Lesbók Morgunblaðsins - 21.02.2004, Síða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 21. FEBRÚAR 2004 3
Guðmundur
Kamban
á enn erindi við okkur, segir í grein
Guðmundar Brynjólfssonar um leik-
ritun Kambans. Lesið er í flest verka
hans en meðal þeirra eru perlur eins og
Vér morðingjar, Skálholt og Marmari.
Robert Lowell
var eitt af mestu skáldum Banda-
ríkjanna á síðustu öld. Jóhann
Hjálmarsson skrifar um nýútkomna
heildarútgáfu á ljóðum hans.
Viröld fláa
nefnist fyrsta ópera Hafliða Hallgríms-
sonar sem frumflutt var í borgarleik-
húsinu í Lübeck í Þýskalandi fyrir
skömmu. Halldór Hauksson var við
frumsýninguna og segir frá.
Gabriel Garcia
Marquez
gaf út sjálfsævisögu sína á síðasta ári.
Milan Kundera ritar grein í tilefni af
útkomunni þar sem hann rekur fyrstu
kynni sín af verkum Marquezar.
FORSÍÐUMYNDIN
er af verki Gerðar Gunnarsdóttur, Vináttu og friði, í alþjóðlegum
höggmyndagarði Changchun-borgar í Jilin-héraði í Kína.
E
inhvern tíma las ég bók sem
átti að reyna að skýra hvers
vegna Hitler komst til valda í
Þýskalandi. Það gekk illa hjá
höfundinum. Það var nefni-
lega ekki auðvelt að finna
svar. Hvar sem hann bar nið-
ur rakst hann á það að skýr-
ingarnar áttu illa við. Sem dæmi mátti
taka þá kenningu að Þjóðverjar hefðu ver-
ið tilbúnir að meðtaka röklitlar hugmyndir
nasista vegna þess að þeir hafi verið illa
upplýstir.
Raunin var önnur. Þjóðverjar voru þá,
eins og í dag, einhver best menntaða og
upplýsta þjóð jarðar.
Í dag finnst mér það sérstakt, í heimi
velmegunar og menntunar, að horfa á
hvernig hindurvitni og ófreskjur vaða
uppi, sem aldrei fyrr.
Nú eru þetta engar venjulegar ófreskj-
ur. Mest áberandi nú um stundir er sagan
af Hringadróttni, en einnig má nefna hann
Harry Potter. Báðir eiga rætur að rekja til
hulduheima og báðir eiga í höggi við ólýs-
anlega vond öfl, en – þótt ég kunni að vera
að ljósta einhverju upp – þá hefur hið góða
betur. Eða alla vega það sem við einfaldir
lesendur teljum hið góða. Það fer líklega
eftir því hvorum megin víglínunnar menn
standa.
Þessar tvær sögur eru þó ágætar að því
leyti að þær eru skáldsögur. Ekki er til sá
maður sem heldur því fram að þau Rowl-
ing og Tolkien hafi skapað þennan heim úr
einhverju öðru en hugskoti sínu.
Það eru þó til einstaklingar sem búa sér
til huliðsheima og halda því fram að þeir
séu til.
Við minnumst til dæmis þeirra sem
lögðust út við Snæfellsjökul og vildu hitta
geimverur. Vissulega varð mikið geim á
staðnum og þannig kannski komu saman
helstu geimverur landsins. Hátíðin varð
líklega saklausari en venjuleg verslunar-
mannahelgi og að minnsta kosti hlaust af
minni skaði en af geimverum í venjulegri
geimverubíómynd. Bíógeimverurnar virð-
ast nefnilega fremur ótótlegt fólk ef satt
skal segja.
En það er ekki nóg með að orkar Tolki-
ens og vitsugur Rowlings heilli okkur, svo
ekki sé nú talað um aðra þætti þeirra bóka.
Og við látum fallerast dolfallin yfir hugar-
flugi höfundanna og hæfileikum kvik-
myndagerðarmannanna, sem hlutgera
þessar sögur af mikilli snilld.
Hins vegar má kannski segja að þessar
bækur gefa sig ekki út fyrir að vera sann-
leikur eða staðreyndir. Þær eru þvert á
móti úr öðrum heimi eða veruleika, þannig
að ekki verður um villst. Að vísu eru bæk-
ur Tolkiens náttúrulega eins og gagnrýni á
stríð, stríðsrekstur og styrjaldir. Mér
finnst alltaf þegar ég les þessa texta að hið
illa afl sem átti að leggjast yfir heim hob-
bitanna og Gandalfs gæti hafa verið, í hans
huga, afl eins og fasisminn og Sauron hinn
illi væri þá Hitler eða viðlíka geðsleg per-
sóna.
Það er í raun alveg ótrúlega merkilegt
að skoða á hversu mörgum vígstöðvum
hjávísindi eða hjátrú getur risið upp. Eitt
það magnaðasta er vitaskuld störnuvísindi
ýmiskonar. Meira að segja á seinni árum
hafa áhrifamiklir stjórnendur látið
stjörnuspámenn segja sér til. Einna fræg-
astur var ráðgjafi Nancy Reagan, sem í
framhaldinu lét skilaboðin ganga til bónda
síns Ronalds.
Hins vegar hafa menn margsýnt fram á
að gangur himintungla hefur hreifst til frá
því spekin varð til.
Samt hefur fólk gaman af því að spá í
spil og bolla, þótt flestir skilji líklega að
það er einungis til gamans gert og varlegt
að trúa því sem sagt er. Þetta eru eins
konar töfrabrögð og töfrabrögð eru alltaf
blekking.
En það eru fleiri dæmi. Mér hefur oft
orðið hugsað til þess hve heppilegt það er,
þrátt fyrir allt, að menn eru á einu máli um
það hverjir og hvað stóð á bak við árásina
á Bandaríkin í september 2001. Önnur mál
virðast vandleystari, þó svo ítrekað hafi
verið sýnt fram á um hvað málin snúast.
Eitt dæmið er kvikmyndin JFK en í
henni eru settar fram fjölmargar kenn-
ingar um morðið á Kennedy án þess að
nokkurt tillit sé tekið til staðreynda. Eitt
er að Lee Harvey Oswald hafi notað riffil
sem var þeirrar gerðar að ekki hefði verið
hægt að skjóta úr honum þeim fjölda skota
sem skotið var á þeim tíma sem raun ber.
Ég sá nýverið liðlega áttræðan mann gera
slíkt í fróðlegum þætti um Kennedy og
með eins riffli. Fleiri kenningar voru tekn-
ar af lífi í þeim þætti. Hvort það hefur eitt-
hvað að segja er annað mál.
Nýjasta draugasagan er vitaskuld hörm-
ungarsagan um dauða Diönu prinsessu.
Þar hefur leyndin og vandræðagangur
frönsku lögreglunnar og breskra stjórn-
valda leyst úr læðingi fjölda samsæris-
mála. Alltaf vont þegar ekki er hægt að
tala hreint út.
Tákn af himnum, örlagatrú, yfir-
skilvitlegar skýringar og margt annað lifir
góðu lífi. Menn halla sér að steinum og
leita ókunnra krafta, japla á alls konar efn-
um og raða mublum upp á vissa vegu, allt í
þeim tilgangi að bæta líf sitt.
Hjátrú er nátengd fordómum og for-
dómar eru eingöngu til þess fallnir að
skipta upp samfélögum og valda illindum.
Gildir þar einu hvort við erum að tala um
kynjafordóma, kynþáttafordóma eða slags-
mál milli stuðningsmanna íþróttaliða.
Það skánar ekki þegar litið er á dagskrá
sjónvarpsstöðva og menn sjá þætti um
galdrafólk, blóðsugur og blóðsugubana,
drauga og fjölmargt annað. Þegar menn
átta sig á því að aðaláhorfendur þessara
þátta eru börn sem ekki þekkja stað-
reyndir málanna, vita ekki hvað er rétt og
rangt þá munu þeir jafnframt sitja uppi
með það síðar að börnin eru uppfull af
ranghugmyndum og umsnúnum sannleika.
Þetta hef ég oft orðið var við í kennslu
minni.
Sjónvarpsþættir sem fjölluðu um elt-
ingaleiki við geimverur voru framan af
settir fram með þeim hætti að ætla mátti
að þeir byggðust á staðreyndum. Þegar
fram liðu stundir urðu þeir fáránlegri og
augljósari í rangfærslum sínum.
En vitaskuld heitir þetta frelsi. Frelsi
fylgir ábyrgð og til að geta borið þá ábyrgð
verður fólk að skilja umhverfi sitt. Og þess
vegna verður að mennta fólk þannig að það
skilji hvenær það er verið að skemmta því
og hvenær verið er að blekkja það. Og í
ljósi þess hvernig auglýsingaheimurinn
beitir blekkingum og hálfsannleika þá veit-
ir ekki af.
Gott dæmi eru ofnæmisprófaðar vörur,
lífrænt ræktaðar og umhverfisvænar.
Margt af þessu er til mikilla bóta og mjög
mikilvægt en sumt er undir fölsku flaggi.
Til að átta sig á slíku þurfa menn að skilja
áletranirnar og líkingamálið.
Sumir verja hjátrú sem skemmtileg
skringilegheit sem enginn taki mark á.
Hins vegar seljast mun fleiri bækur um
slík mál en t.d. eðlisfræði og sum sagn-
fræðirit seljast mun betur ef í þau er sett
eitthvað æsandi. Sama gildir um kvik-
myndir. Frægt dæmi eru kvikmyndirnar
um Titanic og Skylmingaþrælinn sem báð-
ar voru settar fram sem eins konar raun-
veruleg útgáfa en voru það hvorug.
Skemmtilegar engu að síður.
Það versta er að börn hafa alist upp við
neikvætt hugarfar í þessum efnum. Skólar
eru leiðinlegir, bækur ekki áhugaverð af-
þreying og staðreyndir óspennandi.
Allt þarf að vera skemmtilegt.
Meðan svo er verður illa spyrnt við fót-
um gegn útþynningu skynseminnar.
HJÁTRÚ
RABB
M A G N Ú S Þ O R K E L S S O N
BENEDIKT GRÖNDAL
FYRR OG NÚ
Er það ei enn hin sama sól,
sem að á gylltum hjálmum skein,
er Óðinn hjörva galdur gól,
og gunnar logi nísti bein?
Er það ei enn hinn sami sjór,
sem að Hringhorna í faðmi bar,
er flutti Baldur feiknastór
fram um grátsollnar öldurnar?
Náttúran er það eilíft band,
allan er tímann sameinar;
um auðan lífsins ægisand
ótal hún breiðir rósirnar.
Fornöldin lifir alltaf í
augnabliki, sem kemur nýtt,
og hennar gullnu glampaský
geislunum verma brjóstið hlýtt.
Benedikt Sveinbjarnarson Gröndal (1826–1907) var skáld og fræðimaður.
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
8 . T Ö L U B L A Ð - 7 9 . Á R G A N G U R | U M S J Ó N Þ R Ö S T U R H E L G A S O N | T H R O S T U R @ M B L . I S .
EFNI