Lesbók Morgunblaðsins - 21.02.2004, Side 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 21. FEBRÚAR 2004 7
hið afar fjölbreytta starf sem unnið er við Thea-
ter Lübeck, sem býður borgarbúum upp á um-
fangsmikið prógramm sem samanstendur af
leikritum, óperum, söngleikjum, tónleikum og
ýmiss konar dagskrám, eins og flest borgarleik-
hús í Þýskalandi. Bara nú í febrúar eru m.a. á
fjölunum jafn ólík verkefni og My Fair Lady,
Litla hryllingsbúðin, Tosca, óperettan Der Vo-
gelhändler, Hamlet, Cash on Delivery eftir
Michael Cooney og Brotna krukkan eftir von
Kleist að ógleymdri óperu Hafliða.
Næsta dag hélt Hafliði áfram að kynna mig
fyrir aðalpersónum óperuverkefnisins. Nú átt-
um við stefnumót við stjórnandann Frank Max-
imilian Hube, á öðru ágætu lübecksku kaffihúsi.
Hube fæddist í Hamborg og hafði í upphafi í
hyggju að gerast kirkjutónlistarmaður áður en
hann ákvað að reyna fyrir sér sem hljómsveit-
arstjóri. Hann hefur m.a. unnið við leikhúsið í
Rostock, Leipzigóperuna og frá haustinu 2002
við Theater Lübeck. Auk þess var hann tónlist-
arstjóri óperuhátíðarinnar Opera in the Ozarks
í Arkansas í Bandaríkjunum árin 1996–2001.
Efnilegar augabrúnir
Hube er dökkur maður yfirlitum og sterkleg-
ur. Hann hefur gert sér grein fyrir nokkru sem
allir ungir hljómsveitarstjórar verða að vita:
augabrúnir má ekki hemja, þær eiga að vera
loðnar og miklar. Skoðið bara myndir af köllum
eins og Furtwängler, Toscanini og Barbirolli.
Með Hube í för er stór og mikill hundur, tík sem
virðist eitthvað hafa misskilið þetta með að
kasta og sækja. Hún er iðin við að losa sig við
boltann sem þau hafa meðferðis og mænir svo
bónaraugum á herra sinn þangað til hann lætur
sig hafa að skríða undir borð og sófa að sækja
hann. Þegar mér tekst loks að draga hann und-
an húsgögnunum spyr ég hann hvenær hann
hafi komið inn í verkefnið.
„Það var í maí 2002 sem ég las textann og ég
hreifst strax af honum. Ég fór þess á leit við að-
alhljómsveitarstjóra leikhússins að fá að
stjórna óperunni og hann gaf mér þetta hnoss
eftir, enda eru nýjar óperur ekki hans sérsvið.
Ég hef hins vegar alltaf haft áhuga á nýrri tón-
list og stofnaði árið 1987 félag sem einbeitti sér
að flutningi nýrra verka. Mér finnst maður vera
svo frjáls þegar maður þarf ekki að burðast
með aldagamla hefð sem segir til um það hvern-
ig helst á að flytja tiltekið verk. Svo er líka stór-
kostlegt að fá að vinna náið með tónskáldum
eins og Hafliða. Hann hefur svo gríðarlegt vald
á því að skrifa fyrir hljómsveit og auðveldar
með því starf hljóðfæraleikaranna og hljóm-
sveitarstjórans. Það hefur verið mér mikil
ánægja að sökkva mér ofan í raddskrána og nú
síðustu vikur að æfa verkið með hljómsveitinni
og söngvurunum. Hafliða tekst á undraverðan
hátt að fanga þetta sérkennilega andrúmsloft
sem er að finna í textum Kharms með tónlist
sinni. Þessi furðulega blanda gríns og alvöru
verður áþreifanleg líka í tónlistinni.“
Mér lék forvitni á að vita hvort Hube gæti
staðfest það sem Löschmann hafði sagt mér
daginn áður um góða stemningu við æfingarn-
ar.
„Já, hópurinn er einstaklega samstilltur.
Söngvararnir koma úr ýmsum áttum, fimm
þeirra eru gestasöngvarar, en mér finnast allir
átta söngvararnir hafa fallið saman eins og
púsluspil. Ég bjóst við því að æfingatíminn yrði
strembinn, því sönghlutverkin eru virkilega
erfið, en þetta hefur allt gengið vonum framar.
Mér finnst Clemens smellpassa í hlutverk
Kharms og hann hefur náð frábærum tökum á
því. Það má að sjálfsögðu ekki vanmeta hlut-
verk leikstjórans Michaels Scheidls í þessu öllu
saman, hann hefur stjórnað æfingunum með
skemmtilegri blöndu af húmor og brjálæði!“
Þegar hér er komið sögu hefur Daniela Bren-
del, einn af dramatúrgunum hjá Theater Lü-
beck, bæst í hópinn. Hafliði hafði sagt mér að
hún hefði verið afar áhugasöm og liðleg allan
vinnsluferil verksins og mér fannst því tilvalið
að biðja hana að segja mér svolítið um forsögu
verkefnisins.
Norræna línan
„Síðustu ár höfum við unnið að því hér hjá
Theater Lübeck að kynna óperur norrænna
tónskálda. Við höfum t.d. sýnt verk eftir Aulis
Sallinen, Kaiju Saariaho og Hans Gefors. Það
er ekki hlaupið að því að finna norrænar óperur
og því kviknaði áhugi okkar fyrir þremur árum
þegar við heyrðum um íslenskt tónskáld í Ed-
inborg sem ætti í handraðanum verk sem ef til
vill gæti orðið að óperu. Þetta voru Örsögur
Hafliða sem þá var verið þróa áfram hjá
tilraunastúdíói Ensku þjóðaróperunnar. Ég fór
til London og varð hrifinn af því sem ég sá þar.
Hið sama má segja um leikstjórann Michael
Scheidl, en hann hefur beitt sér fyrir ýmsum
spennandi og frumlegum verkefnum á sviði
nýrrar óperulistar með félagi sínu NetZZeit í
Vín frá 1984. Það var því ákveðið að Theater
Lübeck og NetZZeit ynnu verkefnið í samvinnu
við tilraunastúdíóið. Ýmislegt hefur svo gerst í
millitíðinni, Þjóðaróperan hvarf úr myndinni,
en sem betur fór auðnaðist okkur að ljúka
vinnunni, eða komumst öllu heldur vonandi
brátt á leiðarenda.“
Nú var tími til kominn fyrir mig að snúa aftur
heim. Í farteskinu voru ofangreind viðtöl, nokk-
urt magn af marsipani og óbifanleg ákvörðun
um að snúa aftur til Lübeck um leið og að frum-
sýningu kæmi. Áður en gerð verður stuttlega
grein fyrir seinni ferðinni er rétt að fara nokkr-
um orðum um margnefndan rússneskan rithöf-
und.
Annað var það nú ekki
Daníil Kharms fæddist árið 1905 í Péturs-
borg og hét í raun Daníil Ívanovitsj Júvatsjov.
Skáldanafn hans ku vera samrunnið úr franska
orðinu „charme“ og „Harm“ úr þýsku, en ekki
þykir ólíklegt að nafn Sherlocks Holmes (borið
fram Kolms á rússnesku) hafi einnig haft áhrif á
nafntökuna. Árið 1927 var Kharms einn af
stofnendum framúrstefnulistahópsins OBER-
IU, sem sagðist vera „ný hersveit vinstrisinn-
aðrar byltingarlistar“ sem leitaði „nýrra að-
ferða til að nálgast hlutina“. Þetta gerði
hópurinn m.a. með því að leiða saman listgrein-
arnar.
Andrúmsloftið í Sovétríkjunum varð þó æ
óþægilegra fyrir listamenn sem vildu feta eigin
brautir og Kharms tók það sama til bragðs og
ýmsir starfsbræður hans á þessum tíma og hóf
ritun barnabóka, en á þeim vettvangi gátu
menn leyft sér hluti sem ekki voru liðnir annars
staðar. (Það er svolítið gaman að skjóta hér inn
eftirfarandi færslu úr einni af minnisbókum
Kharms: Það er auðvitað grimmd að eitra fyrir
börn. En eitthvað verður að gera við þau.)
Barnasögurnar og -kvæðin voru svo að segja
það eina sem birtist á prenti eftir Kharms á
meðan hann lifði.
Árið 1931 var Kharms handtekinn af leyni-
lögreglunni og gerði sér fljótlega grein fyrir því
að best væri fyrir hann að játa á sig þá glæpi
sem á hann voru bornir. Hann lýsti því yfir að
hann hefði unnið skemmdarstörf á uppeldi
hinnar nýju sovésku kynslóðar og þurfti fyrir
vikið að þola nokkurra mánaða útlegð í borginni
Kúrsk. Næstu ár hélt hann áfram að skrifa fyrir
skrifborðsskúffuna (eða áðurnefnda ferða-
tösku) en fékk þó áfram birt barnaefni, þar til
árið 1937 að ritbannið varð algjört. Fimm ár
líða og á meðan Sovétmenn berjast hatrammri
baráttu við innrásarlið Hitlers árið 1941 er
Kharms handtekinn á ný, sakaður um að hafa
með uppgjafartali grafið undan baráttuþreki
þjóðarinnar. Hann átti ekki afturkvæmt og
varð hungurmorða í fangelsissjúkrahúsi í Len-
íngrad 2. febrúar 1942.
Það var ekki fyrr en á áttunda áratugnum
sem textar Kharms fóru smám saman að vekja
þá athygli sem þeim bar og skáldið öðlaðist sess
í hópi bestu skálda Sovétríkjanna fyrir seinna
stríð og í flokki fremstu absúrdista 20. aldarinn-
ar. Löngu áður en Eunesco og Beckett gerðu
leikhús fáránleikans að þekktri stærð hafði
Kharms opnað dyrnar að jafn fjarstæðukennd-
um heimi í sýningum OBERIU-hópsins. Leik-
þættir hans, sögur og textabrot varpa stillilega
hryllilegu ljósi á skelfingu Stalíntímans, um leið
og svartur húmorinn og óvæntar og skarpar at-
hugasemdirnar halda athygli lesandans sívak-
andi.
Pílagrímsferð nr. 2
Nú er ég loks sestur í sætið mitt í Stóra saln-
um í Theater Lübeck og frumsýningin á Die
Wält der Zwischenfälle eða Viröld fláa að hefj-
ast (þessi skringilega stafsetning er runnin
undan rifjum Kharms sem skrifaði „mur“ en
ekki „mir“ fyrir „veröld“ á rússneskunni). Um
leið og hljómsveitin hefur leik sinn (í gryfjunni
sem ég þekki svo vel) velti ég því fyrir mér
hvernig konan við hliðina á mér, kona á besta
aldri og rúmlega það, muni taka því sem í hönd
fer. Svo hugsa ég ekki meira um það því tónlist-
in fangar mig og heldur mér föngnum allt til
enda sýningarinnar, níutíu mínútum síðar. Ég
þekki þennan galdur frá fyrri verkum Hafliða,
Passía kemur auðveldlega upp í hugann. Hér er
eitthvert ómótstæðilegt flæði sem skýrist bæði
af því að nostrað er við hvert smáatriði, hvergi
er dauður punktur, og að hver ný hreyfing er
rökrétt framhald þess sem á undan kom. Sú
staðreynd að verkið samanstendur af fimmtán
söngatriðum og millispilum á milli þeirra nær
ekki að stöðva þetta flæði.
Hitt verður að segjast að á meðan tónlistin
streymir áfram lygn eða sviptivindasöm eftir
atvikum og textar Kharms vekja til skiptis
furðu og kátínu (þeir eru sýndir á skjá svo ekk-
ert fari forgörðum) missir sviðsetningin flugið
endrum og sinnum. Sviðsmyndin, sem er unnin
af Noru Scheidl, eiginkonu leikstjórans, er vel
heppnuð. Fyrst sjáum við neðanjarðarlestar-
stöð, kannski í Rússlandi, síðar opnast sviðið og
við blasir malbikaður götubútur sem sveigist
upp svo persónurnar virðast ekki eiga undan-
komu auðið. Hlutverk Michaels Scheidls er að
fylla þessa leikmynd af lífi í níutíu mínútur og
það tekst oft á tíðum með miklum ágætum, en
stundum er eins og hann nái ekki alveg að halda
í við þá Hafliða og Kharms.
Söngvararnir eru afar góðir sem hópur og
syngja rytmískt flóknar og skemmtilegar línur
sínar vel í „ensemble“. Sem einstaklingar eru
þeir þó misjafnir, jafnt hvað leik og söng varðar,
og Clemens Löschmann stendur upp úr. Hann
minnir stundum á saklausan hálfbróður Bus-
ters Keatons, þar sem hann flækist ráðvilltur
um sviðið og fylgist með tilburðum sögupersóna
sinna allt þar til hann verður sjálfur leiksoppur
þeirra og er pakkað saman og hent í ruslatunnu
eftir æsilegan eltingarleik.
Die Wält der Zwischenfälle er sannarlega
óvenjuleg ópera, já, engri annarri lík. Hvílíkur
léttir til dæmis að vera laus við allt ástarvafst-
ur! Hér eru engar ástararíur, engir ástardúett-
ar, engin óendurgoldin ást eða ást í meinum.
Bara alls engin ást! Jú, reyndar eitt afar
óvenjulegt erótískt atriði, en það leysist fljót-
lega bókstaflega upp, því föngulegir kvenlegg-
irnir sem lofsungnir eru losna af konunni og
öðlast við það sjálfstætt líf (birtast meira að
segja um alla Lübeckborg á auglýsingarplakati
um sýninguna). Og það er góð tilbreyting að
þurfa ekki að fylgja línulegri framvindu at-
burðarásar frá A til Ö heldur geta týnt sér um
stund í litlum, skrítnum smáheimum. Að ekki sé
nú talað um hvað það er hressandi að verða
vitni að óperusýningu sem leyfir sér að reyna
dulítið á þanþol áhorfenda varðandi viðtekinn
smekk og „comme il faut“.
Fagnaðarlætin að lokinni sýningunni voru
mikil, þótt einstaka óánægjuraddir hafi heyrst
líka. Og konan við hliðina á mér? Hún fagnaði
tónskáldinu með svo hvellu bravóhrópi að ég
heyrði ekkert meira með hægra eyranu það
kvöldið.
Þeir sem eiga leið um Norður-Þýskaland á
næstu mánuðum eru sannarlega hvattir til að
koma við í Lübeck og berja þessa íslensk/rúss-
nesk/þýsk/austurrísku óperu augum. Áhuga-
sömum er bent á heimasíðu leikhússins
(www.theaterluebeck.de) þar sem finna má
upplýsingar um sýningardaga. Einnig skal þess
getið að NetZZeit mun sýna Die Wält der
Zwischenfälle í mars á næsta ári í Vín. Svo verð-
um við að fá að sjá þetta stykki hér heima líka!
GAGNRÝNI um Die Wält der Zwischen-
fälle eftir Hafliða Hallgrímsson hefur þeg-
ar birst í átta þýskum fjölmiðlum. Dóm-
arnir eru mjög jákvæðir þegar á heildina er
litið. Hér á eftir fara nokkur brot.
Jürgen Feldhoff skrifar dóm undir yf-
irskriftinni Atriði frá Absúrdistan í Lübec-
ker Nachrichten:
„Tónlistin er afar rytmísk og býr yfir
blæbrigðaríku litaspili. Tónskáldið notar
kammerhljómsveit með miklu slagverki að
viðbættu píanói, selestu, harmóníumi og
vindvél. (...) Spennan byggist hægt og ró-
lega upp í óperunni, í síðustu atriðunum er
hún nærri því óbærileg. Hér skapar tón-
skáldið ofsafengið finale sem seint mun
hverfa úr minni. (...) Lübeckfílharmónían
fann strax á frumsýningunni leiðina inn í
tónaheim Hafliða Hallgrímssonar undir
stjórn Franks Maximilians Hubes. Úr varð
frábærlega fjölbreytt hljómmynd, sem
ljómaði sér í lagi í kammermúsíkölsku köfl-
unum. Tenórinn Clemens-C. Löschmann
var framúrskarandi í hlutverki sögumanns-
ins. Hann söng erfitt hlutverk sitt með
glæsibrag, jafnvel í hæstu hæðum var tónn
hans öruggur og hljómfagur. Ekki var
hægt að heyra að sópransöngkonan Chan-
tal Mathias væri nýstigin upp úr veikind-
um. (...) Í lokin var söngvurum, hljóðfæra-
leikurum, leikstjóra og tónskáldi fagnað
lengi, vel og innilega. Það gerist ekki oft
þegar um nýja tónlist er að ræða.“
Christoph Kalies skrifar fyrir Schleswig-
Holsteinischer Zeitungsverlag:
„Það kemur nokkuð á óvart að Theater
Lübeck skuli hætta sér út í þá óvissu að
frumsýna óperu í absúrdstíl. En sá sem sér
Die Wält der Zwischenfälle eftir íslenska
tónskáldið Hafliða Hallgrímsson sannfær-
ist um að þetta verk gæti orðið á óperu-
sviðinu það sem Beðið eftir Godot er í leik-
húsheiminum – klassískt absúrdverk. (...)
Ein ástæða fyrir því hversu vel hefur tekist
til er sótsvartur húmorinn í textum Rúss-
ans Daníils Kharms. Önnur ástæða er blæ-
brigðarík, þétt, litrík, heit og meira að
segja fyndin tónlist Hafliða Hallgrímsson-
ar. Þriðja ástæðan er svo nostursamleg
sviðsetning Michaels Scheidls sem veitir
söngvararahópnum og hljómsveitinni undir
stjórn Franks Maximilians Hubes svigrúm
til að syngja og spila af mikilli leikgleði. (...)
Hafliði Hallgrímsson ætlar sér ekki þá dul
að vita svarið við tilvistarspurningum
Kharms, en hann hittir á réttan hljóm fyrir
hvert atriði þessarar fyrstu óperu sinnar.“
Ekkert stríð við hefðina
Georg-Friedrich Kühn sagði m.a. í pistli
sínum í Kultur Heute í þýska ríkisútvarp-
inu:
„Þetta verk vekur stanslaust furðu
áhorfenda með því sem virðist vera sjálf-
sagt, úr hinu sjálfsagða spretta hlutir sem
ekki eru svo sjálfsagðir, og sífellt er vakin
athygli á bilinu á milli þess sem virðist vera
og þess sem er. (...) Tónlist Hafliða Hall-
grímssonar stendur ekki í neinu stríði við
hefðina. Hún er stuðningsnet sem fjar-
stæðukenndar smámyndir Kharms stökkva
af eins og af fjaðradýnu. Og í umfangs-
miklum millispilum manar hún fram kyn-
legt andrúmsloft, sem getur minnt á Sjos-
takovitsj, og kveikir í huganum myndir úr
æviferli Kharms.“
Lutz Lesle skrifar í Die Welt:
„Tónskáldið litar melódramatísku atriðin
fimmtán og forspilið, millispilið og eftirspil-
ið með söngrithætti, hljóðfæravali, hljóm-
blöndun og stílskiptum á svo fjölbreytileg-
an hátt að sú hryllingsmynd sem dregin er
upp af mannskemmandi blekkingum sam-
félagsins verður þrátt fyrir allt þolanleg.
Leikstjórn Michaels Scheidls svarar fjöl-
breytilegri tónlistinni með margvíslegum
myndum og uppákomum á sviðinu.“
Jürgen Kesting í Frankfurter Allge-
meine:
„Til að særa ekki „heilagleika orðsins“
hefur Hafliði Hallgrímsson að mestu tón-
sett textann þannig að hverju atkvæði
fylgir aðeins einn tónn og um leið gætt þess
að línurnar séu söngrænar. Vegna nærfær-
innar notkunar á hljómsveitinni má skilja
hvert orð. Þar að auki er textinn sýndur á
skjá fyrir ofan sviðið. Tónlistin fer afar ljúf-
lega í eyra með löngum tremólóum sínum,
litbrigðum í stórum hljómflötum og yfir-
gripsmiklum einleikslínum.“
Fyrir Deutsche Presse-Agentur skrifar
„lno“ eftirfarandi:
„Tónlist Hafliða Hallgrímssonar er skýr í
uppbyggingu, einkennist af kröftugri
hrynjandi og í þeim atriðum þar sem finna
má hvassa satíru á einræði stalínismans er
tónlistin nánast óþægilega dramatísk.
Frank Maximilian Hube stjórnar Fílharm-
óníusveit Hansaborgarinnar Lübecks með
styrkri hendi.“
Beðið eftir Godot
óperunnar
Ljósmynd/Halldór Hauksson
Marc Adam leikhússtjóri hjá Theater Lübeck (t.v. fyrir miðju) þakkar Michael Scheidl leikstjóra
og söngvarahópnum fyrir frábæra sýningu. Hafliði stendur hugsi á hægri kanti.