Lesbók Morgunblaðsins - 21.02.2004, Page 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 21. FEBRÚAR 2004
N
ú eru rétt rúmir tveir ára-
tugir liðnir síðan Hafliði
Hallgrímsson, sellóleik-
ari og tónskáld, ákvað að
verða Hafliði Hallgríms-
son tónskáld, rétt og
slétt. Hann hafði gert sér
grein fyrir því að hann
gat ekki þjónað tveimur herrum með góðu móti,
lagði sellóið sitt til hliðar og einbeitti sér að tón-
smíðum. Árangurinn lét ekki á sér standa.
Fiðlukonsertinn Poemi frá 1983 var hlaðinn
verðlaunum og í kjölfar hans hefur fjöldi at-
hyglisverðra tónverka runnið úr penna Hafliða.
Nú síðast hlaut sellókonsert sem saminn var
fyrir norska sellósnillinginn Truls Mørk frá-
bæra dóma bæði á Bretlandseyjum og í Noregi
og ekki má gleyma því að meistaraverkið
Passía var gefið út á geisladiski fyrir skemmstu
af hinu þekkta finnska útgáfufyrirtæki Ondine.
Fréttir af því að frumsýning á fyrstu óperu
Hafliða stæði fyrir dyrum í Theater Lübeck í
gömlu Hansaborginni Lübeck í Norður-Þýska-
landi vöktu því áhuga undirritaðs, sem ákvað að
leggja land undir fót og athuga málið. Óperan
er byggð á textum eftir rússneska rithöfundinn
Daníil Kharms (1905–1942), sem hefur verið
Hafliða hugstæður allt frá því góður vinur hans
leiddi hann inn á braut hans einn góðan vetr-
ardag fyrir meira en tuttugu árum. Árið 1997
samdi hann tónlist við og í kringum nokkrar af
sögum Kharms í verkinu Mini Stories eða Ör-
sögum, sem hann túlkaði m.a. sjálfur á ógleym-
anlegan hátt ásamt Caput-hópnum í Salnum í
fyrra, og þetta verk varð í raun kveikjan að óp-
erunni eins og nánar verður komið að síðar.
Bull og fáránleiki
„Ég hef ekki áhuga á öðru en „bulli“, á því
sem hefur enga praktíska þýðingu. Ég hef ein-
ungis áhuga á fáránlegum hliðum mannlífsins,“
skrifaði Daníil Kharms í dagbók sína árið 1937
og það mega heita viðeigandi einkunnarorð
skálds sem óhætt er að setja í flokk með
fremstu absúrdistum bókmenntasögunnar.
Vopnaður úrvali af skrifum Kharms á tveimur
bókum hélt ég í ferðalagið og velti fyrir mér
hvernig hægt væri að búa til óperu úr þessum
stuttu, hnitmiðuðu og fjarstæðukenndu textum.
Eins og stundum gerist reyndist raunveru-
leikinn skrýtnari en skáldskapurinn, því þegar
á leiðarenda var komið skýrði Hafliði mér frá
því að frumsýningunni hefði verið frestað vegna
veikinda. Þetta gátu fjarstæðurnar í sögum
Kharms ekki búið mig undir. Merkilegt að
ferðast hundruð kílómetra leið í lofti, á láði og í
legi með sérstakt markmið í huga, en hafa ekki
erindi sem erfiði vegna ágangs örvera á önd-
unarfæri sópransöngkonu. Þetta opnaði augu
mín fyrir því hversu viðkvæm leikhúsvinnan er:
það þarf í raun ekki mikið til að hið flókna og
margbrotna samspil tækni, muna og lista-
manna missi taktinn. Í þessu tilviki var nátt-
úrulega ekki hægt með stuttum fyrirvara að
kalla á aðra söngkonu í hlutverkið, eins og um
hverja aðra Víolettu væri að ræða, og því ekki
annað að gera en að fella sýninguna niður og
bíða eftir bata sópransins.
Tónsmiðurinn tók öllu umstanginu sem
svona uppákomur hafa í för með sér af stóískri
ró og virtist hafa meiri áhyggjur af langt að
komnum landa sínum en nokkru öðru. Hann
bauðst til þess að liðka fyrir viðtölum og úr varð
að við mæltum okkur mót við aðalsöngvara sýn-
ingarinnar, tenórinn Clemens-C. Löschmann, á
kaffihúsi stutt frá leikhúsinu.
Clemens-C. Löschmann er ungur söngvari,
fæddur í Berlín, en hefur verið búsettur í
Bremen undanfarin ár og kennir við tónlistar-
háskólann þar í borg. Hann býður af sér afar
góðan þokka, er blíður og innilegur, einn af
þessum mönnum sem manni finnst maður hafa
þekkt í langan tíma strax við fyrstu kynni.
Hann segir „heimavöll“ sinn vera óperur Moz-
arts og hann syngur guðspjallamanninn í stór-
verkum Bachs líka oft og gjarna, enda „ætlaði
ég að verða prestur, en gerði mér svo grein fyr-
ir því að ég gæti „prédikað“ af meiri krafti og
frammi fyrir stærri söfnuðum með hjálp tón-
listar fimmta guðspjallamannsins.“
Einstaklega litrík tónlist
Löschmann hefur einnig sungið mikið af
nýrri tónlist og státar m.a. af hlutverkum í óp-
erum eftir Wolfgang Rihm, Hans Werner
Henze og Michael Tippett á verkefnaskrá sinni.
Hann þekkti hvorki til tónlistar Hafliða Hall-
grímssonar né skrifa Daníils Kharms þegar
hann var ráðinn til þessa verkefnis, en ber þeim
báðum afar góða sögu, nú þegar hann hefur kaf-
að ofan í list þeirra. Raunar hælir hann Hafliða
svo mikið að það var eins gott að hið afar hrós-
fælna tónskáld settist í nokkurra borða fjar-
lægð frá okkur.
„Tónlist Hafliða er einstaklega litrík, það er
stórkostlegt að heyra öll blæbrigðin sem hann
nær út úr hljómsveitinni. Þetta er frjáls, mjúk
og áheyrileg tónlist, sem ætti að vera jafnvel
þeim sem ekki þekkja mikið til nýrrar tónlistar
auðveld áheyrnar.“
Er þetta tæknilega erfið tónlist fyrir söngv-
arana?
„Já, hlutverk mitt er mjög erfitt. Ég syng til
að mynda langt einsöngsatriði undir lok óper-
unnar, það er eiginlega eina einsöngsaría
verksins, og þar þarf ég að spanna rúmlega
tveggja áttunda tónsvið. Það var líka dálítið erf-
itt að læra þetta hlutverk utan að því það er fullt
af litlum tilbrigðum við það sem á undan er
komið. Þetta er hins vegar vel syngjanleg tón-
list og Hafliði hefur greinilega allan tímann haft
það í huga að söngraddirnar heyrðust og að
textinn kæmist til skila.“
En hvað hefur textinn að segja? Þetta er röð
stuttra, óskyldra örsagna, furðulegra leikþátta
og heimspekilegra vangaveltna, er ekki svo?
„Jú, við fyrstu sýn mætti ætla að sögurnar og
atvikin sem þær greina frá eigi ekki margt sam-
eiginlegt, en í þeim öllum má þó finna hárfína
gagnrýni, jafnt félagslega sem pólitíska, og
skarpskyggna skoðun á því hvernig samskipt-
um okkar mannanna er háttað. En hlutverk
mitt, sem eins konar sögumanns, er líka brú á
milli þessara fimmtán sagna og þátta. Í raun má
segja að ég sé Daníil Kharms, þar sem ég geng
um sviðið á meðal hinna persónanna og skrái
hjá mér það sem ég sé og ýmislegt sem mér
dettur í hug. Ferðataskan sem ég skil ekki við
mig og geymir öll skrifin mín er atriði sem er
tekið úr ævisögu Kharms. Höfundarverk hans
varðveittist á ótrúlegan hátt í ferðatösku sem
vinur hans tók í sína vörslu rétt áður en Kharms
var handtekinn af mönnum Stalíns og var síðan
geymd í gangi fjölbýlishúss í Leníngrad um
tuttugu ára skeið.“
Að sögn Löschmanns hefur hann lesið allt
sem hann hefur komist yfir um og eftir Kharms
og sú grandskoðun hefur hjálpað honum mikið
við persónusköpunina. En hann laumar því að
mér að suma drætti í persónunni hafi hann
reyndar fengið að láni frá tónskáldinu, án þess
að fara nánar út í þá sálma. Æfingatímabilið
segir hann hafa verið sérstaklega ánægjulegt.
Alþjóðlegt verkefni
„Þetta er óneitanlega alþjóðlegt verkefni:
tónskáldið íslenskt og búsett í Skotlandi, texta-
höfundurinn sálugi rússneskur, leikstjórinn
austurrískur, hljómsveitarstjórinn þýskur og
söngvararnir m.a. frá Frakklandi, Hollandi og
Svíþjóð. Það bar þó aldrei á neinum samskipta-
örðugleikum og ég minnist þess hreinlega varla
að hafa átt jafn gott og snurðulaust samstarf við
kollega mína í leikhúsi. Ég fann það líka strax í
byrjun að leikstjórinn Michael Scheidl og aðrir
aðstandendur sýningarinnar höfðu brennandi
áhuga á þessu verkefni og það kveikti í mér.
Væntingarnar voru miklar og ég hef enga trú á
öðru en að sýningin muni standa undir þeim, þó
við verðum að bíða eftir svarinu við þeirri
spurningu nokkra daga í viðbót.“
Já, samtal okkar Clemensar dró sannarlega
ekki úr áhuga mínum á óperu Hafliða, en það
var ekki um annað að ræða en að salta þann
áhuga um sinn úr því sem komið var og þiggja í
staðinn leiðsögn tónskáldsins um hinn sögu-
fræga gamla miðborgarkjarna Lübeckborgar.
Þessi borg, sem um aldir var sjálfstætt borgríki
og í fararbroddi meðal verslunarveldanna við
Norður-Atlantshafið, er fræg fyrir gotneskar
kirkjur sínar (þeirra þekktust er Maríukirkjan,
þar sem Dietrich Buxtehude var organisti í
þrjátíu ár og hélt uppi svo mögnuðu tónlistarlífi
að hinn ungi Bach kom fótgangandi alla leið frá
Arnstadt til að leita innblásturs) og fyrir að
hafa alið af sér stórskáld á borð við þá Mann-
bræður og Günter Grass. Ekki má heldur
gleyma hinu víðfræga Lübecker Marzipan, ein-
hverju gómsætasta marsipani sem fyrirfinnst á
jarðarkringlunni.
Gönguferð okkar Hafliða um stræti þessarar
fallegu borgar og fróðleikskorn hans um menn
og málefni minnti mig á annan slíkan túr sem
við fórum saman fyrir nokkrum árum í heima-
borg hans, Edinborg. Alveg eins og þá sló það
mig hversu mikilli þekkingu og innsæi hann býr
yfir á ýmsum sviðum menningar og mannlífs.
Ætli orðið „kúltíveraður“ nái ekki einna best ut-
an um þennan sjaldgæfa eiginleika, ef manni
leyfist að nota það á hinu ástkæra.
Önnur fiðla
Langur dagur var enn ekki á enda því mér
tókst að verða mér úti um miða á leikrit sem
sýnt var seint um kvöldið í Theater Lübeck og
fékk því þrátt fyrir allt að sjá hinn fallega og
smekklega skreytta sal leikhússins. Sjónar-
hornið var reyndar ekki það sem maður á að
venjast sem almennur leikhúsgestur, því leik-
ritið, Æfing með hljómsveit eftir Frakkann
Jean-François Sivadier, gerist, eins og titillinn
ber með sér, á óperuæfingu og fer fram í kring-
um hljómsveitargryfjuna, þar sem áhorfendur
sitja í stólum hljóðfæraleikaranna, nauðugir
viljugir (ég var í annarri fiðlu). Ýmislegt var
gert til að auka sýndarveruleikatilfinninguna
og í miðju klíðum var okkur „hljóðfæraleikur-
unum“ t.d. tjáð að við ættum frí í kvöld, þar eð
frumsýningunni á óperu Hafliða Hallgrímsson-
ar hefði verið frestað! Þessi sýning í leikstjórn
leikhússtjórans Marcs Adams kom mér
skemmtilega á óvart og gaf góða hugmynd um
VIRÖLD FLÁA
Fyrsta ópera Hafliða Hallgrímssonar tónskálds, Die
Wält der Zwischenfälle eða Viröld fláa, var frumsýnd
í borgarleikhúsinu í Lübeck í Þýskalandi í síðustu viku.
HALLDÓR HAUKSSON, sem var á vettvangi, ræðir
hér við nokkra af aðstandendum sýningarinnar og
segir frá verkinu og höfundi textans, rússneska rithöf-
undinum Daníil Kharms.
Ljósmynd/Halldór Hauksson
Hljómsveitarstjórinn Frank Maximilian Hube, leikstjórinn Michael Scheidl og tenórsöngvarinn
Clemens-C. Löschmann glaðir á góðri stundu að frumsýningu lokinni.
Ljósmynd/Thomas M. Jauk
Clemens-C. Löschmann í hlutverki sögumanns óperunnar. Hann heldur dauðahaldi í töskuna
góðu sem geymir öll skrif hans og þanka.
Einu sinni var rauðhærður maður sem
hafði hvorki augu né eyru. Hann var líka
hárlaus svo það er aðeins í vissum skiln-
ingi hægt að kalla hann rauðhærðan.
Hann gat ekki talað því munn hafði
hann ekki. Hann hafði heldur ekkert nef.
Hann hafði ekki einu sinni hendur eða
fætur. Og magi var ekki í honum og bak-
laus var hann, hrygg hafði hann ekki
heldur og bara alls engin innyfli. Það var
ekki neitt! Það er því óskiljanlegt um
hvern er verið að ræða.
Best að tala ekki meira um hann.
Daníil Kharms
Blá stílabók
nr. 10
Árni Bergmann þýddi.
Lengi hafa menn velt því fyrir sér hvað
vit og heimska séu. Og þá kemur mér at-
vik í hug.
Þegar frænka mín gaf mér skrifborð
sagði ég við sjálfan mig: „Nú sest ég við
þetta skrifborð og fyrsta hugmyndin sem
ég bý til við þetta skrifborð verður of-
boðslega viturleg.“ En ég gat ekki fiskað
upp neina hugmynd sem væri sérstak-
lega viturleg.
Þá sagði ég við sjálfan mig: „Gott og
vel. Fyrst mér tókst ekki að fá stórvit-
urlega hugmynd þá set ég einhverja full-
komlega heimskulega hugmynd á blað.“
En ég gat heldur ekki látið mér koma
neitt framúrskarandi heimskulegt í hug.
Það er skelfing erfitt að koma sér út á
ystu nöf. Það er auðveldara að halda sig á
miðjunni. Miðjan krefst ekki neinna
átaka. Miðjan er jafnvægið. Þar er engin
barátta.
Daníil Kharms
Svíta
Árni Bergmann þýddi.