Lesbók Morgunblaðsins - 17.04.2004, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. APRÍL 2004
U
ndanfarið hefur mikið verið
rætt um aðferðir og vinnu-
brögð við ritun ævisagna.
Þótt þær séu fræðirit eru
þær líka frásagnir. Höfund-
ar hneigjast því eðlilega til
að breiða yfir fræðikenning-
ar og hugmyndir sem kunna
að vera að baki verkunum og laga fræðilega
greiningu að frásagnarforminu.
Nærvera og fjarlægð þurfa að vegast á í ævi-
sögu. Frásögnin þarf að ganga nærri söguhetj-
unni og veruleika hennar en mynda um leið yf-
irsýn. Eftir dauðann eru menn fjarri og nærri í
senn. Holdið er forgengilegt og hverfur. Stytt-
ur og minnismerki rísa um merkismenn, ljóð-
línur skálda eru höggnar í stein. Hversdag-
urinn gleymist, rituð gögn fara á söfn,
hugmyndir og skáldskapur hefja framhaldslíf.
Sumir gleymast, aðrir eru hafnir á stall og
saga þeirra afbökuð. Ævisögur eiga að bæta
þar úr.
Markmiðið með ævisögu Stephans G. Steph-
anssonar var að vefa breiða samfélags- og
menningarlýsingu inn í sögu hans, sýna átök
hans við veröldina, láta hversdagsleikann
kveðast á við dýptina í verkum hans og gera
skáldskapar- og hugmyndasögu hans skil án
þess að trufla söguþráðinn um of. Þetta krefst
vinnu með tvo meginása sérhverrar frásagnar,
hinn myndræna og hinn tímanlega.1 Samræða
höfundar við heimildir birtist á myndræna ásn-
um í viðleitni til að komast sem næst heimi
söguhetjunnar en niðurskipan frásagnarinnar í
tíma felur í sér fjarlægð og sundurgreinandi
úrvinnslu.
Hirðusemi
Þegar halla tók að ævilokum setti Stephan
G. hugleiðingu um ævisögur í bréf til Baldurs
Sveinssonar vinar síns. Þá var hann mikið far-
inn að hirða um bréf og aðrar heimildarytjur
frá fyrri tíð og nýlega búinn að arfleiða séra
Rögnvald Pétursson að því sem hann kallaði
sitt andlega þrotabú. Það var allt sem eftir
hann lá ritað, prentað og óprentað fyrir utan
„ósamstæð eiginsögubrot“, sem voru drög til
ævisögu sem hann hafði skrifað fyrir Baldur,
einkum árið 1923. Stephan hvatti auk þess vini
sína til að halda til haga rituðum gögnum sín-
um og helst skrifa endurminningar.
Með ævisögudrögum, hirðusemi og hvatn-
ingu til vina sinna horfði Stephan til framtíðar.
Hann víkkaði þá hugmynd sem hann hafði sett
fram í kvæði um að maðurinn og þjóð hans
hverfi sporlaust skili hann „ei framtíð skáldi að
gjöf“. Með varðveislu heimilda og ritun end-
urminninga væru sjálfmenntaðir vinir hans af
sama sauðahúsi, Jónas Hall, Jón Jónsson frá
Mýri og Jón Jónsson frá Sleðbrjót, að skrá
kafla í íslenskri menningarsögu. Þetta var
þjóðernis- og menningarlegur metnaður
Stephans, hann vildi að þessir menn sýndu
hvers þeir hefðu verið megnugir.
Samhengið er þó flóknara. Í fyrrnefndu bréfi
til Baldurs sagði Stephan að sér þætti illt að
„bera á bál bréf frá vinum sínum“ og bætti við:
„Svo er annað, í bréfum er oft eina „æfisagan“
að gagni – ég á við þá sem æðst er og innan-
brjósts. Þau eru eins og skjáir á þekju úti,
þeim sem inni er, sýna með því hvernig stráin
beygjast, hvaðan vindurinn stendur, það er að
segja, þau sem eru um annað en veðurfar og
búrdalla.“
Þetta segir ekki alla söguna. Aðeins sá sem
var alinn upp í íslenskum torfbæ og hafði af
brýnni nauðsyn bóndans þurft að hyggja vand-
lega að veðri gat sýnt þessa hugsun með
stráum á torfþekju. Um leið þurfti þekkingu til
að hneppa hugsanastrauma í jafn hnitmiðaða
myndhverfingu. Bréf eru vissulega heimildir
um „það sem æðst er og innnanbrjósts“. En
maður í svo nánum tengslum við hinn áþreif-
anlega veruleika í kringum sig, veðurfar og
jarðarmold, kýr og axarsköft, er mótaður af
þeirri nálægð.
Veröld Stephans var frá öndverðu veröld
áþreifanlegs veruleika og búskapar annars
vegar og veröld skrifaðra og prentaðra bóka
hins vegar. Hann vildi lyfta sér yfir hversdags-
veruleikann því fyrir honum var það framtíð-
inni mikilvægt sem í bókum var og þroskaðist í
huganum. Skynbragð hans á búskap og hag-
nýta hluti var engu að síður glöggt. Veruleika-
skyn hins ótæknivædda samfélags var annað
en í dag. Menn fundu bústörf og náttúru á eig-
in skinni og voru gæddir næmi sem nútíma-
menn hafa glatað. Ritmenning og bækur fjar-
lægja menn hænufet frá hinu áþreifanlega og
gera sumum kleift að sjá sjálfa sig og tilveru
sína í víðara samhengi, enda var bókleg iðja oft
litin hornauga af samtíðinni. Hjá Stephani
auðgaði næmi fyrir störfum og náttúru hina
bóklegu þekkingu. Sá samsláttur er lykilatriði
í sögu hans og því þurfti að ná hinu áþreif-
anlega vel fram: vinnu, fannfergi og sólarhita,
horfelli, lífsháska hverdagslífsins.
Heimildir
Stephani var ekki umhugað að sýna framtíð-
inni annað en sitt andlega líf. En það er einmitt
átakasambúð anda og efnis sem á brýnast er-
indi við síðari tíma. Ókjör heimilda sem að
þessu lúta koma að gagni í ævisögunni og þeim
þarf að gefa mál og merkingu. Flestar eru um-
merki eða vitnisburðir um Stephan eða sam-
ferðafólk hans, en aðrar eru um samfélag og
tíðaranda. Þær ganga í endurnýjun lífdaga:
Jarðaúttektir, hreppsbækur, búnaðarskýrslur,
veðurbækur og kirkjubækur sýna harða lífs-
baráttu, húsakost, bústærð og opinber gjöld.
Slíkar heimildir sýna ytri umgerð fátækrar
fjölskyldu í Skagafirði upp úr miðri 19. öld.
Endurminningar og upprifjanir í sendibréfum,
munnmæli og mannlýsingar fylla upp í þessa
umgerð og gefa til kynna innra líf og hugarfar
fólks. Fundargerðir, lánsumsóknir og lán, dag-
blöð og sendibréf, vasabækur og landakort,
dagbækur og endurminningar eru heimildir
sem síðar bætast við og sýna aðstæður Steph-
ans, meðan hann tileinkaði sér hugmyndir sem
voru á kreiki í veröldinni og þroskaði kveðskap
sinn.
Þessar heimildir voru notaðar til að draga
sjónarhornið neðar, til að sjá innanfrá heim al-
þýðumannsins Stephans. Þannig fæst betri
mynd af því svigrúmi og valkostum sem ein-
staklingurinn hafði í samfélagi sínu, svo notuð
sé skilgreining úr herbúðum einsögunnar.2 Að-
ferðin á samhljóm í verkum Stephans sjálfs,
hann dró upp magnaðar lýsingar af þessu tagi í
kvæðum á borð við Jón hrak og gæddi þetta
sjónarhorn víðtækri merkingu. Aldrei verður
þó fullgerð heildarmynd af lífi einstaklings
með þessum hætti. Víða eru eyður sem torvelt
er að ráða í. Sumt er gleymt, annað þaggað
niður og enn annað tíðkaðist ekki að skrá.
Einkamál og tilfinningar liggja oft óbættar hjá
garði. Þó að dagbækur Jóns tengdaföður
Stephans séu ómetanleg heimild minnist hann
varla á slíka hluti. Engar samtímaheimildir
geta um veikindi og andlát Jóns litla sonar
Stephans árið 1887 og fæðingardagur hans er
óþekktur. Kvenna er lítt getið í heimildum. Að-
eins er dauft endurskin af því sem gæti hafa
verið ástir Stephans með Sigríði frænku sinni í
Bárðardal og Helga kona Stephans er á köflum
nær ósýnileg í fyrra bindi ævisögunnar vegna
skorts á heimildum. Í ævisögunni er samt ekki
reynt að fylla í slíkar eyður og í sviðsetningum
er þess gætt að lýsa ekki meiru en heimildir
gefa augljós tilefni til.
Í þeim gögnum sem Stephan lét eftir sig er
ekki að sjá að neinu sé vísvitandi skotið undan.
Á sneplum, eyðublöðum, dreifibréfum og um-
slögum eru uppköst og drög að birtum og
óbirtum skáldskap og einnig hálfkveðnar hend-
ingar, hugleiðingar og setningar, sumar eftir
aðra á öðrum málum. Sitthvað hnýsilegt flýtur
með. Aftan á umsókn um bankalán er sögubrot
sem aldrei var lokið við. Brotið bætir litlu við
mynd Stephans en umsóknin veitir ómetanlega
heimild um búskap Stephans árið 1887. Dreifi-
rit frá róttækum bændahreyfingum í Dakota
og Alberta sem Stephan krotaði uppköst á
sýna að hann tók þátt í slíku starfi.
Samræður
Margar heimildir höfðu á sögutíma takmark-
aða merkingu í vitund manna og rata sjaldnast
í hefðbundin sagnarit. Smáatriði öðlast nýja
merkingu í heildarmynd sem er víðtækari en
virðast mætti við fyrstu sýn. Í upphafningu
hins smáa felst andóf gegn þeirri smættun sem
felst í hinum stærri dráttum hefðbundinnar
sagnaritunar.
Nýtt líf smáatriða, sú hugsun er frá Rúss-
anum Mikhail Bakhtin. „Ekkert er algerlega
dautt, sérhver merking á sína heimkomuhátíð“
er með því síðasta sem hann sagði. Bakhtin
sagði að síðasta orðið væri ekki til, frekar en
hið fyrsta, í punktum um aðferðafræði fyrir
hugvísindi sem hann hripaði niður rétt áður en
hann dó veturinn 1975. „Vandi hins mikla
tíma“ eru allra síðustu orð hans. „Hinn mikli
tími“ er gagnkvæmur skilningur alda og árþús-
unda, milli þjóða og menningarsvæða, samsett
og flókin eining alls sem mannlegt er. Við eig-
um stöðugar samræður við fortíð og framtíð og
viðburðir eru aldrei endanlegir. Eilíf endurnýj-
un í nýju og nýju samhengi, segir Bakhtin.
Hinn mikli tími er óendanleg samræða þar sem
engin merking deyr.3 Tímar tengjast í sam-
kennd þar sem fjarlægð og nánd vegast á.
Samræður sagnaritara við heimildir skapa
nýja merkingu í nýju samhengi, setja spor til
framtíðar.
Smáatriði úr fortíðinni verða merkingarauki
og dýpka frásögnina. Sem dæmi má taka fjör-
brotin í raunalegri búskaparsögu Guðmundar
föður Stephans. Þegar hann brá búi og flutti
búferlum í Bárðardal auglýsti hann fjármark
sitt í Norðanfara eins og hann vonaðist til að
geta komið sér upp fjárstofni. Þegar Guð-
mundur var horfinn úr landi þrem árum síðar
auglýsti Kristján mágur hans Ingjaldsson
markið sem sitt, stúfrifa hægra, vaglskora og
biti framan vinstra. Fjármark var bara fjár-
mark á sínum tíma en hefur í nýju samhengi
ævisögunnar verið magnað upp í mikilvægan
merkingarkjarna. Það er tákn um lánlaust strit
fátæks manns sem sleit sér út fyrir aðra um
aldur fram. Sú raunasaga er forleikur að lífs-
baráttu Stephans sem barðist löngum fyrir
sjálfstæði sínu í margþættum skilningi orðsins.
Stephan berst ævilangt gegn hlutskipti föður
síns en mótar jafnframt sitt eigið gildismat í
andstöðu við hversdagslega hagspeki manna.
Samræðurnar við heimildir eru oft marg-
radda til að skerpa merkingarheim verksins.
Sögumaður hefur eigin rödd og hleypir öðrum
röddum að með mismunandi styrk, ýmist í
lengri frásagnareiningum eða innan máls-
greina.4 Tilvitnunarmerki eru ekki einungis
merki um eignarrétt á orðum heldur verða þau
merkingarbær þegar þau afmarka raddir úr
heimildunum. Þau eru skurðpunktur tveggja
heima sem takast á, heims sögumanns og
heims sögunnar. Það birtist með ýmsum hætti.
Til að mynda er kaflinn um fermingarundir-
búning Stephans samleikur þriggja vitunda:
sögumanns, drengsins sem glímir við Kverið
og loks guðfræðinnar að baki Kversins. Svipað
er á ferðinni í sviðsettum getgátum um áhrifin
sem kynni við nýja strauma á borð við kveð-
skap Walt Whitmans hafa haft á Stephan. Í
allri sögunni takast á rödd sögumanns og radd-
ir sögutímans og reynt er að skapa spennu þar
á milli. Vitundin um þessa röddun er mikilvægt
tæki ævisöguritara því þar kristallast átök
tveggja tíma.
Stundum eru samræðurnar sviðsettir
árekstrar menningarheima. Dæmi um það er
vígsla skólahúss í Garðar árið 1882, þar sem
Stephan flutti kvæði í rímlausum ávarpsstíl
sem minnti á kvæði Walt Whitmans. Frásögnin
sýnir innrás Whitmans og vaxandi frjálslyndis
Stephans í íslenska baðstofuveröld í bjálkakof-
um á sléttum Ameríku. Sviðsetningin markast
af upplausn og nýsköpun, hefð hátíðakvæð-
anna er rofin af því kvæðið er nýstárlegt í
formi og hugmyndum.
Að flétta þræði
Samræður við heimildir öðlast ekki fulla
merkingu fyrr en þær hafa verið sniðnar til í
frásögn þar sem heildartúlkun fléttar saman
fjölbreytta drætti sögunnar. Engin ævisaga er
svo einföld að aðeins séu tíndir á þráð tímans
helstu viðburðir ævinnar. Frásögnin er grunn-
þáttur í mannlegri hugsun og fléttun hennar er
skyld þeirri dómgreind sem við beitum til að
draga saman reynslu okkar í ályktanir um
samhengi tilverunnar. Frásögn myndar sam-
hengi í tíma og þarf að vera nógu fjölþætt til að
rúma þá merkingarauðlegð sem sprettur af
samræðunum við heimildirnar.5
Ævisaga einstaklings kallast á við almenna
sögulega yfirsýn og ýmsar „stórsögur“, hug-
myndasögu, stjórnmálasögu, menningarsögu.6
Oft kviknar þó grunur um annað samhengi
hlutanna en það sem birtist síðar í yfirlitssagn-
fræði þegar farið er að hyggja að einstaklingi í
hringiðunni miðri. Áhrifavaldar um hugmyndir
og athafnir geta verið allt aðrir en þeir sem
hampað er í yfirlitsritum. Til að mynda tileink-
aði Stephan sér hugmyndir fríþenkjara að
miklu leyti í gegnum aðra kynslóð þeirra sem
að mestu er gleymd. Þótt áhrif frá Emerson
séu augljós í verkum Stephans virðast spor-
göngumenn hans á borð við Felix Adler, Rob-
ert Ingersoll og þá sem rituðu í fríþenkjara-
blaðið Index hafa átt meiri þátt í að hvessa
róttækni hans.
Ævisagan hefur þrjá meginþætti: hinn ytri
lífsferil Stephans, þróun hugmynda hans og
þroskasögu hans sem skálds. Hún er einnig
gerð úr fjölmörgum öðrum löngum og skemmri
þráðum menningarsögu, hugmyndasögu, vest-
urferða- og landnámssögu Íslendinga, kirkju-
sögu þeirra vestra, veraldarsögu og sögu
Bandaríkjanna og Kanada. Einnig glittir í ör-
lög ýmissa samferðamanna Stephans og ævi-
þræðir margra fléttast við söguna. Samskiptin
við suma skipta sköpum í lífi Stephans og aðrir
bregða ljósi á drætti í fari hans eða í sam-
félagsmyndinni. Vináttan við Jónas Hall mynd-
ar sterkan þráð allt frá því þeir hittust fyrst og
til æviloka. Friðrik Bergmann er viðloðandi
með ýmsum hætti frá námsdvölinni á Halldórs-
stöðum í Bárðardal þar til hann lést árið 1918.
Hjörtur Þórðarson kemur við sögu öðru hvoru
frá því hann kom til Milwaukee síðsumars 1873
og til æviloka Stephans. Karólína og Gísli Dal-
mann snerta söguna, stundum með drama-
tískum hætti, frá því í Bárðardal og til ársins
1911. Eggert Jóhannson, Rögnvaldur Péturs-
son og fleiri aðdáendur Stephans mynda æ
þéttriðnara vináttunet um Stephan síðari árin.
Allt þetta er undirstrikað með millitilvísunum.
Ýmsir hugmyndaþræðir eru undir yfirborði
sögunnar. Nefna má heimspeki vinnunnar og
einnig bókmenninguna sem varð uppistaða í
menntunarhugmynd Stephans. Hnignun henn-
ar birtist í fortíðarþrá og trega hans og vina
hans í breyttum heimi og varðveisla hennar
varð þáttur í dauðastríði hans. Annar þráður
er stöðugt andóf Stephans gegn þröngsýni. Þá
EKKERT ER ALGJÖR-
LEGA DAUTT
E F T I R V I Ð A R H R E I N S S O N
„Ævisöguhöfundur má ekki láta viðfangsefnið taka af
sér völdin. Hann verður sjálfur að túlka athafnir og
innra líf söguhetjunnar og setja fram sem sitt eigið
verk,“ segir í þessari grein þar sem höfundur ævisögu
Stephans G. Stephanssonar fjallar um aðferðir og
eðli þessarar bókmenntagreinar.