Lesbók Morgunblaðsins - 23.08.2003, Blaðsíða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 23. ÁGÚST 2003 3
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
3 3 . T Ö L U B L A Ð - 7 8 . Á R G A N G U R
EFNI
ÁGÚST BENT SIGBERTSSON
TVEIR EINS
hversu margir hafa fæðst og dáið síðan upphafs mannanna?
hvað gerir þig að sérstöku sandkorni í þessum mannlega
sandkassa?
öll sandkorn eru eins tekur enginn eftir ef eitt hverfur
vatnsins dropar rigna og þiðna, einn hverfur þá annar úr himnum
sendur
hvað hafa verið til mörg sandkorn og hversu margir dropar
fylltu upp haf tímans, og síðan hefur hýst þá nokkra
síðan eru mörg ár, margar ár runnið til sjávar, það fer ekki
á milli mála
lífið er tímaglas sem sífellt bæði fjarar út og fyllist á það
eins og til stóð standa allir einir er þeir reyna að standa sig
þótt að þéttsetin sé sandkassinn, eru allir einir á báti í þessu
mannhafi
þótt öllum gangi verr, í öldugangi er
lífið alltaf kviksyndi, það er alltaf einhver sem mun sjá til þess
sama hvað þú syndir og syndir geturðu ekki flúið þínar syndir
sekkur stöðugt neðar og neðar, meðan þú förlast í fólksins minni
þó það væri skýrt í þínu eigin minni þegar kristninni var skvett
á þig
nafn fest á þig, þá fljúga fiskisögur fljótt en fólkið gleymist
ennþá fyrr
og hvort sem þú eyddir lífinu með Kveldúlf eða edrú með Jesú
þá sést nú að það eru alltaf fleiri fiskar í sjónum og flestir eru
uppá fleiri fiska en þú
það eru alltaf fleiri fiskar í sjónum og flestir eru uppá fleiri fiska
en þú
það eru alltaf fleiri fiskar í sjónum og flestir eru uppá fleiri fiska
en þú
Ágúst Bent Sigbertsson er meðlimur rapphljómsveitarinnar XXX Rottweilerhunda.
Í
SLENDINGAR hafa átt í alda-
löngu, óttablöndnu ástarsambandi
við sjóinn. Öldum saman hafði þjóð-
in framfæri sitt aðallega af jörðinni,
við vorum bændaþjóð, svo að sjó-
sókn skipti ekki miklu máli fyrir af-
komu landsmanna. Bændur reru
sumir til fiskjar handa sjálfum sér,
en bátar þeirra voru jafnan litlir og leyfðu
þeim ekki að róa langt frá landi. Þegar
fram liðu stundir, stækkuðu bátarnir og
sjósókn efldist verulega og varð sums
staðar að álitlegri aukabúgrein meðfram
ströndum landsins. Þó urðu ekki umtals-
verð brögð að bátaútgerð fyrr en um
miðja 19. öld; orðið útvegsbóndi birtist
ekki á prenti fyrr en þá. Um þær mundir
var vistarbandið enn við lýði. Bændur
gátu beitt vinnuhjú sín hörðu og gerðu
það margir, enda áttu þau ekki í önnur
hús að venda. Vinnumenn voru gerðir út
til fiskjar á opnum bátum og beinlínis
sendir út í opinn dauðann í stórum stíl.
Mannfallið var gríðarlegt: staðtölur sýna,
að tíunda hverju karlmannslífi lauk með
drukknun talsvert fram eftir öldinni sem
leið, svo sem fram kemur í Sögu Íslands á
20. öld eftir Helga Skúla Kjartansson.
Halldór Laxness skrifaði magnaða rit-
gerð um málið lýðveldisárið 1944 og
nefndi hana ,,Hvert á að senda reikning-
inn?“ Þar lýsir hann því, hversu ,,mann-
fólkinu er kastað í sjóinn gegndarlaust
eins og ónýtu rusli. Þessi sóun mannslífa
er talin nokkurs konar sjálfsagður skatt-
ur, sem þjóðin greiðir útgerðinni.“ Hann
heldur áfram: ,,Upp og ofan er heims-
styrjöld meinlaust grín hjá því að veiða
fisk á Íslandi. Hvern er verið að afsaka og
fyrir hverjum að hræsna með því að
prýða þessa sóun mannslífa með heitinu
,,fórn“ og öðrum hátíðlegum nöfnum?
Væri ekki nær að spyrja: Hvar er morð-
inginn?“
Sjósókn á vondum bátum hjó djúp
skörð í þjóðlífið. Þess voru ófá dæmi, að
feður færu í sjóinn með fullorðnum sonum
sínum og skildu ekkjurnar eftir með lítil
börn. Það kom fyrir, að sjávarpláss
misstu flestar fyrirvinnur sínar í einni og
sömu sjóferðinni. Eigi að síður héldu
menn áfram að æða til sjós í óhæfum bát-
um.
Hvers vegna? Ætli skýringin sé ekki
sú, að menn þekktu ekki annað. Þessum
ósið – að halda til hafs á ófærum bátum –
var í fyrstu þröngvað upp á ófrjálsa
vinnumenn í krafti vistarbandsins. Mann-
fallið komst í vana. Og þegar vinnumenn
voru loksins orðnir frjálsir að því að velja
sér búsetu og verkveitendur á eigin spýt-
ur og vélbátar höfðu leyst skúturnar af
hólmi, þá var ósiðurinn búinn að taka sér
bólfestu í vinnumenningunni og þjóðarsál-
inni, nokkurn veginn eins og drykkju-
skapur, skuldasöfnun og slagsmál á okkar
dögum. Útvegsmenn áttu það jafnvel til
að stækka lestarrýmið í skipum sínum,
svo að hægt væri að drekkhlaða þau.
Halldór segir í ritgerð sinni 1944: ,,Skipa-
eftirlit ríkisins þyrfti þó vendilegrar rann-
sóknar við fyrst af öllu, ef orsakir sjóslysa
yrðu teknar til athugunar af vísindamönn-
um eða leynilögreglu.“
Öryggi til sjós hefur að vísu aukizt til
muna á síðari árum, enda hefur fiski-
skipakosti þjóðarinnar fleygt fram. Eigi
að síður standa Íslendingar ennþá að baki
nálægum þjóðum í öryggismálum sjó-
manna skv. tiltækum upplýsingum, sem
eru þó af skornum skammti. Þetta er einn
angi þess kæruleysis, sem hefur loðað við
sjávarútveg Íslendinga frá fyrstu tíð og
loðir enn, því að útgerðin hefur yfirleitt
ekki þurft að lúta þess konar mannúðar-
og markaðsviðskiptasjónarmiðum, sem
þykja yfirleitt sjálfsögð í öðrum atvinnu-
rekstri. Í sjávarútvegi bar ekki brýna
þörf til þess að gæta ráðdeildar í rekstri,
því að ríkisvaldið hljóp iðulega undir
bagga, ef á þurfti að halda. Látum eitt
dæmi duga til upprifjunar: Ólafur Thors,
einn umsvifamesti stjórnmálamaður
landsins um sína daga, var einnig fram-
kvæmdastjóri Kveldúlfs, eins stærsta út-
gerðarfélags á landinu, frá 1914 til 1939
og sat jafnframt lengi ásamt Jónasi Jóns-
syni frá Hriflu í bankaráði Landsbanka
Íslands, viðskiptabanka Kveldúlfs. Þarna
var að öllum líkindum lagður grundvöll-
urinn að eiginlegri sjálfsafgreiðslu sjáv-
arútvegsins og Sambands íslenzkra sam-
vinnufélaga í ríkisbankakerfinu og þá um
leið að helmingaskiptum stærstu stjórn-
málaflokkanna – fyrirkomulagi, sem hefur
æ síðan markað efnahagslíf landsins. Í
þessu sögulega ljósi verður það e.t.v.
skiljanlegt, hvers vegna útvegurinn var
undanþeginn aðhaldi markaðsaflanna líkt
og landbúnaðurinn: þetta voru kaup
kaups.
Landbúnaður og sjávarútvegur njóta þó
yfirleitt myndarlegs stuðnings af al-
mannafé í iðnríkjum, landbúnaðurinn
reyndar í mun stærri stíl hér heima en í
nálægum löndum nema í Noregi og Sviss.
Iðnríkin verja einum milljarði dollara á
dag í að púkka undir eigin landbúnað –
dagskammturinn nemur einum tíunda af
gervallri landsframleiðslu Íslendinga á
einu ári. Sem sagt: búverndarstefna iðn-
ríkjanna gleypir Ísland allt á tíu daga
fresti. Útvegurinn er einnig studdur leynt
og ljóst, enda þótt aðferðin til þess hér
heima hafi breytzt í áranna rás. Fyrr á
árum var ríkisbankakerfið notað til að
halda útvegsfyrirtækjum eins og Kveldúlfi
á floti með gjaldeyrisfríðindum, lánum við
vildarkjörum eða fyrirgefningu skulda á
kostnað annarra viðskiptavina án þess að
skerða hár á höfði eigendanna, enda sátu
málsaðilar gjarnan báðum megin borðs og
sömdu við sjálfa sig. Undangengin 20 ár
hefur stuðningurinn við útgerðina verið
veittur með úthlutun ókeypis aflaheimilda,
sem eiga þó að heita þjóðareign skv. lög-
um. Það er engin tilviljun, að aflakvóta-
kerfið var tekið upp einmitt um það leyti,
þegar vextir voru gefnir frjálsir og fjár-
málastofnanir þurftu loksins að byrja að
lúta markaðslögmálum, svo að stjórn-
málamenn höfðu ekki lengur tök á því að
veita niðurgreiddu lánsfé úr bönkum og
sjóðum í útvegsfyrirtæki og ýmsan annan
óreiðurekstur. Iðnaður, verzlun og þjón-
usta, sem sjá yfirgnæfandi hluta þjóð-
arinnar fyrir vinnu, hafa goldið þessarar
sérmeðferðar sjávarútvegsins, og þá einn-
ig landsbúskapurinn í heild.
Hvers vegna hefur fólkið í landinu látið
bjóða sér þessa forgangsröðun mann fram
af manni? Nú þykknar þráðurinn. Hér
virðast þrjár hugsanlegar skýringar koma
helzt til álita. Hin fyrsta er fljótafgreidd.
Sumir virðast halda það enn, að sjávar-
útvegur sé höfuðatvinnuvegur Íslendinga,
enda þótt innan við tíundi hver maður
vinni nú við veiðar og vinnslu (og fisk-
vinnsluverin þurfi í síauknum mæli að
ráða til sín útlendinga, af því að Íslend-
ingar kæra sig ekki lengur um að verka
fisk). Næsta skýring er ekki bundin við
Ísland. Franskir bændur telja sig verð-
skulda sérmeðferð af hálfu almannavalds-
ins: þeir álíta sumir, að því er virðist, að
þeir yrki jörðina í sérstöku umboði for-
sjónarinnar, svo að það gengur þá í þeirra
augum guðlasti næst að stinga upp á hag-
kvæmu búskaparlagi til að létta þungum
byrðum af herðum almennings og þriðja
heimsins, enda bregðast margir bændur
Frakklands ókvæða við öllum tillögum í
þá átt.
Þriðja hugsanlega ástæðan til land-
lægrar þolinmæði gagnvart sérmeðferð
sjávarútvegsins hér heima er ramm-
íslenzk. Margir Íslendingar hafa samúð
með sjósókn vegna þess, að sjórinn hefur
verið bæði gjöfull og greypur. Um örlæti
hafsins þarf e.t.v. ekki að hafa mörg orð:
sjávarútvegur átti að sjálfsögðu drjúgan
þátt í umsköpun íslenzks samfélags á öld-
inni sem leið, enda þótt forsenda fram-
sóknarinnar í efnahagslífinu væri aukin
verkmenning og menntun og fiskivæðing
landsbyggðarinnar hæfist ekki fyrir al-
vöru fyrr en eftir 1970 og þá fyrir tilstilli
stjórnmálamanna, því að fram að þeim
tíma var Reykjavík helzti útgerðarstaður
landsins. Gjafir náttúrunnar geta þó
reynzt vera blendin blessun, svo sem
hrakfarir flestra olíuríkja vitna um og
margra annarra ríkja, sem gera út á hrá-
efni. Lélegt ástand fiskstofna víða um
heim, einkum af völdum ofveiði á tækni-
öld, er angi á sama meiði. Örlæti getur
snúizt upp í andhverfu sína. Mikið mann-
fall við sjósókn á sinni tíð ýtti undir um-
burðarlyndi gagnvart þessum atvinnuvegi.
Jóhann Sigurjónsson skáld talaði um
hugsunarlaust örlæti hafsins.
HUGSUNARLAUST
ÖRLÆTI HAFSINS
RABB
Þ O R V A L D U R G Y L F A S O N
gylfason@hi.is
Blöð og fólk
á blýöld
nefnist grein eftir Gísla Sigurðsson þar
sem hann rifjar upp fyrstu ár sín í blaða-
mennsku á sjöunda áratugnum. Sagt er frá
blaðamönnum, vinnubrögðum, umfjöll-
unarefnum og fleiru í þessari fyrri grein.
Gásir
standa við Hörgárósa um 11 km norðan
við Akureyri en þar var helsta haf-
skipahöfn Norðurlands á 12. öld.
Howell M. Roberts og Orri Vésteinsson
segja frá fornleifarannsóknum sem nú
standa yfir á Gásum.
Rapp
er tónlistarstefna sem á sér sennilega
lengri uppruna en flesta grunar. Árni
Matthíasson rekur sögu rappsins og leggur
mat á skáldskapinn sem það geymir en
írska nóbelsskáldið Seamus Heaney lét hafa
það eftir sér nýlega að Eminem væri eitt af
áhugaverðustu skáldum samtímans.
Mjólk
til
spillis
nefnist smásaga eftir Ágúst Borgþór Sverr-
isson sem greinir frá vafasamri heimsókn
ungs manns í mjólkurbúð sem hann kom oft
í á barnsaldri.
FORSÍÐUMYNDIN
er af bandaríska rapparanum Eminem. Reuters.