Lesbók Morgunblaðsins - 17.04.2004, Síða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. APRÍL 2004 5
gleymst í sögu eins og Eyrbyggjasögu, sem
segir frá svo sönnum minningum, vegna
þess að hún þurfti að vera langbesta sagan
sem nokkru sinni hafði verið skrifuð?
Ja, sagði sonurinn. Þú sérð það kannski
ekki, en hinn duldi sannleikur um styrkinn
er þarna enn. Hann er ósýnilegur þar til
kemur að honum.
Það kann að vera, sagði gamli maðurinn.
Nú þegar ég man það, maður getur ómögu-
lega séð allan styrk sænsku berserkjanna
skýrt og greinilega vegna þess að þar stend-
ur: „Þeir gengu berserksgang ok váru þá
eigi í mannligu eðli, er þeir váru reiðir, ok
fóru galnir sem hundar og óttuðust hvárki
eld né járn, en hversdagliga váru þeir eigi
illir viðureignar …“
Heldurðu að allir Svíar séu svona? spurði
gamli maðurinn.
Ég veit það ekki, sagði sonurinn. Ég
þekki þá ekki.
En kannski kemstu að því einhvern dag-
inn, sagði gamli maðurinn.
Þá sagði sonurinn:
Hugsanlega. Við sjáum hvað setur.
Ekki ég, sagði gamli maðurinn. Þá verð
ég orðinn ósýnilegur en sýnilega dauður.
3.
Maður situr við borð
Maður situr við borð. Hann er greinilega
ekki gamall. Hann virðist frekar ungur.
Fyrir framan hann er ritvinnsluvél. Hann
hreyfir fingurna. Hann hreyfir hugsanir sín-
ar. Hann er að gera það sem við köllum að
skrifa.
Þessi maður þykist vita að lífið er ferli
sem gerist milli fæðingar og dauða, dálítið
eins og vín er eitthvað á milli vínberja og
ediks. Og á meðan hann skrifar þetta finnst
honum að bókmenntir gætu verið eitthvað á
milli raunveruleika og óraunveruleika. Hann
þykist líka vita að líkt og maðurinn reynir
ólíkar tilfinningar þegar hann er lifandi og
hreifur við víndrykkju, þá verður maður al-
mennt vitrari af því að kyngja orðum.
„Þegar ég skrifa þá er ég að hluta ósýni-
legur,“ hugsar hann. „Ég er ekki fyllilega til
en ég veit að það er augljóst að enginn
nema ég skrifa það sem ég skrifa.“
Síðan fer hann að efast:
„Þetta er kannski ekki ég sem heild. Ekki
mælanlegur hluti minn. En þetta er sjálfs-
ævisaga mín. Allt sem maðurinn gerir er
sjálfsævisaga hans. Sjálfsævisagan er ekki
einungis gerðir okkar heldur líka það sem
við hugsum, það sem við viljum, skoðanir
okkar, fagurfræðileg nálgun á lífinu en um-
fram allt er það sá samanburður sem við
gerum. Allt byggist á samanburði.“
Og hann heldur áfram að hugsa:
„Ég hef alltaf skrifað eins og ég væri að
sumu leyti til. Í lífinu sjálfu hef ég á ein-
hvern hátt látið eins og ég sé bara til sem
eitthvað. Ég hef reynt að lifa í samræmi við
hugmyndir mínar, reynt að vera þeim trúr.
Ég trúi að til sé dularfull ytri hefnd og líka
að þessi sama hefnd sé okkur öllum eðl-
islæg. Það er eitthvað í tilveru okkar, í sið-
ferði okkar sem leitar hefnda við ákveðnar
aðstæður. Þetta siðferði er innra með okk-
ur. Maður verður að vera varkár, eins og
gengið sé á þunnum ís, siðferði alheimsins
getur leitt til tortímingar. Það verða enda-
lokin.
Alger endalok eru eitthvað sem skáld-
sagnahöfundurinn reynir að forðast. Hann
vill ekki að verk hans hafi enda. Engan
endahnút. Hann vill heldur ekki leggja fram
lausnir. Hann vill ekki falla í kramið. Væri
hann Jesús Kristur segði hann hinum
trúuðu að fara sína leið, ekki hans og láta
hann einan. Hljómur rithöfundarins er hans
eigin. Hann hefur engan áhuga á að vera
bergmál í hellum annarra. Hann vill ekki að
lesendur finni sjálfa sig eða öðlist skilning
þegar þeir lesa verk hans. Bókmenntir eru
ekki skrifaðar til að skiljast. Það er eins og
með vínið, eitthvað á milli vínberja og ediks,
efni sem virkjar hugann.“
Þessi maður sem situr við borðið vill að
verk hans hafi tilvist af óvenjulegri tilvist en
ekki að þau kveiki ákafa eða alsælu. Það má
vera að hann gráti þegar hann skrifar en
ekki tárum, ekki vegna sorgar, heldur losar
sig við raka. Hann er ósýnilegur á þann
mælikvarða að hann er harður. Hann hugs-
ar:
„Ef maður ætlar að skapa verður maður
að veita mótstöðu, hafa líkamlegan styrk.
Þó list sé af andlegum meiði er hún gerð úr
þess konar holdi sem verður andstæða
holds: hold sem verður að beinum.“
Síðan hættir hann og byrjar aftur:
„Ég hef þekkt listamenn sem hafa keppt
að því að verða mikils metnir. Þeir hafa gert
málamiðlanir, verið opnir fyrir vilja ann-
arra: foreldra, stjórnmálaflokka, hugmynda-
fræði, tísku. Ég hef séð þá rísa, falla og
hverfa, verja sjálfa sig og leita hjálpar. Þeir
hafa breyst í afvegaleidd börn. Og ég hef
fyllst samúð og reynt að sýna þeim það
ósýnilega í því sýnilega. Þar er leyndarmál
listarinnar, á milli þessa tveggja. Það eina
sem skiptir raunverulega máli í listinni er
að vita þetta. Að vita ekki nákvæmlega hvað
maður gerir en frjóvgast af þversögnum
sem leiða til opnunar. Í huga okkar eru
tvær gerðir mótsagna. Önnur leiðir til full-
vissu og stöðnunar. Hin er þversögn sköp-
unar sem leiðir ekki til valds. Hin veldur því
sem við köllum stöðnun.“
Leyndardómurinn liggur á milli þess að
skrifa bók og gefa hana út.
„Sýn mín gæti verið byggð á þeirri stað-
reynd að ég fæddist ekki til neins,“ hugsar
hann. „Í lífi mínu hefur ekkert verið „sjálf-
sagt“. Og þess vegna er allt velkomið. Og ef
ég verð aldrei nokkurn tíma álitinn skáld-
sagnahöfundur, vegna ólæsilegra verka
minna, þá er það allt í lagi. Þannig var ég
frjálsari. Ég gat gert það sem ég vildi með
listina. Ég veit að maður er ekki annað en
eitt lítið dæmi um þetta eitthvað sem á sér
tilveru milli fæðingar og dauða. Og ef það
sem ég skrifa er einskis virði, þá er það allt
í lagi. Það var þess virði að reyna.“
Þannig hugsar hann.
Dag nokkurn berst manninum við borðið
bréf, alveg upp úr þurru. Hann opnar það
fyrst tveimur dögum síðar. Hann sér að
hann hefur fengið verðlaun. Þetta kemur
honum á óvart og honum finnst það skrítið.
Hann veit að með þessu bréfi verður ein-
hver hluti hans sýnilegur og líklegast munu
margir segja:
Ég vissi að þetta myndi gerast. Ég vissi
það alveg frá upphafi.
Svo man hann ljóðlínu frá skáldinu Aud-
en:
„Loks er leyndarmálið afhjúpað …“
Allt í lagi, segir hann. Og bætir svo við
með virðingu:
Ó já … leyndarmálið er afhjúpað … það
er ekkert við því að gera.
Þessa sögu las höfundur er hann tók við
Norrænu bókmenntaverðlaununum hjá
Sænsku akademíunni síðastliðinn miðviku-
dag, 14. apríl, í Stokkhólmi.
Höfundur er rithöfundur.
En okkur gæti grun-
að að við hræðumst
ekki einungis hið
sýnilega heldur miklu
fremur hið ósýnilega,
þetta óljósa vald sem
eitt sinn var eignað
illum öndum eða
hefndarþyrstum
álfum.
Vegna þekkingar
okkar og vísinda nú-
tímans teljum við að
við séum aldrei
nægilega varin gegn
því ósýnilega. Hætt-
an er jafnvel of mikil
fyrir hin valdamiklu
Bandaríki. Jafnvel
gervitungl, farsímar,
njósnakerfi, mynda-
vélar eða háþróuð
tækni koma að litlu
gagni. Og Guð
kemur ekki lengur
til aðstoðar.
B
andarískir unglingar hamast við
að gera hitt og hata sjálfa sig og
hver annan fyrir vikið. Þetta
mun vera lærdómurinn sem
draga má af nýrri skáldsögu
rithöfundarins Marty Beck-
erman, Generation S.L.U.T.
Þessi bókartitill er illþýðanleg-
ur á íslensku. Skammstöfunin stendur fyrir
„sexually liberated urban teens“, eða „borg-
artáningar sem eru frjálslyndir í kynferðismál-
um“, en saman mynda stafirnir í skammstöf-
uninni orð sem
íslenskir unglingar
hafa yfirleitt ekki fyrir
að þýða, en það mætti
snara því sem
„dræsa“. Þá kemur út
titillinn Dræsukyn-
slóðin.
Viðtal við Becker-
man, sem er 21 árs og
hefur nú sent frá sér
tvær bækur, birtist
nýlega í veftímaritinu
Salon (salon.com) og
vakti allharkaleg við-
brögð lesenda, sem
sendu tímaritinu ófáar
línur og þótti flestum
lítið koma til höfund-
arins og þess hve mik-
ið væri látið með þessa
bók hans. „Marty
Beckerman hljómar
eins og flest 21 árs
gamalt fólk: Sjálf-
hverfur montrass,“
skrifar Andrew nokkur Michaud, sem heldur
áfram: „Ég get ekki ímyndað mér að það sé
mikið varið í þessa bók hans.“
Um hvað er svo þessi umtalaða bók? Af um-
sögnum um hana og viðtalinu við höfundinn
virðist mega ráða að þarna sé á ferðinni saga
um framhaldsskólanemendur í Ancorage í
Alaska (þar sem höfundurinn ólst upp) og er
þetta skólafólk aðallega í því að sofa saman,
fyrirlíta sjálft sig og fara um það sem safarík-
ustum og dónalegustum orðum. Eitthvað mun
vera minnst á hópnauðgun. Sumt af þessu mun
vera skáldskapur, annað réttar tilvitnanir í
raunverulega unglinga, eins og til dæmis Jon-
athan R., sem mun hafa sagt við Beckerman:
„Ég hef ekkert á móti því að hafa mök við fullar
stelpur ... ef hún segir já, þá segir hún já. Og ef
hún er of full til að segja nei ... Ja, þá er hún eig-
inlega að segja já.“
Það er ekki nýtt að ungir rithöfundar slái í
gegn í Bandaríkjunum með safaríkum lýsing-
um á ólifnaði jafnaldra sinna. Rifja má upp
bækur á borð við Bright Lights, Big City, eftir
Jay McInerney, sem kom út á níunda áratugn-
um og sagði sögu ungs manns sem langaði að
verða rithöfundur en eyddi tíma sínum aðal-
lega í að drekka og sniffa kókaín. Less Than
Zero eftir Bret Easton Ellis (sem seinna náði
aftur að hneyksla sér til frægðar með Americ-
an Psycho) reri á svipuð mið. Báðar þessar
bækur urðu að fremur gleymanlegum kvik-
myndum, og báðar virðast bækurnar fallnar í
gleymsku.
En hvað er það við þessa tegund bóka sem
hneykslar? Er það meint skírskotun þeirra til
raunveruleikans? Það er að segja, hneykslast
lesendur af því að þeir halda að bækurnar séu
rétt lýsing á lífi ungs fólks? Ef svo er má draga
í efa að hneykslanin sé á rökum reist. Rebecca
Kahn, 22 ára suður-afrískur blaðamaður sem
kveðst hafa ferðast víða um Bandaríkin, skrifar
Salon: „Illkvittin og grunnhyggin viðhorf
Beckermans [í viðtalinu] reittu mig til reiði.
Hann gerir ekki annað en að staðfesta það sem
mér finnst vera helsta vandamál margra
bandarískra unglinga. Þeir hafa alist upp full-
komlega sjálfhverfir, finnst þeir eiga heimt-
ingu á öllu og því megi þeir slá um sig með ljót-
um, illkvittnum og klunnalegum orðum og
halda að þar með séu þeir snjallir, sniðugir og
skarpskyggnir. Þetta gera ekki hæfileikaríkir
sagnamenn; og snjallir háðsádeiluhöfundar og
samfélagsrýnar gera þetta ekki heldur.“
Af viðtalinu við Beckerman má ráða, að hann
álíti sig vera að túlka – ef ekki beinlínis lýsa –
veruleika ungu kyn-
slóðarinnar í Banda-
ríkjunum nú á dögum
(kynslóðar sem er
kennd við bókstafinn
y). Hann segir að kyn-
slóð sín hafi verið alin
upp af fólki sem telji
siðferði vera afstætt,
og þar af leiðandi búi
y-kynslóðin ekki að
neinum siðferðisgild-
um. Út af fyrir sig má
segja að þessi ályktun
Beckermans beri
kannski ekki vott um
að hann sé gæddur
snarpri rökhugsun, og
að hann rugli þarna
saman afstæðishyggju
og tómhyggju, en það
verður ekki af honum
skafið að ummælin eru
sterk. Orðin eru safa-
rík. Þetta er drama-
tískt hjá honum.
Við hverju er enda að búast? Drengurinn er
rithöfundur. Eins og hann segir, það var það
sem hann hafði alltaf langað til að verða. En
reyndar ekki bara rithöfundur. Nánar tiltekið
var draumur hans að verða 21 árs gamall rit-
höfundur. Og næsta verkefnið hjá honum er að
reyna að komast til Bagdad til að afla efnis í
„bók um það hvers vegna þjóðir fara í stríð“.
Hann á bágt með að skilja hvers vegna for-
eldrar hans eru ekki hrifnir af þeirri hugmynd.
Beckerman er líklega ágætur rithöfundur,
og að minnsta kosti er hann duglegur – ekki all-
ir sem geta státað af tveim útgefnum bókum
aðeins 21 árs að aldri. En hann kemst ekki sér-
lega vel frá þessu viðtali í Salon, og lesandinn
fær á tilfinninguna að þótt þarna fari eflaust
duglegur orðasmiður sé þetta hvorki snarpur
hugsuður né sérlega skilningsríkur náungi.
Ef til vill hefur Beckerman sjálfum sýnst það
þegar viðtalið birtist, því að hann sá ástæðu til
að svara fyrir sig. „Fréttamaður Salon, Reb-
ecca Traister, hefur gefið alranga mynd af mér
– jafnvel mætti ganga svo langt að segja að hún
hafi blekkt mig,“ segir Beckerman í bréfi sem
hann sendi Salon. Traister hafi sagt við sig í
símann að henni hafi líkað bókin vel og fundist
hún vel skrifuð. Beckerman kvaðst hafa lagt
áherslu á, að í bókinni væri hann ekki að veitast
að konum eða mæla gegn kynlífi.
En viti menn! Þegar viðtalið birtist var ekki
orð um að blaðamanninum hafi þótt bókin vel
skrifuð, bara að hún væri „upphrópanir“ um
krakka „að gera hitt“. En það sé ekki meg-
inboðskapur bókarinnar, heldur að kynslóðina
sem kennd er við ypsílon skorti tilfinningalega
kjölfestu og siðferðisgildi. Þetta birtist síðan í
innihaldslausu kynlífi.
Um þá ásökun að hann sé sjálfhverfur mont-
rass segir Beckerman: „Ja, Ayn Rand sagði að
„ego“ væri mikilvægasta orð enskrar tungu,
ekki satt?“
HAMAST
VIÐ AÐ
GERA HITT
Ólifnaður á bandarískum unglingum er rétt eina
ferðina orðinn ungum rithöfundi efni í berorða bók,
ef marka má viðtal sem KRISTJÁN G.
ARNGRÍMSSON rakst á í veftímaritinu Salon.
kga@mbl.is