Lesbók Morgunblaðsins - 17.04.2004, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. APRÍL 2004
L
jóð er lífvera sem einhver hefur of-
ið úr orðum, hugsunum, þrám,
kenndum, minningum, órum og
sögum. Það kemur úr fylgsnum
skáldsins en við vitum ekki
hvernig það rataði þangað inn og
hvernig það breyttist í hugar-
fylgsnunum áður en það leitaði á
ný út í ljósið. Það fólk – það sárafáa fólk –
sem er skáld hefur til að bera eiginleika sem
kalla mætti sagnaranda eða ófreskigáfu, það
sér þær huldu vættir sem búa innra með
samferðafólkinu. Það skynjar með öðrum
orðum kenndir annarra, gerir að sínum og
færir í orð. Iðulega er þetta ómeðvitað. Þess
vegna eru ljóð dularfull og geyma leynd-
ardóm. Í þeim búa kenndir og þrár og orð-
lausir draumar. Í ljóðum er það að finna sem
ekki verður sagt berum orðum – þar eru
orðin ekki ber, ljóð eru aldrei berorð. Í ljóð-
um eru orðin umvafin slæðum því að skáldin
eru ekki bara gædd sagnaranda og ófreski-
gáfu heldur eru þau jafnframt og um leið
svikamiðlar. Ljóðin eru miðilsfundir eins og
Lára miðill hélt í byrjun 20. aldar og svip-
irnir sem vakna af lestri þeirra reynast í
dagsljósinu einungis vera skrautlegar slæð-
ur.
Ljóð eru ekki heimildir um líf og hugsanir
þess skálds sem þau orti. Og þau eru al-
mannaeign, skáldið hefur ekkert um það að
segja hvað við lesum út úr þeim. Meðal þess
sem við getum reynt að lesa úr gömlum ljóð-
um eru grunsemdir um bældar hvatir fyrri
tíma, dulda drauma sem svifu óhugsaðir og
óhugsandi yfir vötnum – orðlausa drauma.
Ljóð eru lífverur sem þvælast um sam-
félagið löngu eftir að rauntími þeirra er lið-
inn og verða sum æ afkáralegri eftir því sem
þjóðfélagslegt samhengi þeirra verður and-
stæðara þeim. Enn ganga um á meðal okkar
meira og minna út úr kú ljóð Jónasar Hall-
grímssonar, fölskvalaus og fögur og dálítið
slompuð; ljóð Einars Benediktssonar ryðjast
hér enn um bekki og halda að allir séu enn
að hlusta, fjálgleg, sjálfumglöð og vel slomp-
uð; einhvers staðar úti í horni liggja afvelta
mansöngvar Sigurðar Breiðfjörð klökkir og
langdrukknir.
Tímaskekkjan hrífur mig. Ég opna gamla
ljóðabók og við mér blasir spanskgrænan.
Orðin lifna á gulnuðum síðum. Það er reimt í
stofunni.
*
Þjóðfélagslegt hlutverk ljóðagerðar hefur
breyst. Hún er einkalegri en áður, nánast
prívatmál skáldsins sem yrkir. Fram að
miðri tuttugustu öldinni gegndi ljóðlistin
hins vegar miklu stærra hlutverki hér á
landi – sennilega einstæðu í öllum hinum
vestræna heimi – því skáldin höfðu stærri og
samsettari áheyrendahóp en seinna varð hér
og tíðkaðist annars staðar í Evrópu. Háir
sem lágir lásu skáldin, lærðu kvæðin þeirra
og gerðu að sínum, notuðu þau til að finna
orðlausum draumum sínum stað.
Þetta gilti sérstaklega um Davíð og Tóm-
as. Þeir ortu ekki einungis fyrir sjálfa sig og
kannski „sjálft Ljóðið“ heldur þurftu þeir að
gera ráð fyrir því að ólíkt fólk reyndi að
finna sér stað í ljóðum þeirra. Listamanns-
gervi þeirra var vissulega mjög mótað: Dav-
íð landshornaflagari með barðastóran hatt
sem engri gat bundist og var rekinn áfram
af stöðugri innri órósemi og hafði djúpa rödd
og elskaði blóðþyrstar kynbombur sem hétu
nöfnum eins og Tina Rondoni; Tómas mein-
laus og kátur og pínulítið angurvær með
svörtu stúdentshúfuna skakka á hausnum og
fimmaurabrandara á vörum … Báðir leyfðu
sér engu að síður tilraunir til að prófa ný
gervi, nýjar raddir, nýja vitund – þeir þurftu
líka að bregða sér í konulíki – eða svo við
notum nútímalegra orðalag – að bregða sér í
dragg.
*
Svartar fjaðrir eftir Davíð sló í gegn þeg-
ar hún kom út árið 1919. Hún þótti ekki síst
höfða til ungra og eignalítilla kvenna og var
kölluð vinnukonubók í niðrunarskyni, enda
þótti menntamönnum þá engir lesendur frá-
leitari en vinnukonur. Sagt hefur verið að
Davíð hafi gefið þessum ungu konum ljóð
sem túlkuðu drauma þeirra og þrár –
kannski það – ég er samt ekki alveg viss:
hann höfðaði til þeirra kynferðislega, skap-
aði handa þeim kynferðislegar fantasíur að
skemmta sér við. Í ljóðum hans í þessari bók
er kynferðislegur kraftur, jafnvel ofsi, sem
enginn hefur í raun komist í hálfkvisti við –
Davíð er með öðrum orðum umfram allt sexí
skáld og eftir öðru að Íslendingar vissu ekki
almennilega hvað þeir áttu að gera við slíkan
mann eftir að hann náði hylli þjóðarinnar:
reynt var að finna honum verkefni í þjóð-
hagslegum tækifæriskveðskap uns svo var
farin að dofna tíran á skáldgáfunni að hann
fórnaði höndum og æpti upp: Brenni þið vit-
ar!
Í ljóði sem heitir Komdu bregður hann sér
í líki ungrar stúlku. Ljóðið byrjar á ákalli
um heitrof og talað er um álög sem ástin
hafi lagt á stúlkuna. Karlmaðurinn sem hún
elskar er farinn eitthvað burt og það sem
eftir er af ljóðinu reynir hún að seiða hann
til sín á ný. Óhætt er að segja að hún sé
tilbúin að leggja á sig æði margt til að svo
megi verða. Þetta byrjar að vísu ósköp
elskulega:
Komdu ég skal brosa
í bláu augun þín
gleði sem aldrei
að eilífu dvín.
Komdu ég skal kyssa í þig
karlmennsku og þor
hreystina og fegurðina
og frelsisins vor.
Smám saman verður hún auðsveipari og
býðst til að gráta í hann göfgi og trú. Síðan
leggst hún á hnén:
Komdu ég skal glaðvekja
guðseðli þitt
og fá þér að leikfangi
fjöreggið mitt.
Þegar hún er búin að leggja líf sitt og fjör
í hendur þessa manns sem rofið hefur heit
sitt við hana herðir hún enn á því hversu
mjög hún sé reiðubúin að fórna öllu fyrir ást
hans:
Ég skal lifa á beinunum
af borðinu hjá þér
og húsið þitt sópa
með hárvendi af mér.
Og hann þarf ekki einu sinni að verða var
við þessa ambátt:
Ekki skal það kvelja þig
skóhljóðið mitt,
ég skal ganga berfætt
um blessað húsið þitt.
Skyldi þetta vera ljóð um óskir, drauma
og þrár venjulegrar íslenskar vinnustúlku í
byrjun tuttugustu aldar? Að sjálfsögðu ekki.
Þetta eru kynórar – en hvers? Ljóðið heldur
áfram og verður sífellt ofboðslegra og endar
loks á því að hún biður hann um að orna sér
við ylinn af hjarta sínu:
þíðir hann ekki
ísgervið þitt?
Logaðu logaðu
litla hjartað mitt!
Þetta ljóð er sennilega eina opinskáa út-
málunin sem til er í íslenskum bókmenntum
á masókisma og til þess að geta lýst þeim
kenndum hefur skáldið talið nauðsynlegt að
bregða sér í líki stúlku. Í ljóðum Davíðs eru
fleiri dæmi um að ort sé í orðastað kvenna
og yfirleitt er þar um að ræða ástarljóð til
karlmanna sem líkjast grunsamlega mikið
skáldinu sjálfu. Í rauninni má segja að hann
noti kvenvitund í ljóðum sínum fyrst og
fremst til að geta ort ástarljóð til sjálfs sín.
*
Tómas er allt öðruvísi. Hann er fínlegra
skáld, virkar léttúðugur, gefinn fyrir smá-
fyndni, þversagnir og glaðlyndi. Og þótt ást-
in sé algengt yrkisefni hjá honum og tregi
yfir stúlkum sem hurfu á brott – eða sáust
jafnvel aldrei – þá er víðsfjarri sá losti sem
einkennir ljóð Davíðs. Allt er sætt, nánast
barnslegt, sakleysislegt, ólíkamlegt: hvítum
örmum bregður fyrir bak við gluggatjöld;
ljósir lokkar, lítill kjóll og stuttir sokkar ein-
kenna stúlkuna sem mætti á stefnumótin
fyrir sunnan Fríkirkjuna – elskendur Tóm-
asar virðast stundum um það bil fimm ára.
Þjóðvísa úr bókinni Stjörnur vorsins
stingur í stúf við þessi sætu ástarkvæði. Það
er dimmara yfir því en öðrum ljóðum Tóm-
asar, það er rökkvaðra, dularfyllra, slæður
blakta um orðin. Og það er kona sem talar.
Á yfirborðinu er reyndar alveg ljóst hvað
fjallað er um: ung stúlka hefur misst ástvin
sinn og tregar hann enn, situr við rúmið
hans autt og ímyndar sér að hann sé kannski
bara sofandi. Í ljóðinu segir hún söguna af
skammlífri ást þeirra og við fáum að vita að
sorgin gleymir engum. Eða kannski að ungi
maðurinn sé frumlag ljóðsins og unga stúlk-
an rétt eins og hjá Davíð að sínu leyti ekki
annað en fantasía hans, draumstúlkan sem
hverfur þegar hann vaknar.
Okkur kann að þykja allur þessi dauði í
einu ljóði ósmekklegur nú á dögum en
gleymum því ekki að ljóðið er ort handa fólki
sem mundi vel þá tíma upp úr fyrra stríði
þegar ungt fólk bjó við raunverulegan lífs-
háska og margir dóu úr Spænsku veikinni
eða berklum.
Í greininni Perlan og blómið sem birtist í
Skírni árið 1979 benti Sveinn Skorri
Höskuldsson prófessor á tengsl Þjóðvísu við
annað af fegurstu ljóðum Tómasar: Jón
Thoroddsen. Cand jur. In memoriam. Það
ljóð endar á þessari líkingu um andlát Jóns
sem lést af slysförum árið 1924 langt fyrir
aldur fram: „Sem sjálfur Drottinn mildum
lófum lyki / um lífsins perlu í gullnu augna-
bliki.“ Þessi perla tengist, eins og Sveinn
Skorri bendir á, prósaljóði eftir Jón sem
heitir Perlan og er síðasta ljóðið í bók hans
Flugur sem kom út árið 1922. Í þeirri bók er
flokkur ljóða sem geyma nokkurs konar
uppgjör við konur, eins og Gísli Sigurðsson
dró fram í formála sínum að útgáfu Flugna
frá árinu 1986, og endar sá bálkur á ljóði
sem ber heitið Vita nuova og sækir nafn sitt
til Dantes. Í því er að sögn Gísla fyrst
„dregin upp mynd af Oscari Wilde í fangelsi
en þar sat hann vegna samkynhneigðar sinn-
ar. Oscar Wilde mun hafa verið einn eft-
irlætishöfunda Jóns. Í seinni hlutanum renn-
ur ljóðmælandinn saman við Oscar og þeir
kumpánar hrinda bát úr nausti sem er hefð-
bundin líking fyrir yrkingar og sigla elsk-
andi til fjarlægra stranda.“
Ljóðið Perlan geymir almennari lífsspeki.
Það fjallar um ungan mann sem hittir þung-
lyndu stúlkuna og vill kaupa af henni dýr-
mætu perluna. Hún segist aðeins eiga und-
arlega blómið. Það fær hann og ber við
hjarta sér þar sem það vex og vex loks inn í
brjóst hans – þá kippir hann því út: „Og sjá,
milli róta þess liggur dýrmæta perlan.“
Perlan í ljóði Jóns táknar að sögn Sveins
Skorra „hin æðstu verðmæti og fegurð,
kjarna hlutanna, hið dýrmætasta í öllu lífi“.
Tengslin á milli myndmáls Þjóðvísu og Perl-
unnar eftir Jón Thoroddsen eru auðsæ.
*
Er Þjóðvísa ef til vill önnur atlaga Tóm-
asar að því að yrkja minningarljóð um Jón
Thoroddsen? Ég veit það ekki. Eða er Þjóð-
vísa – rétt eins og Vita nuova Jóns – tilraun
til að fjalla um þær ástir sem ekki mátti
færa í orð, ástir karla? Ég veit það ekki.
Hins vegar hefur mér alltaf þótt upphafið að
ljóðinu bæði einkennilegt og sláandi: „Ég
hélt ég væri smámey og hugðist vera til /
eins og hitt fólkið um bæinn …“ Merking
þessara orða er á ytra borði þessi: ég hélt að
ég væri bara lítil og saklaus stúlka að njóta
vorsins en þegar ég var sextán ára hitti ég
ungan mann og hætti að vera til sem smá-
mey því þetta breytti mér í konu.
En við getum lesið þessar línur sem svo
að þær snúist um tilverurétt: Og hugðist
vera til eins og hitt fólkið um bæinn. Er ekki
kynlegt sambland steigurlætis og feimni í
þessum orðum? Er ekki orðuð þarna dauf
von um að fá að vera það sem „ég hélt ég
væri“ rétt eins og hver annar?
Og niðurlagið: þessi ljóðmælandi sem hélt
sig vera smámey og hugðist vera til eins og
hitt fólkið – er í rauninni ekki til, nema sem
dularfullt blóm í draumi ungs manns. Þessi
smámey er með öðrum orðum einungis til
sem vitund, sem kennd í draumi og getur því
ekki tilheyrt vökunni, daglega lífinu, hinum
svonefnda raunveruleika. Sé hún borin þang-
að út í ljósið, þessi smámey, þá deyr hún – í
dagsljósinu deyr hún, tilvist sína á hún undir
svefni unga mannsins, tilvistarleysi hans,
eða öllu heldur vitundarleysi hans; hún er
kennd sem ekki má færa í orð, ekki má
hugsa um, rétt eins og Tómas orðaði það í
öðru ljóði: „En ég gat ei handsamað heldur/
þá hljóma sem flögruðu um mig,/ því það
voru allt saman orðlausir draumar/ um ást-
ina vorið og þig.“
Byggt á spjalli á menningarhátíðinni Hinsegin dögum
árið 2000.
ORÐLAUSIR DRAUMAR
E F T I R G U Ð M U N D A N D R A T H O R S S O N
Er masókismi í ljóðum Davíðs Stefánssonar?
Orti hann ástarljóð til sjálfs sín? Eru elskendur í
ljóðum Tómasar Guðmundssonar fimm ára?
Gerir hann tilraun til að fjalla um ástir tveggja
karla í ljóði sínu Þjóðvísa? Hér eru gamlar
ljóðabækur lesnar í nýju samhengi.
Höfundur er rithöfundur.
Davíð Stefánsson og Tómas Guðmundsson brugðu sér báðir í kvenmannsgervi í ljóðum sínum.