sjálfstæöisflokksins um
að halda áfram að stagast á, að
athuguðu máli, ef nokkur sann-
inda- eða vitglóra væri í því, að
við værum fjandsamlegir Rvík.
Því að hvað er Reykjavík? Og
hvernig í dauðanum gætum
við verið óvinir hennar?
Reykjavík er, guði sé lof, ekki
nema að litlu leyti það sem leitt
er: óþrifnaðurinn, skipulags-
leysið og framkvæmdaleysi hinn-
ar hugkvæmdasnauðu bæjar-
stjórnar til hægri og vinstri. Hún
er í viðbót ekki aðeins það, sem
við hversdagslega látum liggja
milli hluta: húsaraðirnar og
fólksgrúinn, sem býr þar. Hún
er fyrst og fremst það sem hug-
næmt er: útsýnið, umhverfið,
NtJA M4SBLAÐIB
Útgefandi: Blaðaútgáfan h.í.
Ritstjóri:
ÞÓRARINN ÞÓRARINSSON.
Ritstj ómarskrif stof umar:
Lindargötu 1.1. Simar 4373 og 2353
Afgr. og auglýsingaskrifstofa:
Hafnarstræti 16. Simi 2323.
áskriftargjald kr. 2.00 á mánuSi.
í lausasölu 10 aura elntakið.
Prentsmiðjan Edda hJ.
Simi 3948.
, — o—— I. ,
tindrandi snæfjöll, óendanlegir
blálitir, yndisleg sólarlög. Hún
er erfðaminning um sjálft land-
námið, 150 ára minnissaga ís-
lenzks höfuðstaðar. Hún er dag-
legt starf okkar — og hún er
vagga barnanna okkar, og fóstra
þeirra í bráð og lengd.
Og til þess að vera óvinir
Reykjavíkur, þá þyrftum við að
hata allt þetta ljúfa, ásamt hinu
leiða; hata alla fegurð á himni,
láði og legi, starf okkar sjálfra
og afkomu, og meira til: alla
önn okkar um börnin okkar, alla
uppeldismöguleika þeirra, allar
framtíðarvonir þeirra.
Nei, ég held að það verði erfitt
að telja það óvináttubragð og
fjandskaparvott í garð Reykja-
víkur, að við gefum henni nú
í bæjarstjórn kost á atbeina þess
flokks, sem lyft hefir mestu
Grettistökunum um allar hinar
dreifðu byggðir landsins undan-
farin tuttugu ár, og þá fyrst og
fremst fyrir hugkvæmd og eljan-
þrótt mannsins, sem við höfum
efstan á lista. Við vitum, að sú
hugkvæmd og eljanþróttur er
óskert enn í dag. Við vitum, að
ef nokkur maður getur hrundið
svefnugum og ráðvana mönnum
í bæjarstjórn til framkvæmda,
þá er það Jónas Jónsson. Og við
vitum, að aldrei hefir nokkur
flokkur, í nokkru landi, hvar sem
leitað er, haft fram að bjóða,
efstan á lista, mann með annan
eins afreksferil að baki, eins og
það þjóðmálastarf, sem Jónas
Jónsson hefir þegar af hendi
leyst. Og við vitum líka, að miklu
fleiri hundruð kjósenda en nú
troðfylla þennan sal, treysta
engum manni til gagnlegra
framkvæmda eins og Jónasi
Jónssyni, og inna þess vegna
með ljúfu geði þá skyldu af
höndum, sem á þeim hvilir sem
góðum borgurum, með því að
krossa við B-listann á sunnu-
daginn.
,Dettifoss‘
fer á mánudagskvöld 31. janúar,
um Vestmannaeyjar, til Hull,
sennilega Grimsby og Hamborg-
ar. —