Morgunblaðið - 03.07.2004, Blaðsíða 28

UMRÆÐAN
28 LAUGARDAGUR 3. JÚLÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
F
yrirsögn á forsíðu
Morgunblaðsins á
kjördag hefur orðið
ýmsum tilefni til að
veitast að Morg-
unblaðinu og halda fram ósann-
indum um fréttaflutning þess.
Athygli vekur að þeir tveir sem
hafa haft sig hvað mest í frammi
í þessu sambandi eru báðir fyrr-
verandi ritstjórar Þjóðviljans
heitins, sem ekki var sérstaklega
annálaður fyrir faglega frétta-
mennsku. Annar þeirra er Mörð-
ur Árnason, sem nú er þingmað-
ur Samfylkingarinnar, og hinn er
Ólafur Ragnar Grímsson, sem
undantekningarlítið hefur gegnt
störfum forseta Íslands síðast-
liðin átta ár.
Fyrirsögnin sem kallað hefur á
svo sterk viðbrögð frá þessum
mönnum sem raun ber vitni var
aðalfyr-
irsögn for-
síðu blaðsins
og hljóðaði
svo: „Auð at-
kvæði verða
birt sér-
staklega í fyrsta sinn“. Mörður
og Ólafur Ragnar telja að með
þessari fyrirsögn hafi Morgun-
blaðið snúið af þeirri braut að
lýsa skoðunum blaðsins eingöngu
í ritstjórnargreinum og nú séu
fréttir þess farnar að litast af
þeirri stefnu blaðsins sem birtist
í leiðurum þess.
En er það svo að auðu seðl-
arnir hafi ekki verið fréttnæm-
astir í þessum kosningum? Nei,
vitaskuld ekki, það þarf ekki ann-
að en líta á úrslitin til að sjá að í
auðu seðlunum felast helstu tíð-
indi kosninganna. Greinilegt er,
og það þekkja flestir sjálfsagt af
samtölum við ættingja, vini og
kunningja bæði fyrir og eftir
kosningar, að mestar vangaveltur
hafa spunnist í kringum auðu
seðlana.
Það þarf raunar ekki að vísa til
einkasamtala í þessu sambandi,
það er meira að segja hægt að
vísa til frétta í Fréttablaðinu og
þó verður það blað tæplega sakað
um að sýna Ólafi Ragnari ekki
fullan stuðning og vel það. Í
stórri fyrirsögn í Fréttablaðinu
hinn 20. júní síðastliðinn, tæpri
viku fyrir kjördag, sagði: „Mesta
spennan er um auðu seðlana“. Í
annarri stórri fyrirsögn, sem
birtist í Fréttablaðinu á kjördag,
sagði: „Spennan í auðum seðlum
og kjörsókn“. Í báðum tilfellum
var verið að vísa til orða kennara
í stjórnmálafræði við Háskóla Ís-
lands og greinilegt að þeim þóttu
auðu seðlarnir helstu tíðindin og
Fréttablaðinu fannst ástæða til
að slá því upp með stórum fyr-
irsögnum.
Og þessi spenna var ekki síst
til komin vegna þess að fólk hafði
séð skoðanakannanir sem sýndu
að mjög hátt hlutfall kjósenda
ætlaði að leggja leið sína á kjör-
stað til að skila auðu, eins og kom
síðan á daginn. Voru þessar
fréttir Fréttablaðsins túlkaðar
sem sérstök árás á Ólaf Ragnar?
Nei, einhverrra hluta vegna kusu
þeir sem veittust að Morg-
unblaðinu að líta framhjá því að
aðrir höfðu verið sömu skoðunar
um það hvað væri markverðast í
forsetakosningunum.
Árásirnar voru þess vegna full-
komlega tilhæfulausar og vafalít-
ið til þess ætlaðar annars vegar
að hafa áhrif á úrslit kosning-
anna, að minnsta kosti þær árásir
sem Mörður setti fram á kjördag
í ljósvakamiðlum, og hins vegar
til þess að búa til einhverja skýr-
ingu á því eftir á hvers vegna
Ólafi Ragnari gekk jafn illa og
raun ber vitni í kosningunum.
En það er annað í þessu sem
er sérstaklega umhugsunarvert
fyrir okkur sem störfum sem
blaðamenn á Morgunblaðinu, og
það eru þau viðbrögð sem þessar
árásir hafa fengið frá tilteknum
aðilum. Eða öllu heldur skortur á
viðbrögðum.
Á síðustu mánuðum hefur iðu-
lega verið bent á að fjölmiðlar
innan Norðurljósasamstæðunnar
kynnu að ganga erinda eigenda
sinna og ýmis sannfærandi dæmi
um fréttaflutning hafa jafnvel
verið nefnd þessu til stuðnings.
Gagnrýnin hefur komið úr ýms-
um áttum, en að minnsta kosti
þegar hún hefur komið frá for-
ystumönnum ríkisstjórnarinnar
hafa ákveðnir menn gjarnan látið
í sér heyra og talið gagnrýnina
eða viðvörunarorðin vera sér-
staka árás á störf fréttamanna
þessara miðla. Svo sérkennilega
vill til að einn þessara manna er
einmitt fyrrverandi ritstjóri
Þjóðviljans líkt og hinir tveir sem
minnst hefur verið á hér að ofan,
en það er Össur Skarphéðinsson,
formaður Samfylkingarinnar. Í
maí síðastliðnum lýsti hann til
dæmis þeirri skoðun sinni að það
að álíta að eignarhald gæti haft
óæskileg áhrif á ritstjórnir miðla
Norðurljósa þýddi að gagnrýn-
endurnir óttuðust að „ríflega
hundrað fréttamenn Norðurljósa
séu viljugar endurvarpsstöðvar
fyrir viðhorf og skoðanir eigenda
Baugs. Í þessu felst að sjálfstæði
og faglegur metnaður frétta-
manna sé upp til hópa svo bág-
borinn að þeir taki línuna frá eig-
endum miðlanna.“
Með þessum hætti telur for-
maður Samfylkingarinnar
ástæðu til að koma fréttamönn-
um á miðlum Norðurljósa til
varnar þegar á það er bent að
fréttaflutningur miðlanna kunni
að litast af öðru en fréttamati.
Ritstjórar DV og Fréttablaðs-
ins hafa fylgt svipaðri línu og
þóst móðgaðir fyrir hönd blaða-
manna sinna þegar fréttaflutn-
ingur miðla þeirra hefur verið
gagnrýndur þó að lítið eða ekkert
hafi farið fyrir efnislegum svör-
um við gagnrýninni.
Þögn ritstjóra DV og Frétta-
blaðsins við árásunum á Morg-
unblaðið – og þar með vænt-
anlega á blaðamenn þess –
kemur svo sem ekki á óvart. En
það sem er sláandi nú er þögn
formanns Samfylkingarinnar og
ýmissa annarra sem hafa með
svipuðum hætti komið til varnar
fréttamönnum annarra miðla. Ef
til vill eiga Össur og aðrir verj-
endur miðla Norðurljósa eftir að
koma til varnar Morgunblaðinu
og blaðamönnum þess og finna
að árásum Ólafs Ragnars og
Marðar, en það er þó ólíklegt.
Líklegra er að ekki hafi verið
meiri alvara á bak við vörnina en
svo, að þessir menn séu hæst-
ánægðir með árásina á Morg-
unblaðið og muni fremur taka
þátt í henni en að gagnrýna árás-
armennina.
Fyrirsögn
„Ef til vill eiga Össur og aðrir verjendur
miðla Norðurljósa eftir að koma
til varnar Morgunblaðinu og blaða-
mönnum þess og finna að árásum
Ólafs Ragnars og Marðar,
en það er þó ólíklegt.“
VIÐHORF
Eftir Harald
Johannessen
haraldurj@mbl.is
Algengt er að ruglað sésaman föstum orða-samböndum eða á ein-hvern hátt rangt með
þau farið. Athugull lesandi benti
umsjónarmanni á nýlegt dæmi af
þessum toga. Í Ríkisútvarpinu var
fyrir skömmu fjallað um erlendan
listamann. Þá var komist svo að
orði að áhorfendur hefðu hrifist
svo mjög af sýningu listamannsins
?að þeir hefðu hvorki haldið vatni
né vindi.
Orðatiltækið fá ekki vatni haldið
er eldfornt og merkir svipað og
orðasambandið geta varla tárum
haldið eins og Jón biskup Vídalín
orðar það eða geta ekki minnst á
eitthvað ógrátandi eins og eld-
klerkurinn Jón Steingrímsson
kemst að orði. Dæmi um orða-
tiltækið eru fjölmörg úr fornu máli
og síðari alda máli og af þeim er al-
veg ljóst að vatn vísar hér til tára.
Í Heimskringlu segir frá því að
Magnús konungur góði lést fyrir
aldur fram (1047). Hann var harm-
dauði allri alþýðu og í kvæði sem
ort var eftir hann segir svo í umrit-
un: Menn felldu mörg tár, þá er
þeir báru konung í gröf; ... hús-
karlar konungs héldu varla vatni
... síðan sat þjóð konungs oft hnip-
in. Svipað dæmi er að finna í
Sverris sögu þar sem greint er frá
falli Magnúsar konungs Erlings-
sonar: máttu nær engir vatni
halda er til gengu og kysstu líkið. –
Grátur vísar jafnan til sterkra til-
finninga, oftast sorgar, en getur
einnig átt við gleði. Það er því eðli-
leg merkingarþróun að orða-
tiltækið fá ekki vatni haldið (yfir
e-u/fyrir e-u/af e-u) geti vísað til
hrifningar. Því er ekki að neita að
umsjónarmaður hefur orðið þess
misskilnings var að vatn sé talið
merkja ‘þvag’ í þessu sambandi og
viðbótin ... né vindi virðist af sama
toga. Nú kann að vera að sumum
þyki þessi þróun eðlileg, jafnvel
bera vott um sveigjanleika tungu-
málsins og sköpunarmátt, en um-
sjónarmanni finnst slík málbeiting
nánast fáránleg, en í þessu tilviki
sem öðrum er best að hver dæmi
eftir sínum smekk.
Orðasambandið krukka í e-ð
merkir í beinni merkingu ‘skera í
e-ð’ (oft með ómarkvissum hætti),
t.d.: Læknirinn vill krukka (eitt-
hvað) í líkið. Í óbeinni merkingu
merkir það ‘fikta við e-ð, breyta
e-u’, t.d.: krukka í tillöguna/
frumvarpið. Eins og sjá má af
dæmunum stýrir sögnin krukka í
þolfalli enda vísar hún til hreyf-
ingar. Nýlega las umsjónarmaður
vandaða spennubók og rakst þar á
eftirfarandi dæmi: Þú skalt ekki
halda að þú getir krukkað í mér
með þinni vasabókarsálfræði frá
Bandaríkjunum eða nýaldarbulli.
Hér virðist orðasambandið
?krukka í e-m merkja ‘hafa áhrif á
e-n, hræra í e-m’ og ætla má að
jafnt merkinguna sem fallstjórn-
ina (þágufall) megi rekja til orða-
sambandsins hræra í e-m. Um-
sjónarmaður telur að hér sé um að
ræða nýmæli og kann því reyndar
illa. Skilyrði þess að breytingar af
þessum toga nái að festa rætur í
málinu er að þau orð sem um ræð-
ir séu (orðin)
ógagnsæ, í
þessu tilviki
sögnin krukka
‘skera’. Dæmi
sem þetta sýn-
ir eins og fjöl-
mörg önnur að
í íslensku
fléttast oft saman málskilningur
og málnotkun eða með öðrum orð-
um málsaga og málbeiting.
Gagnsæi málsins og tengsl við
upprunann verða að mati umsjón-
armanns seint of metin.
Umsjónarmanni virðist að mál-
far í útvarpi og sjónvarpi sé í
stórum dráttum í góðu lagi. Vita-
skuld geta fréttamönnum orðið á
mistök eins og öðrum og ekki
leggja þeir viðmælendum sínum
orð í munn – hvorki í beinni né
óbeinni merkingu. Sjónvarp og út-
varp hefur löngum verið til fyr-
irmyndar að þessu leyti enda á svo
að vera. Þetta á þó því miður ekki
alltaf við um textavarpið. Ætla
mætti að þeim sem því stýra ætti
að vera í lófa lagið að koma frá sér
villulausum texta en því er ekki að
heilsa. Umsjónarmaður les texta-
varpið reglulega, stundum sér til
leiðinda og gremju sökum frá-
gangsins. Hér skal eitt nýlegt
dæmi lagt í dóm lesenda, skáletr-
anir eru mínar:
Herinn réðist til atlögu skömmu
eftir að uppreisnarklerknum Al-
Sadr voru settir úrslitakostir.
Bandarískar árásarþyrlur eru
sagðar hafa fellt 57 skæruliða í
einni árás. Starfsfólk tveggja spít-
ala í nágrenninu segja að þangað
hafi komið 23 látnir og 34 særðir
Írakar (27.4.2004).
Umsjónarmaður telur óþarft að
ræða einstök atriði í ofangreindri
klausu en telur að hér hljóti að
vera hægt að gera betur.
Það mun vart hafa farið fram
hjá nokkrum manni að forseti Ís-
lands synjaði fjölmiðlalögunum
staðfestingar eins og þráfaldlega
hefur verið komist að orði. Um-
sjónarmaður kann ekki við þetta
orðalag, það samræmist ekki mál-
kennd hans, og breytir það engu
þótt í 26. grein stjórnarskrárinnar
segi: „Nú synjar forseti laga-
frumvarpi staðfestingar, og fær
það þó engu að síður lagagildi“.
Ástæðan er sú að þgf.-andlag með
sögninni synja vísar jafnan til
manns, t.d. synja e-m um e-ð/leyfi
eða synja e-m e-s/aðstoðar. Í rit-
málsskrá Orðabókar Háskólans er
að finna 44 dæmi um sögnina
synja og ekkert þeirra rennir stoð-
um undir þá notkun sem fram
kemur í stjórnarskránni. Í Ís-
lenskri orðabók eru tilgreindar
myndirnar synja e-m e-s, synja
e-m um e-ð og synja fyrir e-ð og
svipaða lýsingu er að finna í orða-
bók Blöndals, að því viðbættu að
þar er einnig gefin myndin synja
e-s (benægte ‘neita’). Allt ber því
að sama brunni, það er engin hefð
fyrir myndinni synja e-u e-s. Því
má loks bæta við að í yfirlýsingu
sinni sneiddi Ólafur Ragnar hjá
þessu orðalagi en þar sagði hann:
„Ég hef því ákveðið ... að staðfesta
ekki lagafrumvarp um breytingu á
útvarpslögum ...“
Úr handraðanum
Flestir munu þekkja orða-
sambandið klekkja á e-m í merk-
ingunni ‘ná sér niðri á e-m; refsa
e-m’, t.d.: fór hann á fund bræðra
sinna og hugsaði nú að klekkja á
þrjótunum og varaðist aðeins
áleitni Jóns og klekkti nokkuð á
honum að lokunum. Í nútímamáli
klekkja stjórnmálamenn á and-
stæðingum sínum, ekki ósvipað því
er menn berja á e-m. Upphafleg
merking sagnarinnar klekkja virð-
ist einmitt vera ‘berja’, en orða-
sambandið á trúlega rætur sínar í
kaþólskum sið. Í heimild frá 17.
öld þar sem fjallað er um siðvenjur
í pápísku segir: Með breiða enda á
stólunum (stóla, kvk., ‘langur
borði, hluti af messuskrúða presta
og djákna’) klekkti prestur í koll-
inn á þeim sem skriftuðust, eink-
um á frillulífsfólki. Þeir sem stærri
hluti brutu voru hins vegar leystir
með þar til gerðum lausnarvendi.
Presturinn las ákveðinn sálm og
laust þá, sem skriftast höfðu, í höf-
uðið eitt högg hvern. Er sálmurinn
var úti tók hann til aftur og þá
fékk sérhver þeirra er skriftast
höfðu þrjú högg af lausnarvend-
inum en djákni taldi með prest-
inum svo eigi skytist (‘honum yrðu
ekki á mistök við talninguna’).
Sjónvarp og
útvarp hefur
löngum verið til
fyrirmyndar að
þessu leyti enda
á svo að vera.
jonf@hi.is
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson
31. þáttur
Í MORGUNBLAÐINU hinn 26
júní sl. er frétt um að
auð atkvæði verði birt
sérstaklega í fyrsta
sinn (sem reynist að
vísu ekki alveg rétt).
Í fréttaskýringu á
síðu 8 sama dag er
haft eftir Þórunni Guð-
mundsdóttur, for-
manni kjörnefndar í
Reykjavík norður:
Það er ekkert leynd-
armál að ýmsir hafa
lýst því yfir að þeir
ætli að skila auðu og
okkur finnst sjálfsagt
að verða við því og og taka fjölda
auðra atkvæða sérstaklega fram.
Obbobbobb, er formaður kjör-
nefndar að lýsa því yfir að nú verði
tekið við auðum atkvæðum í fyrsta
sinn (okkur finnst sjálfsagt að verða
við því) sem er náttúrlega hártogun,
eða við hverju finnst okkur sjálfsagt
að verða?
Ég minnist þess ekki að aðrir en
Hannes Hólmsteinn
Gissurarson hafi lýst
því yfir í fjölmiðlum að
hann hygðist skila
auðu. Kannski mér
hafi yfirsést um ein-
hverja.
Þá má minna á að
kosning er leynileg og
ekki er hægt (síst kjör-
stjórn í sínum störfum)
að taka yfirlýsingar
um það hvernig menn
ætli sér að kjósa ígildi
væntanlegs atkvæðis.
Sem sé, fyrri spurn-
ingin er:
Hvaðan hafði kjörstjórn upplýs-
ingar um hina ýmsu sem ætluðu að
skila auðu?
Og hin síðari:
Höfðu þessir ýmsu eða aðrir ósk-
að eftir þessari nýbreytni í birtingu
við kjörstjórn?
Ég tek fram að mér finnst ekkert
óðlilegt að þessi háttur sé hafður á
um birtingu atkvæða. Í næstu al-
þingiskosningum verður kannski
tekinn sérstaklega fram fjöldi
breyttra atkvæðaseðla hvers fram-
boðs. Ég er viss um að það muni
fjölga þeim sem nýta þann rétt sinn,
í dag er hann nánast alveg dauður.
Er ekki ágætur tími til að fara að
huga að því, breytingar eru skilaboð
rétt eins og auður seðill er skilaboð
til þeirra er í kjöri eru.
Tvær fyrirspurnir til
Þórunnar Guðmundsdóttur
Ríkharð Brynjólfsson skrifar
um forsetakosningar ’Hvaðan hafði kjör-stjórn upplýsingar um
hina ýmsu sem ætluðu
að skila auðu?‘
Ríkharð Brynjólfsson
Höfundur er prófessor við
Landbúnaðarháskólann á Hvanneyri.