Lesbók Morgunblaðsins - 23.08.2003, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 23. ÁGÚST 2003
1
H
verjir létu byggja þessi hús?
Kaupmennirnir sjálfir, ríkið
eða Mjólkursamsalan? Ég á
við gömlu mjólkurbúðirnar
og matvöruverslanirnar, lítil
látlaus steinhús, líklega
reist í kringum 1950, greina
sig ekki frá öðrum húsum í
kyrrlátum götum gróinna hverfa, nema hvað
stofuglugginn er óeðlilega stór og með löngu út-
skoti. Mjólkurbúðin í þessu húsi var starfrækt
til ársins 1976. Eftir það var því breytt í íbúðar-
hús en breytingarnar voru aðeins að innan og
óbreyttur búðarglugginn varð að ankannaleg-
um stofuglugga.
Íbúi í húsinu, maður um þrítugt, hvarf spor-
laust sumarið 1990, varð viðskila við vini sína á
skemmtistað á laugardagskvöldi í júlí og þeir
sáu hann ekki eftir það. Vinirnir sögðu hann
hafa verið fremur þungbúinn og dulan þetta
kvöld sem og raunar vikurnar á undan en það
hafði þó hvorki valdið þeim áhyggjum né vakið
grunsemdir.
Bíllinn hans, blágrá Toyota Corolla árgerð
1988, stóð óhreyfður fyrir framan húsið í marga
mánuði eftir hvarfið. Seint um haustið birtist
ljósmynd af bílnum í DV ásamt frétt þess efnis
að enn hefði ekkert spurst til mannsins og að-
standendur hans hefðu ekki hreyft við bílnum.
Blaðið fékk ákúrur fyrir fréttina sem þótti
ónærgætin í garð eiginkonunnar en sagan segir
að hún hafi ekki fengið sig til að snerta bílinn
eftir að maðurinn hvarf. Margir vísuðu þó þeirri
sögu á bug og spurðu hvers vegna í ósköpunum
konan ætti að fælast bílinn fremur en aðra hluti
í eigu mannsins eða sameign þeirra beggja. Þeir
hinir sömu sögðu að konan hefði einfaldlega ver-
ið þunglynd og framtakslaus eftir atburðinn,
sem von var, og þess vegna ekki hreyft bílinn.
Aðrir svöruðu hins vegar því til að konan væri
ekki framtakslausari en það að hún hefði flutt úr
húsinu skömmu eftir hvarfið og nákvæmlega
þess vegna varð yfirgefið farartækið að frétta-
efni.
Reyndar var almannarómur miklu ónær-
gætnari en nokkurn tíma blaðið: sumir sögðu að
konan hefði haldið sleitulaust framhjá mannin-
um og hann í örvinglan svipt sig lífi. Aðrir að hún
hefði látið fyrirkoma honum og að bíllinn tengd-
ist því eitthvað, enginn gat þó útlistað af nokk-
urri skynsemi hvernig það hefði getað verið.
Lögreglan grannskoðaði ekki bílinn enda var
málið ekki rannsakað sem sakamál. Hann var
síðan seldur snemma árs 1991. Enn þann dag í
dag get ég fengið hroll í mig við að sjá svona bíla
úti á götu. Þó hafði ég ekkert með hvarf manns-
ins að gera, ekki nema hugsanlega sem lítill og
ósýnilegur hlekkur í örlagakeðju hans, og hvarf-
ið er mér jafnmikil ráðgáta og öðrum. Toyotuna
sá ég rúmu ári áður en maðurinn hvarf, eða í
apríl 1989. Manninn sjálfan sá ég aldrei nema á
ljósmyndum.
2
Sumarið 1971 fór ég reglulega út í mjólkur-
búð fyrir mömmu. Fyrir framan búðina stóð
alltaf skærblár Ford Falcon árgerð 1960. Hann
var skínandi hreinn og glansaði af bóni öllum
stundum, ekki ryðblett að sjá. Alltaf stóð hann
þarna á sama staðnum og engu líkara en hann
væri aldrei hreyfður, líkt og bílar sem ekki eru
ökufærir og jafnvel búið að taka af þeim núm-
erin, en það átti svo sannarlega ekki við um
hann.
Stundum lifði ég mig inn í dagdraum þar sem
pabbi átti þennan bíl, hafði keypt hann um
morguninn, komið við í mjólkurbúðinni á heim-
leið úr vinnunni til að kaupa mjólk og böggla-
skyrið sem bragðaðist vel þegar mamma hafði
hrært saman við það rjóma, eggjarauðu og
ógrynni af sykri. Eftir andartak renndi pabbi í
hlað heima á gljáfægðum Falconinum og byði
mér í bíltúr á meðan mamma hefði til kvöldmat-
inn.
Pabbi hafði átt ljósbláan Chevrolett árgerð
1955. Á sunnudögum var keyrt milli bílasalanna
og við skoðuðum nýja og notaða bíla, bara amer-
íska kagga, Mustang, Pontiac, Falcon, Chrys-
ler.
Chevrolettinn sá ég síðast þegar hann var
hífður um borð í Gullfoss haustið 1969. Við
mamma stóðum á hafnarbakkanum en pabbi á
þilfarinu og veifaði til okkar á meðan skipið fjar-
lægðist. Smám saman varð hann að punkti sem
hvarf. Hann var á leiðinni til Ástralíu með við-
komu í Danmörku. Sagði að í Ástralíu væri
hægt að þéna peninga og þegar hann kæmi
heim aftur myndi hann kaupa sér splunkunýjan
kagga.
Hann fór hins vegar hvorki til Ástralíu né
kom heim aftur. Árum saman var hann tvístíg-
andi yfir því hvort hann ætti að halda áfram suð-
ur á bóginn eins og að hafði verið stefnt eða
koma aftur heim til Íslands, en hann vissi aldrei
í hvorn fótinn hann átti að stíga og varð um
kyrrt í Danmörku árum og áratugum saman,
landinu sem hann leit á sem viðkomustað, heim-
ili til bráðabirgða.
Dag einn þegar ég var að fitla við hurðahún-
ana á Falconinum tók ég eftir því að læsingar-
voru allir helstu flytjendur svartir. Víst voru
dæmi um bleiknefja sem náð höfðu vinsæld-
um, til að mynda Vanilla Ice sem sló í gegn
óforvarandis 1990 og hvarf að segja jafn-
skjótt aftur, og svo þremenningarnir í Beas-
tie Boys sem náðu gríðarlegum vinsældum
1986 og hafa að mestu haldið þeim síðan, þótt
lítið hafi heyrst frá sveitinni lengi. Hjá Beast-
ie Boys voru textarnir ekkert sérstakir, víst
súrir og skemmtilegir í sjálfu sér, en þeir eru
fyrst og fremst byltingarmenn í tónlist og
áttu eftir að hafa talsverð áhrif á því sviði.
Fyrsti hvíti rapparinn sem náði að slá í gegn
fyrir texta sína en ekki bara flutning og tón-
list var aftur á móti Eminem sem sendi frá
sér fyrstu breiðskífuna 1997.
Ekki er bara að Eminem er afbragðs flytj-
andi, einn sá besti sem nú er starfandi, heldur
er hann góður textasmiður, flæðið gott og
rímið frumlegt á köflum. Þegar honum tekst
best upp standast fáir honum snúning. Það
var þó ekki bara það sem menn hrifust af
heldur hvað hann var óheflaður og mergjaður
í textum. Ólíkt þeim svörtu röppurum sem
hann ólst upp við leitaði Eminem innávið, orti
um sitt eigið líf og vandamál af miskunnar-
lausri hreinskilni, en sú afstaða, að höfund-
urinn er miðpunktur textans, er áberandi hjá
hvítum textasmiðum sem síðar verður komið
að. Ágætt dæmi um það hversu snjall hann er
í textagerðinni er í laginu No One’s Iller Than
Me af fyrstu smáskífunni:
New Lugz, give the crew hugs, guzzle two mugs
Before I do drugs that make me throw up like flu bugs
True thugs, rugged unshaven messy scrubs
Whippin’ 40-bottles like the fuckin’ Pepsi clubs
Fyrsta plata Eminem seldist í milljónaupp-
lagi og þær næstu slógu öll sölumet. Fjöl-
margir hafa amast við því hve berorður hann
er í textum, en eins og hann hefur sjálfur bent
á í texta þá er hann aðeins að segja það upp-
hátt sem unglingarnir segja sín á milli þegar
þeir fullorðnu heyra ekki til. Á skífunum hef-
ur hann líka eytt talsverðum tíma í að svara
þeim sem hamast hafa á honum samhliða því
sem hann hefur greitt úr sálarflækjunum, en
fátt virðist fara meira í taugarnar á honum en
að hann sé kallaður fyrirmynd ungmenna:
Follow me and do exactly what the song says:
smoke weed, take pills, drop outta school, kill people
and drink
Óhlutbundið
hiphop
Talsverð gróska hefur verið undanfarin ár í
því sem sumir hafa vilja kalla óhlutbundið
hiphop, þar sem menn segja ekki bara skilið
við rímið, heldur einnig taktinn, sjá til að
mynda plötu cLOUDDEAD, nýja plötu why,
oaklandazulasylum, og sitthvað fleira sem
Anticon-útgáfan bandaríska hefur gefið út. Á
bak við slíkar tilraunir standa bleiknefjar,
hvítir rapparar sem ólust upp við svarta
rapptónlist en líka við hvítt rokk og tilrauna-
tónlist. Víst eiga flestar af þeim tilraunum
sem nú ber hæst eftir að gleymast þegar frá
líður, en þær benda til þess að menn séu enn
að endurnýja formið. Sjá til að mynda kan-
adíska rapparann Noah23:
check the junglistic jibber jaw
at the drum and bass seminar
with the troubadour peep the metaphor
less is more when you’re at the reservoir
glass half empty glass half full
keep your eyes out for the crystal skulls
rock the riddim with thoughts intelligent
carve my name in it on the wet cement
i triple the syllable with a titanium telescope
medicine vehicle then i defeated the simpletons
taking a chance on the nanobot bicycle
delegate melting your element into a vacuous nebula
gravity gripping up everything
retina spotting the obvious entity
coagulate caligula
boiling point gwan culminate
sustain the pulserate with a dubplate
Fleiri kanadískir rapparar eru eftirtektar-
verðir, til að mynda Josh Martinez sem samið
hefur ótrúlega magnaðan texta um helförina
og það hvernig stjórnvöld víða um heim sáu í
gegnum fingur sér þar til sannleikurinn varð
ekki umflúinn:
See many Europeans felt that Jews were just pollution
A problem finally solved by the Final Solution
Where Communists, Jews, gypsies, and handicapped
queers
All became the target of irrational fears
fed by the flames of state-sponsored propaganda
Pólitískt rapp er reyndar í nokkurri upp-
sveiflu hvort sem menn eru að berjast gegn
alheimsvæðingu viðskipta, stríði í Írak eða
Afganistan, skerðingu persónufrelsis eða
bara almennt að amast við græðgi og mann-
fyrirlitningu. Fróðlegt var til að mynda að
fylgjast með viðbrögðum manna vestan hafs
við árásinni á tvíturnana í New York 11. sept-
ember 2001. Mjög algengt var að rekast á það
viðhorf meðal svarta rappara að atburðurinn
kæmi þeim ekki svo mikið við og að sam-
kenndin sem skapaðist í kjölfarið væri til þess
fallin að tefja réttindabaráttu þeirra.
Sage Francis, einn besti textasmiður í
rappinu í dag, sendi frá sér lagið Makeshift
Patriot ári eftir árásina þar sem hann dregur
fram mótsagnirnar í því að til þess að standa
vörð um lýðræði og frelsi beiti menn aðferð-
um sem skerða lýðræði og frelsi:
So get your tanks and load your guns and hold your
sons in a family huddle,
Because even if we win this tug of war and even the
score … humanity struggles.
There’s a desperate need of blood for what’s been
uncovered under the rubble,
Some of them dug for answers in the mess … but the
rest were looking for trouble.
Byrjað á ensku
Íslenskt rapp á sér ekki svo ýkja langa
sögu. Fyrstu sveitirnar sem nokkuð kvað að
voru Subterranean og Quarashi sem báðar
urðu til um líkt leyti. Báðar komu fram um
líkt leyti, 1995–1996, en þá varð hér ákveðin
vakning og fleiri sveitir stofnaðar þótt ekki
hafi borið eins mikið á þeim. Quarashi gaf út
fyrstu íslensku rappskífuna, en aðal sveitar-
innar hefur jafnan verið tónlistin frekar en
textarnir sem voru á ensku líkt og hjá Sub-
terranean. Textar þessara sveita voru alla
jafna ágætlega saman settir en náðu ekki eins
til áheyrenda og íslenskir textar áttu síðar
eftir að gera. Greinilegt var að frumherjarnir
í íslensku rappi þurftu að móta nýtt orðfæri
og kynna nýja hugsun; ekki var hægt að
sækja í sameiginlegan frasa- og slangursjóð
eins og tíðkaðist í rappinu vestan hafs. Eins
og liðsmenn Quarashi orðuðu það í viðtali
skömmu áður en fyrsta plata hljómsveitar-
innar kom út: „[Þ]ó Vesturbærinn sé eins og
Bronx, þá erum við [bara] á Íslandi.“
Bandarískt rapp var allsráðandi hér á landi
eins og víða annars staðar, en fyrir atbeina
bræðranna Erps og Eyjólfs Eyvindarsona
bárust hingað evrópskir straumar í útvarps-
þættinum Skjaldbökunni sem þeir sáu um en
þeir höfðu heillast af hiphopi löngu áður. Báð-
ir áttu eftir að koma mjög við sögu í íslensku
rappi.
Með fyrstu sveitum sem ég heyrði rappa al-
mennilega á íslensku var Tríó Óla Skans sem
tók þátt í Músíktilraunum Tónabæjar 1997.
Eftir það fór að bera meira á íslensku rappi
og árið 2000 sigraði rappsveitin 110 Rottweil-
erhundar af öryggi í Músíktilraunum, en
sveitin tók sér síðar nafnið XXX Rottweiler-
hundar.
Á næstu mánuðum var nokkuð um að sveit-
ir gæfu út heimabrennda kynningardiska eða
smáskífur, nefni Skytturnar og Mezzias, en
fyrsta eiginlega rappskífan á íslensku,
Stormurinn á eftir logninu, kom út 2001.
Flytjandi var áðurnefndur Eyjólfur Eyvinds-
son, sem tekið hafði sér listamannsnafnið
Sesar A. Á Storminum er meðal annars að
finna eftirfarandi línur:
Gerðusvovel og keyptu yfirlýsingu um óvirkan smekk
merkjagalla sniðnir
svo þú líkist helst týndum hlekk
sem ekki næga athygli í æsku fékk
áttu erfitt með skapa þinn eigin stíl
situr bara og bíður eftir meðaljónslíf
sæki þig í Volvoskutbíl
Rottweilerhundarnir sendu líka frá sér
plötu fyrir þessi jól og vöktu gríðarlega at-
hygli á ámóta forsendum og Eminem á sínum
tíma; textar voru ótrúlega kraftmiklir og
krassandi, ekki var til sú goðgá að ekki væri
hún viðruð, nafngreindir menn dregnir sund-
ur og saman í háði. Húmorinn var svo beittur
og beiskur á köflum að önnur eins plata hefur
ekki komið út á Íslandi fyrr eða síðar. Margt
er vel gert í textum, þótt sumt eldist ekki vel
eins og siður er með dægurpólitíska texta.
Sjá til að mynda þennan bút úr Bent nálgast
af fyrstu skífunni þar sem Ágúst Bent Sig-
urbertsson fer á kostum:
Ég er Hann, Ég er Jahve, Jah, ég er fokking Óðinn …
Ég skapaði heiminn á sjö dögum og eyði honum á
jafnmörgum
náttúruhamfarir á fyrsta degi og engisprettur
á öðrum
þriðja, fjórða, fimmta, sjötta bæti á ykkur kvölunum
kem svo sjálfur á sjöunda degi til að ráða ykkur af
dögunum.
Glímt við hinstu rök tilverunnar
Meðal stofnenda 210 Rottweilerhunda var
Elvar Gunnarsson, sem notar listamanns-
nafnið Hr. Kaldhæðinn. Hann stofnaði síðar
rappsveitina Afkvæmi guðanna með félaga
sínum og þeir hafa til að mynda flutt pólitíska
texta, meðal annars gegn stríðsrekstri í Írak.
Þar á bæ hafa menn líka glímt við hinstu rök
tilverunnar:
Ég fékk bréf frá Guði skrifað með ósýnilegu bleki
Gat þó ekki greint rithöndina skrifað með
óskiljanlegu letri
Sá síðar að það var fullt af stafsetningarvillum
bréfið var lýsing af honum klæddan einræðis-
herransskikkju
Hvernig hann gat leitt mig og tekið mínar ákvarðanir
Hvernig hann fyrirgefur mér það sem ég gerði honum
eintómar ásakanir
Hvernig það væri einhver annar sem sýnir mér
freistingar
Í daglegu lífi, kvenhold, eign annarra og vínveitingar
Í textum Rottweilerhundanna er oft að
finna vísanir í áfengisneyslu og kvennafar,
mikið rætt um rommkokteila og lauslætis-
drósir, beyglur, og í þeim er víða sótt fanga,
vísað í barnabækur og -leikrit, gamla söng-
texta og íslenskar glæpasögur. Alla jafna
tekst hljómsveitinni vel upp að skapa nýjan
hugmyndaheim, en of snemmt er að segja til
um hvort hér eigi eftir að myndast textalegur
menningarkimi líkt og erlendis þar sem sum-
ir textar eru ekki nema samansafn almennra
rappfrasa. Pólitísk afstaða textahöfunda er
nokkuð áberandi á plötum hljómsveitarinnar
og þá hörð vinstrimennska sem á þó meira
skylt við anarkíska róttækni, enda eru menn
líka gagnrýndir á vinstri vængnum.
Róttækni er reyndar alláberandi í textum
margra íslenskra rappsveita og vekur að
vissu leyti athygli því pólitík er jafnan víðs-
fjarri í íslenskum rokktextum. Dæmi um póli-
tíska texta er til að mynda lagið Jihad á plötu
Rottweilerhundanna, en þar er að finna þessa
setningu: „Vestrænt frelsi er að mega segja
hvað sem er meðan enginn heyrir það,“ sem á
sér samsvörun í orðum Ice-T í Morgunblaðs-
viðtalinu forðum: „Menn leggja einungis
áherslu á að ég hafi rétt til að tala, en í því
felst að það skipti ekki máli sem ég er að
segja, bara að ég hafi rétt til að segja það.“
Verður til séríslenskur
rappstíll?
Eins og getið er hafa íslenskir rappsmiðir
þurft að fara eigin leiðir í að skapa séríslensk-
an rappstíl og svo er einnig með bófarappið;
það hljómar ekki trúverðugt að menn séu að
chilla í Breiðholtinu með byssu í vasanum,
krakk í pípunni og beyglur upp á arminn. Það
er þó ýmislegt sem hægt er að amast yfir,
meðal annars peningamál, og svo er það kryt-
ur milli rappara, sem er jafnan vinsælt yrk-
isefni, sjá eftirfarandi dæmi úr laginu Þú
skuldar með XXX Rottweilerhundum, Erpur
yrkir:
Í íslensku hipphoppi þá geturðu bara tapað
það er eins og lána Lalla Johns pening, þú færð ekkert
til baka menn bara taka
án þess að þakka fyrir sig og sína
en ég ver það sem mér ber eins og Palestína
svo gegn mér áttu ekki séns eins og Taívan gegn Kína
tilgangslaust eins og spila með teninga upp á tyrkneska
peninga
ég er ekki maðurinn svo ekki benda
það er ekki mér að kenna
að tippið á mér sé lengra
en ferill Stuðmanna
Þó ekki sé til á Íslandi eiginlegt fátækra-
hverfi og ekki sífelldir skotbardagar eigum
við þó okkar bófarapp eins og sannaðist með
fyrstu breiðskífu Móra, sem sendi frá sér
plötu á síðasta ári með svo svæsnum textum
að mönnum stóð ekki á sama. Plötunni var
gríðarvel tekið, ekki síst fyrir áreynslu- og
æsingalausan textaflutning, og fyrir vikið
vöktu mergjaðir textarnir enn meiri ógn og
ótta:
Ég er steiktasti mannfjandi
á þessu landi
stundum er það blessun
oftast vandi
ekki halda að mér standi á sama
mér finnst ekkert gaman
að vera alltaf til ama
en hey
jafnvel Dalai-Lama hefur sína galla
þótt hann hafi þá fáa
en ég sé með þá alla.
Móri á einnig þá góðu línu sem yfirskrift
þessarar samantekar er fengin úr:
og þótt ég þegi
þá fær ekkert því breytt
að ef íslenskan er notuð rétt þá verður tungan
hárbeitt
Íslenskt rapp og íslenskt hiphop er enn að
mótast og óljóst hvort það á eftir að ná þeim
þroska að til verði sameiginlegur hugmynda-
sjóður sem menn eru ófeimnir við að sækja í.
Rapptextasmiðir eru misjafnir, sem vonlegt
er, en þeir bestu eru vissulega prýðileg skáld,
hafa vald á sterku líkingamáli, kunna það
góða íslensku að þeir geta leyft sér að teygja
á málinu og sveigja það að hugmyndunum
sem þeir eru að tjá. Víst njóta þeir ekki enn
sömu virðingar og þeir sem bókmenntafræð-
ingar kalla skáld, en skáldin öfundast út í þá
fyrir gróskuna, hugrekkið og ekki síst áhrifin
sem textar þeirra hafa.
arnim@mbl.is