Lesbók Morgunblaðsins - 21.02.2004, Page 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 21. FEBRÚAR 2004 5
þetta På Skalholt eða hvort ástæðan var einhver
önnur þá breytti Kamban verkinu nokkuð, stytti
það og einfaldaði og var það sú útgáfa þess sem
var frumsýnd hjá LR á jólum 1945. Verkið hefur
verið vinsælt hjá þjóðinni síðan og mörg leik-
félög spreytt sig á því, auk þess sýndi Þjóðleik-
húsið árið 1982 leikgerð Bríetar Héðinsdóttur
byggða á verkinu sem kölluð var Jómfrú Ragn-
heiður. Kamban var vitaskuld ekki fyrstur að
nota sér þessa stórdramatísku atburði úr Ís-
landssögunni sem uppistöðu í skáldskap. Árið
1882 kom út skáldsagan Brynjólfur Sveinsson
biskup eftir Torfhildi Hólm og 1913 birtist ljóða-
flokkurinn Eiðurinn eftir Þorstein Erlingsson.
Torfhildur lagði þannig út af „ritningunni“ að
hún sýnir okkur Daða Halldórsson sem illmenni
en Ragnheiði sem saklausa sveitastúlku. Kamb-
an og Þorsteinn leggja það hins vegar þannig
upp að Ragnheiður hafi verið hrein mey er hún
sór eiðinn, og bæði hún og Daði hafi verið yf-
irmáta ástfangin hvort af öðru. Sigurður Nordal
vill reyndar meina að Þorsteinn hafi haft unað af
þessu bannaða sambandi Ragnheiðar og Daða
sökum eigin ástleysis á ungdómsárum en það er
önnur saga.
En Kamban er jarðbundnari, þrátt fyrir
áherslu á hreina ást þeirra tveggja reynir hann í
leikritinu einnig að finna sálfræðilegar skýring-
ar á háttsemi Ragnheiðar, og eins og Kamban er
einum lagið sér hann stóra sök hjá samfélaginu.
Fyrsta sviðslýsing verksins gefur örlítinn
keim af innsæi Kambans hvað varðar uppsetn-
ingu og þá um leið ráðningu tákna á leiksviði,
hann lýsir bæjarhlaði Skálholtsstaðar:
[...]
Snæviþakin torfþök lágra húsa fylla senuna. Þau eru í
gömlum íslenzkum bæjarstíl - typpt þil í röð, oftast hæst í
miðju – en á ýmsum aldri, sem ráða má af óendanlegum
glundroða þeirra, allur þessi urmull húsa ýmist hornrétt
eða hornskökk hvert við annað, allur þessi urmull bæj-
ardyra, sunda, króka og kima gerir allt biskupssetrið að
einum völundargangi, að einhverju sem er lokað, nota-
legt, allt að því dularfullt. [...]
(Í Skálholti, bls. 283, VI)
Hér er margt að skoða, hinn mannlegi valda-
píramídi sem okkur á eftir að verða ljós í leikrit-
inu sést hér á húsaskipan, miðjuþökin gnæfa
hæst og má þar kenna Brynjólf sjálfan, en utar
eru hinir lægra settu. Og líkt og geistlegt valda-
kerfið er þetta allt einhvern veginn „lokað“ og sé
sú lokun virt er hægt að hafa það þokkalega
„notalegt“ – annars ekki. Sviðið er „dularfullt“
eins og sú saga sem sögð verður, svo dularfullt
að aldrei mun hið sanna koma í ljós. Það er vand-
ratað í þessu völundarhúsi, bæði um holdlega
krákustíga sem og í fylgispekt við guðdóminn
sem hér „býr“ enda standa sumir eftir „horn-
réttir“ en aðrir eru „hornskakkir“ og á skjön við
tilveruna og almættið í sögulok. En Guðmundur
Kamban telur sjálfur að honum hafi tekist að
rata völundarhúsið – það er ljóst af leiknum.
Þrátt fyrir oft á tíðum þunglamaleg samtöl í
þessari eldri og lengri gerð leikritsins Í Skál-
holti, þá er verkið allan tímann spennandi. Þrátt
fyrir að maður, sem góður og gegn Íslendingur,
kunni söguna um ægilega „heimilisólukku
Brynjólfs biskups“. Sagan verður því ekki rakin
efnislega hér.
Kamban er hér mjög svo – sem oft áður og
enn síðar – mjög hugleikin staða konunnar.
Helga Magnúsdóttir í Bræðratungu sem mun
hafa verið kvenskörungur mikill á sinni tíð,
verður í meðförum Kambans afburða mann-
eskja í alla staði; vissulega kvenskörungur en
einhvern veginn eitthvað miklu meira en það.
Styrkur, manngæska og tign þessarar konu er
ekki alltaf á yfirborðinu í texta verksins en henni
fylgir ætíð þung undiralda mannkosta, eins og
þessi stutta tilvitnun í verkið sýnir; hér er allt
komið í bál og brand, Ragnheiður hefur alið son
sinn undir verndarvæng Helgu:
BISKUP [...] Ef ég gerði skyldu mína, þá ætti ég að
senda suður að Bessastöðum og láta böðulinn koma til að
strýkja þig hér á hlaðinu í Skálholti.
Það líður glott yfir varir Ragnheiðar Brynjólfsdóttur, og
þegar faðir hennar sér það, nálgast hann hana aftur með
krepptum hnefa. En nú stendur Helga Magnúsdóttir við
hlið hennar, þegir, en stingur hendinni undir arm hennar.
(Í Skálholti, bls. 364, VI)
Næmni Kambans á kvenlegan styrk nær ekki
endilega hámarki þarna, nokkru síðar nær hann
– ekki bara að sýna okkur uppreisn Ragnheiðar
og þrá eftir réttlæti – heldur einnig í sömu andrá
stöðu móður hennar frú Margrétar; Biskup vill
að Ragnheiður hlíti honum í einu og öllu gegn
náðun og erfðarétti:
BISKUP [...] og framfylgir okkar ráðum í því, sem þér og
þinni framtíð er til hags og hollustu.
RAGNHEIÐUR Yðar vilja, faðir minn, en ekki ráðum.
BISKUP Einnig ráðum, dóttir mín. Hinum beztu, sem
móðir og faðir geta ráðið barni sínu.
RAGNHEIÐUR Yðar vilja, en ekki móður minnar, því
hún hefur engan.
(Í Skálholti, bls. 372, VI, leturbr. GB)
Í þessari eldri gerð verksins kemur Hallgrím-
ur sálmaskáld Pétursson lítillega við sögu undir
leikslok, í raun tilgangslítið innskot í leikinn en
sögulega athyglisvert innlegg. Hann birtist okk-
ur sem kristgervingur, sá fyrsti í íslenskum leik-
skáldskap; klæðnaður hans er ekki sem hjá öðr-
um prestum, heldur:
KLUKKUSVEINN Hann lítur út eins og múgamaður.
(Í Skálholti, bls. 377, VI)
Svo blandar hann geði við vinnumanninn Eyj-
ólf, leggur honum lið í verkunum. En Ragnheið-
ur sem liggur fyrir dauðanum á huggun í Pass-
íusálmunum og:
RAGNHEIÐUR [Við Helgu ...] Ég las líka sálminn, sem
ég lét þig einu sinni heyra í Bræðratungu: „Allt eins og
blómstrið eina“. Þá sagði ég við sjálfa mig: þetta á að
syngja við gröf mína. En í því kom Guðrún inn og sagði,
að síra Hallgrímur væri
kominn. Og á sömu stundu hurfu mér allar hugsanir um
dauðann.
(Í Skálholti, bls. 379, VI)
Svo kemur skáldið sjálft að dánarbeði hennar
og líknar henni í anda Jesú Krists:
SKÁLDIÐ Tekur handdúk hennar og þerrir svitann af
enni hennar. Hann stendur ekki upp, hann segir hægt og
glögglega við eyra hennar. Enginn hefur fært mér slíkar
þakkir sem þér hafið gert nú, jómfrú Ragnheiður, enginn
mun gera það síðar, því það þakklæti, sem kemur ekki á
réttum tíma, kemur aldrei.
Þá stendur hann upp.
(Í Skálholti, bls. 383, VI)
Ragnheiður Brynjólfsdóttir er hjá Guðmundi
Kamban sambland af þjóðhetju og dýrlingi en
fyrst og fremst er hún þó kona í samfélagi – eða
öllu heldur – kona í samfélagsleysi þar sem hún
þarf að svara öðrum til um meydóm sinn. Og
þjást þaðan í frá. Hún lendir á sama báti og Vi-
venne Montford – þó svo hún sé ekki vænd-
iskona – Ragnheiður á einfaldlega ekki heima
grímulaus á endalausum grímudansleik klerka-
veldisins í Skálholti.
Þess vegna skiljum við (Derfor skilles vi) var
frumsýnt í Kaupmannahöfn 1939 en frumgerðin
De arabiske telte kom út á bók í Danmörku 1921
og var frumsýnd sama ár í Dagmarleikhúsinu.
Það má vel hafa gaman af þessum leik og að
sönnu er umfjöllunarefnið klassískt.
Kynslóðabilið aðallega, en einnig mismunandi
félagslegt umhverfi á Íslandi og í Danmörku er
efni þessa leiks. Aðalumfjöllunarefnið er hið sí-
gilda „heimur versnandi fer“ þema. Fulltrúar
eldri kynslóðarinnar í þessu létta stofudrama
(höfundur kallar það reyndar gamanleik sem er
að mínu mati fullhraustlega til orða tekið) hafa
stöðugar áhyggjur af hinum yngri; léttúð þeirra
og meintu frjálslyndi – sérstaklega í ástarmál-
um. „Tíðarandinn“ er óábyrgur, „samtíð okkar“
er slæm og það ríkir „upplausnartíð“. En þegar
öllu er á botninn hvolft þá hafa hlutirnir ekki
breyst svo mjög. Hinir eldri eru einungis dug-
legri við felur og leynimakk – siðferði þeirra er
ekkert á hærra stigi en hjá þeim yngri.
Öruggt er að Kamban lét eftir sig eitt óklárað
leikrit þ.e. Þúsund mílur (De Tusind Mil). Verk-
ið er „gleði í fimm þáttum“ og er það að finna í
heildarútgáfunni frá 1969 í þýðingu Lárusar
Sigurbjörnssonar, sennilega hefur Kamban átt í
erfiðleikum með að finna þessu verki viðeigandi
endalok. Fjórir fyrstu þættirnir eru ágætir, en
sá síðasti er eins og út úr kú enda lét Kamban
verkið ekki – frá sér fara – ef svo má segja. Af
textanum má ráða að verkið er greinilega skrif-
að í eða við stríðsbyrjun.
Leikurinn gerist að mestu í „norrænni höf-
uðborg fyrir heimstyrjöldina síðari“ síðasti þátt-
urinn gerist hins vegar á „Miðjarðarhafsströnd
Frakklands“ og það sem athyglisverðast er
„tveim árum eftir styrjaldarlok“! En eins og
kunnugt er mörkuðu einmitt styrjaldarlokin
dauða Kambans. Og í þessum skrýtna þætti
spáir Kamban enn nýju stríði.
Olaf Westerling er sendiráðsfulltrúi í utanrík-
isþjónustunni, hann er fær náungi en hefur verið
haldið niðri sökum pólitískra hrossakaupa og
refsskapar einstakra embættismanna, sérstak-
lega ráðneytisstjórans Bruneliusar. Hann hefur
verið margsvikinn um embætti en þegar leik-
urinn hefst lítur út fyrir að það sé að rætast úr
hjá Westerling og að hann eigi að verða sendi-
herra í Madríd. Kamban kynnir okkur hagan-
lega aðstæður í þessum fyrsta þætti en undir lok
hans er þó ljóst að enn á ný sitja menn á svikráð-
um við Westerling og það getur brugðið til
beggja vona með að hann fái stöðuna. Í öðrum
þætti komumst við að því að enn og aftur hefur
Brunelius klekkt á Westerling, sá síðarnefndi
hefur reiðst og hætt hjá utanríkisþjónustunni og
stendur nú uppi atvinnulaus og er að komast í
fjárhagsleg þrot, hann þarf að selja hús sitt –
byrja upp á nýtt – og hann heitir á Ödu konu
sína að fylgja sér af stað og hann vitnar í kín-
verskt máltæki:
WESTERLING [...] Þúsund mílur liggja fyrir fæti þín-
um.
ADA Hvaða þúsund mílna veg hefur þú í huga?
WESTERLING Það er vegurinn sem nú liggur fram
undan okkur, sem við eigum að ganga saman. Hann hefst
hér, þar sem ég á ekkert, veit ekkert, hef brotið allar brýr
að baki. Ég hef einsett mér, að svo miklu leyti sem ger-
legt er, að þola engum framar að hafa íhlutun um ham-
ingju okkar, en við verðum að gera okkur ljóst frá þessari
stundu, að markinu verður ekki náð í stökkum eða með
brögðum, aðeins hægt og bítandi, skref fyrir skref.[...]
(Þúsund mílur bls. 236, VII)
Og Ada fylgir manni sínum þó svo að hún sé á
báðum áttum. Í þriðja þætti, sem gerist fjórum
árum síðar, er ljóst að Westerling-hjónin hafa
náð sér á strik á nýjan leik, hann er orðin mikils
metinn í viðskiptalífinu og hans bíður forstjóra-
staða og stjórnarseta í stórfyrirtæki í þungaiðn-
aðinum. Honum eru gerð tilboð til að hverfa til
annarra starfa og jafnvel enn veigameiri, en
Westerling er trúr því sem honum hefur verið
falið – í því felast einmitt helstu mannkostir
hans. Þá er það að hans gamli fjandmaður
Brunelius skýtur upp kollinum – eins og skratt-
inn sjálfur – og býður nú gull og græna skóga en
er sem fyrr aðeins að hugsa um eigin hag. West-
erling sér í gegnum hann og neitar honum um að
taka að sér að verða formaður í viðskiptasendi-
nefnd sem á að halda utan um viðamikla samn-
inga við Bandaríkjamenn, en það sem Brunelius
hafði í huga með þessu tilboði var fyrst og
fremst að tryggja sjálfum sér sendiherrastólinn
í Washington. Westerling snýr á hann, verandi
gildandi í viðskiptalífinu gerir hann Bruneliusi
ljóst að þar sem nú séu viðsjárverðir tímar þá
séu vopnin í hans höndum:
WESTERLING [...] Já, hr. Brunelius, hið furðulega hef-
ur skeð sem afleiðing af hinni alvarlegu afstöðu, sem allir
verða að horfast í augu við, að skipa þarf sendiherra í
Washington í samráði við fulltrúa iðnaðarins.
(Þúsund mílur bls. 266, VII)
Og það er einmitt Westerling sem er þessi
„fulltrúi“ og þegar Brunelius gerir sér grein fyr-
ir því er honum öllum lokið, hann reynir þó með
hótunum að klóra í bakkann en Westerling er
með unnið tafl:
WESTERLING Hana, þar hvarf maðurinn aftur! Á bak
við skuggasnert af máttlausri ógnun. Tími minn er úti. –
Nei þér stöðvið mig ekki upp frá þessu, ég hef þegar of
margar mílur að baki.
(Þúsund mílur bls. 269, VII)
Ég hirði ekki um að greina hér frá efnisatrið-
um fimmta þáttar enda er greinilegt að hann er
eins konar tilraun til að enda verk sem í raun er
þegar lokið. Það er nefnilega merkileg stað-
reynd að Þúsund mílur er bara þokkalegasta
leikrit og það er vel leikhæft og gerir sig full-
komlega séu fyrstu fjórir þættirnir leiknir. Þar
er allt; ris og fall og endurupprisa Westerling-
fjölskyldunar, þar eru dapurleg örlög þeirra
sem urðu fyrir barðinu á Bruneliusi og makleg
málgjöld hans. Hið göfuga þema – þú uppskerð
eins og þú sáir – er minnið í þessu lítt þekkta
leikriti Guðmundar Kambans. Hitt er svo annað
og kannski ekki svo óskylt að Kamban reyndi
árangurslaust að komast að í íslensku utanrík-
isþjónustunni nokkrum árum síðar (1943) og
hefur þá kannski ef til vill kynnst af eigin raun
valdabrölti því sem þar ku tilheyra.
Það var í Torino á Ítalíu 1926 og varð eitt um-
talaðasta og um leið undarlegasta mál sinnar
tegundar í Evrópu á síðustu öld. Málið er þekkt
sem „Bruneri – Canella“ málið eða mál
„Smemorato di Collegno“, mál Collegno minn-
isleysingjans. Fréttir af málinu voru í öllum
helstu dagblöðum Ítalíu í ein fimm ár. Málavext-
ir verða ekki raktir hér en þetta mál er undir-
stöðuefnið í leikritinu Stórlæti. Stórlæti (Grand-
ezza) kom út í Danmörku 1941 og er eitt af þeim
verkum Kambans sem lengi hefur legið óbætt
hjá garði – samið aðeins fjórum árum fyrir
dauða skáldsins virðist það hafa dáið á einhvern
yfirskilvitlegan máta. Leikritið er ágætt og um-
fjöllunarefnið allrar athygli vert.
Leikurinn fjallar um mann sem hefur misst
minnið og tilraunir hans og þeirra sem að hon-
um standa – eða öllu heldur telja sig að honum
standa – til þess að færa sönnur á það hver hann
sé í raun. Á mjög skemmtilegan hátt notar
Kamban þessar aðstæður til þess að deila
óvægilega á óvönduð vinnubrögð þeirra fjöl-
miðla sem þrífast á upphrópunum og æsingi. Í
verkinu segir nefnilega frá blaðamanni sem
nærist á sögu hins minnislausa manns og beitir
öllum klækjum til þess að hafa sem mest út úr
þeirri stöðu sem minnisleysið hefur komið hon-
um í. Það fer ekkert á milli mála að með verki
þessu er Kamban að senda þeim blaðamönnum
tóninn sem hann taldi að hefðu haft horn í síðu
sinni og leitast við að koma á hann höggi þannig
að verk hans fengju aldrei að njóta sannmælis.
En Kamban var þess fullviss að slík ósanngjörn
umfjöllun hefði staðið stórlega í vegi fyrir því að
hann næði meiri frama.
Vöf (Komplekser) kom út í Kaupmannahöfn
árið 1941 en áður hafði verkið verið flutt í Dan-
marksradio, leikritið ber það nokkuð með sér að
vera samið sem útvarpsleikrit en það er þó ekk-
ert því til fyrirstöðu að það geti gengið á sviði.
Hér er um hreinræktaðan gamanleik („gaman-
leikur í þrem þáttum“ segir skáldið sjálft) að
ræða og er hann efnislega frekar rýr, grunn-
hugmynd skáldsins er satíra á hugmyndafræði
Freuds um dulvitundina. Ekki er að sjá af verk-
inu að Kamban hafi nú beint verið þaulkunn-
ugur þeim fræðum heldur hafi hann haft af þeim
nasasjón. Leikurinn er ágætlega fyndinn og
frekast þá þegar Kamban gleymir Freud. Í
verkinu er gert óspart grín að hégómlegum
þáttum í fari fólks t.a.m. útliti og klæðaburði.
Vegna náttúru útvarpsleiksins þá treystir þetta
leikrit meira á skop tilsvara og orðræðu frekar
en á sviðslegar „situasjónir“. Ýmislegt í leikrit-
inu er greinilega unnið upp úr smásögunni Þeg-
ar konur fyrirgefa sem Kamban skrifaði rúmum
tuttugu árum fyrr og birtist í Eimreiðinni árið
1920. Vöf bætir litlu við höfundarverk Guð-
mundar Kambans en rýrir það heldur ekki á
nokkurn hátt.
Guðmundur Kamban var sem fyrr segir ein-
staklingshyggjumaður en hann var um leið al-
þjóðasinni enda uppi í þá tíð er slíkt gat farið
saman því þá voru skástífur aðrar en nú í ís-
lenskri pólitík. Hans mottó var svipað því sem
birtist í Sendiherranum frá Júpíter:
SENDIHERRANN [...] Mennirnir hugsa ekki enn
hnattrænt, heldur þjóðrænt. Jörðin stynur undir öllum
sínum föðurlöndum.
(Sendiherrann frá Júpíter, bls. 246, VI)
Með öðrum orðum Kamban á fullt erindi í
dag. Kjarninn í svo mörgum verka hans um hið
gallaða skemmandi samfélag mannanna á enn
við í dag. Kamban á enn hrós skilið, Kamban á
enn þakkir skyldar en – „jú þar er snurðan“ –
Íslendingar hafa aldrei þakkað Guðmundi
Kamban – altént gerðu þeir það ekki á réttum
tíma.
Helstu heimildir:
Ellmann, Richard, Oscar Wilde, Penguin Books, London
1988.
Guðmundur Kamban, Skáldverk - ritsafn I-VII, AB,
Reykjavík 1969.
-----------------, „Þegar konur fyrirgefa“ Eimreiðinn,
Reykjavík 1920.
Helga Kress, Guðmundur Kamban æskuverk og ádeilur,
Studia Islandica 29., Menningarsjóður, Reykjavík 1970.
Kristján Albertsson, Í gróandanum, Helgafell, Reykjavík
1955.
Sigurður Nordal, „Þyrnar – ritgerð“, í Þyrnum Þorsteins
Erlingssonar, Helgafell, Reykjavík 1943.
Steinn Steinarr, Kvæðasafn og greinar, Helgafell,
Reykjavík
Toldberg, Helge, Jóhann Sigurjónsson þýð. Gísli Ás-
mundsson, Heimskringla, Reykjavík 1966.
Torfhildur Hólm, Brynjólfur Sveinsson biskup, Arinbjörn
Sveinbjarnarson, Reykjavík 1912.
Wilde, Oscar, Wilde: The Complete Plays, Methuen
Drama, London 1998.
-----------, Kvæðið um fangann þýð. Magnús Ásgeirsson,
Akrafjall, Reykjavík 1954.
Þorsteinn Erlingsson, Eiðurinn, Helgafell, Reykjavík
1974.
-------------------------
ÐA SAMFÉLAG
Höfundur er leikhúsfræðingur
og kennir fræðigreinar við
leiklistardeild Listaháskóla
Íslands.