NT - 15.04.1985, Page 11

Mánudagur 15. apríl 1985 11
Sigríður Lóa Þorvaldsdóttir
Fædd 8. des 1913
Dáin 29. mars 1985
Hún Lóa systir hefur gengið
sitt skeið.
Margir bjartir morgnar eru
að baki. Hver dagur var tekinn
snemma með þeim einlæga
ásetningi að skila sem mestum
og bestum verkum. Hlynna að
öllu lífi, forða börnum frá hætt-
um og hjúkra veikum. Standa á
verðinum og víkja hvergi til að
sinna eigin hagsmunum. Hún
safnaði ekki til að geta látið eftir
sér munað.
Æviferill Sigríðar Lóu Þor-
valdsdóttur hófst í Syðstu-Mörk
undir Eyjafjölium. Hún flutti 5
ára gömul að Skúmstöðum í
Landeyjum með foreldrum
sínum, Ólöfu Jónsdóttur og
Þorvaldi Jónssyni. Hún var
næstelst 9 systkina. Hún þurfti
að vinna mikið frá barnsaldri.
Faðirinn átti við heilsubrest að
stríða og þurftu elstu systkinin
að vinna mestu verkin.
Lóa og Hildur, elsta systirin,
voru mjög samrýmdar. Þær
unnu mikið saman og glöddust
saman. Mesta ánægjuefni þeirra
var að ala fola og temja og fórst
þeim það vel úr hendi. Svo dró
ský fyrir sólu. Hildur veiktist af
lungnabólgu og dó, aðeins tví-
tug að aldri. Þung var sorgin að
sjá á eftir þessari kæru systur og
vinkonu.
Öll él birtir upp um síðir.
Fáum árum síðar fékk Lóa
óskaprinsinn sinn. Hann kom
með tvo gæðinga til reiðar og
sótti unnustuna. Ég man hvað
hann Tvistur var fallegur undir
henni Lóu þegar hún hélt að
heiman. Svanirnir á Skúmstaða-
vatni sungu venju fremur fagurt
þennan dag.
Hún Lóa fór ekki langt. Leið-
in lá að Álfhólum, bæ í sömu
sveit þar sem unnustinn, Ágúst
Jónsson, var alinn upp. Þau
bjuggu þar tvö fyrstu árin. Þar
fæddist þeim fyrsta barnið, dótt-
ir sem var látin heita Hildur.
Lóa var aftur orðin samvistum
við unga og efnilega Hildi.
Á milli Álfhóla og Skúmstaða
var eyðibýlið Sigluvík. Þau
Ágúst og Lóa byggðu það upp og
unnu hörðum, samtaka
höndum. Þarfæddust þeimtveir
synir, Jón og Eiríkur. Hún ól
síðar upp dótturson, Sigurð
Rúnarsson. Lóa var svo lánsöm
að öll börnin hennar hófu bú-
skap í námunda við hana.
Lóa stóð ávallt við hlið manns
síns við bústörfin. Hún var lieil-
steypt kona og vel af guði gerð.
Öll hennar verk voru vönduð,
hvort heldur hún vann úti eða
inni.
Allt verður að lúta almættinu.
Lóa átti við erfiðan sjúkdóm að
stríða síðasta árið. Hún kvart-
aði ekki, heldur þraukaði með
festu og dugnaði. Hún missti
málið og kraftarnir þurru, en
hugurinn var heill og skýr til
hinstu stundar.
Lóa naut aðstoðar eigin-
manns síns, barna og barna-
barna. Sigurður, uppeldissonur
hennar, reyndist henni sérstak-
lega vel þegar mest á reyndi.
Hann var hverja stund að reyna
eitthvað sem gæti létt henni
þrautirnar. Síðustu tvær vikurn-
ar dvaldi Lóa á Grensásdeild
Borgarspítalans. Hún gat þá
ekki talað og ekki heldur
skrifað. Tvær dótturdætur
hennar skiptust á um að vera
hjá ömmu sinni þessa erfiðu
daga og hjúkra henni. Þær voru
henni jarðneskir englar sem
viku ekki frá dánarbeðinu fyrr
en yfir lauk í kyrrð og himnesk-
um friði.
Okkur sem söknum Lóu
finnst söngur svananna á flóð-
unum milli Sigluvíkur og
Skúmstaða vera tregablandinn
þessa daga.
Hrefna
t
Hún Lóa í Sigluvík er dáin.
Ég kom oft að Sigluvík þegar
ég var barn og naut nærveru og
aðhlynningar hennar Lóu,
frænku minnar. Alla ævina var
hún að hlúa að öðrum, bæði
mönnum og skepnum. Um-
hyggja hennar fyrir öðrum gekk
reyndar úr hófi fram, því henni
láðist að hugsa um sitt eigið líf
og heilsu. Líf hennar var vinna
frá morgni til kvölds allan ársins
hring. Sumarleyfi og skemmti-
ferðir þekkti hún naumast.
Lóa átti þátt í að móta líf
margra og lifir þannig áfram í
okkur. I börnunum sínum
þremur, 17 barnabörnum og
barna-barnabörnum sem ég hef
ekki tölu á. í okkur sem kynnt-
umst henni og hún hafði áhrif á.
Raunar í allri þjóðinni sem hún
átti þátt í að ala á mjólk og kjöti
sem hún framleiddi ásamt fjöl-
skyldu sinni á langri starfsævi.
Við tökum við kyndlinum af
Lóu og berunr hann áfram inti í
óvissa framtíð.
Þorvaldur Örn.
„Eitt gersemi kónga“
Náhvalstönn á háalofti Náttúrugripasafns
■ Einsog kom fram í páska-
blaðinu okkar rakst blaðamaður
NT á dögunum inn á Náttúru-
gripasafnið við Hlemmtorg og
fékk þar að skoða í skápa og
skúffur, hirslur og háaloft. Með-
al þess sem fvrir augu bar á
háaloftinu var forláta mikil tönn
- ekki einhyrningstönn einsog
mátt hefði ætla við fyrstu sýn,
heldur úr hinni sjáldséðu heim-
skautaskepnu náhvalnum.
Þetta varð til þess að blaðamað-
ur för að kynna sér frekari
heimildir um náhvalstennur,
sem forðum tíð þóttu sannkali-
að kóngaglingur.
„Náhvalur, 20 álnir, mein-
laus, hógvær og óhættur. Hans
tönn er sjö álna. Hans feiti nær
sem hverfi úr katli strax sem
yfir eld kemur. En hann allur er
sú næmasta forgift hverrar.
skepnu, er því bergir, hvort.sem
það eru fuglar, menn eður dýr,
því þá fær þegar bana. Hér á
móti eru margar góðar náttúrur
og yfirvættis dyggðir huldar og
faldar í hans tönn, hver er hvit
og snúin öll, svo senr einhyrn-
ingshorn. Öll hans vandverkt
og trú er á tönninni, en þó er
hún honum gagnslaus. Hún er
eitt gersemi kónga."
Svo farast Jóni Guðmunds-
syni lærða orð um þessa furðu-
skepnu, náhvelið, í bók sinni
„Ein stutt undirrétting um ís-
lands aðskiljanlegar náttúrur",
en Jón var ættaður af Ströndum,
uppi á öndverðri 17du öld, óg
hefur líklega haft einhverjar
spurnir af náhvölum þar vestra.
Það örlar á nokkrum mis-
skilningi í náttúrufræðinni hjá
Jóni. sem reyndar var þrálátur
langt fram eftir öldum. Það er
víst ekkert sem bendir til þess
að náhvalurinn sé eitraður eins
og menn héldu forðum tíð. 1
Konungsskuggsjá er lagt strangt
forboð við því að éta náhval:
„megu menn eigi éta hann fyrir
sótta sakir, því að menn fá sótt
af og deyja, ef þeir éta hann." í
reyndinni er náhvalurinn ekki
eitraðri en svo að eskimóar hafa
löngum lagt sér hann til munns
og ekki orðið meint af svo vitað
sé. Heimildir greina einnig frá
því að um jólaleytið árið 1800
hafi náhveli rekið í Dýrafirði
innarlega og hafi hvalurinn ver-
ið étinn og engum orðið meint
af.
En hitt er dagsatt hjá Jóni
lærða að náhvalstennur voru
gersemi konunga. í bókinni
Jens Munk segir Torkild Hans-
en frá því, en getur reyndar
ekki heimilda, að 1605 hafi
veiðst á íslandsmiðum náhveli
■ Svona ímynduðu menn sér að náhvalurinn liti út, en myndin mun vera nokkuð fjarri sanni. Hún
er óneitanlega nokkuð grimmúðleg skepnan á myndinni, en sannleikurinn er sá að náhvalurinn er
meinlítið-dýr.
30 feta langt og er talið að
skögultönnin, sex fet að lengd,
hafi verið selt á 40 þúsund
ríxdali, sem Torkild Hansen
segir að jafngildi tveimur millj-
ónum danskra króna á gengi
áranna um 1960. Úr náhvals-
tönnum voru smíðaðir ýmsir
dýrgripir, tilaðmynda biskups-
baglar, og er talið líklegt að
silfurbúinn hvaltannarlúður
sem Oddur Sturluson lögmaður
gaf Friðriki konungi öðrum hafi
verið úr náhvalstönn.
Fleiri heimildir geta þess að
íslendingar hafi fært konungum
náhvalstennur að gjöf. Á þrett-
ándu öld spunnust miklar deilur
milli Árna biskups Þorlákssonar
og Þorvaldar Helgasonar próf-
asts út af náhvalstönn. Deil-
urnar enduðu með því að próf-
astur sigldi út og gaf Éiríki
konungi tönnina í óþökk
biskups. Guðbrandur biskup
Þorláksson sendi konungi ná-
hvalstönn, 4 álna langa, árið
1621 og segir frá því að hann
hefði hæglega getað fengið 1000
dali frá Hamborgarkaupmönn-
um fyrir gripinn.
Náhvalstennur eru vissulega
fallegir gripir, en þó er það ekki
eina skýringin á dýrmæti þeirra.
Á miðöldum var það hald
manna að tennurnar væru úr
skepnu einni sem kallaðist ein-
hyrningur, villihrossi með snúið
stunguhorn í enni, sem rómað
var í þjóðsögum og kerlinga-
bókum. Dýr þetta átti að hafast
við í afskekktum skógum og
hvíldi á því sá 'átrúnaður að
engir gætu fangað það nema
helst hreinar meyjar. Þannig
tengdist sögnin af einhyrningn-
um hugmyndinni um Maríu mey
og var talið að skip sem hétu
þessu nafni væru vernduð öðr-
um fremur. Þess má líka geta að
Englendingar tóku kynja-
skepnu þessa upp í skjaldar-
merki sitt og er hún þar enn.
Það sannaðist svo fvrst með
óyggjandi rökum frá Islandi á
17du öld að þessar tennur voru
úr hval, en árin 1639 og 1648 rak
einmitt náhveli á Norðurlandi
með hafís. Aukinheldur mun
það hafa verið hald manna í þá
daga að muldar náhvalstennur
væru fyrirtaks meðal gegn eitri,
tildæmis höggormseitri.
Náhvalurinn (Monodon mon-
oceros) er hánorrænn smáhval-
ur, hvítgrár að lit; tíðast 416-6
metrar að lengd. Karldýrin og
einstaka kvendýr hafa snúna
skögultönn fram úr efra skolt-
beininu allt að 30 sentímetra
inn í skoltbeinið. Heimkynni
náhvalsins eru fyrir norðan 65
breiddargráðu við jaðar norður-
heimskautsins og allt norður að
85°. Á þessu svæði mun hann
sjaldséðastur við Síberíustrend-
ur, sést stundum í Barentshafi
og er alltíður á Davis-sundi. í
norðurhöfum milli Grænlands
og Svalbarða er hann nokkuð
tíður, en sem fyrr segir fer hann
helst ekki suður fyrir 65° norð-
lægrar breiddar og er því mjög
sjaldséður við ísland, sérstak-
lega á síðari árum þegar hafís
■ Ævar Petersen fugla-
. fræðingur með náhvalstönnina
góðu. Hún er af fullorðnu
dýri, rúmir 220 cm á hæð, og
fannst á Hallsteinsnesi í Aust-
ur-Barðastrandarsýslu árið
1921. Þegar rofar til í hús-
næðismálum Náttúrugripa-
safnsins verður tönninni von-
andi valinn veglegri staður en
háaloftið. NT-mynd: Ari
hefur farið minnkandi við
landið.
Náhvalurinn er óróleg
skepna, sem sjaldan heldur
lengi til á sama stað, en sveimar
til og frá við ísskarir og og innan
um íshrafl. Hann vogar sér oft
langt inn undir íshelluna, ef
aðeins eru í henni vakir, en
hverfur skjótt þegar þær lokast
og getur þá synt lengi undir
ísnum til næstu vakar. Það var
■ Fyrr á öldum töldu menn náhvalstennur vera horn kynja
skepnunnar einhyrnings. Það voru aðeins kóngar og furstar sem
máttu leggja fyrir sig einhyrningsveiðar, en þó var talið víst að
ekki væri hægt að fanga einhyrning nenia þeir legðu höfuðið í
kjöltu hreinnar meyjar.
löngum nokkuð óljóst hvaða
gagnsemi náhvalurinn hefði af
sinni glæstu tönn og hallast menn
helst að því nú að þetta sé
einbert montprik, sem karldýrin
beita í baráttunni um kvenpen-
inginn. Þær kenningar hafa einn-
ig verið uppi að náhvalurinn
noti tönnina til að stinga með
fiska eða stjaka burt ísjökum
eða jafnvel til að róta í botn-
leðju, en sem fyrr segir hallast
menn helst að því nú að gagn-
semi tannarinnar sé harla lítil.
í bók sinni urn spendýrin sem
út kom árið 1932 segir Bjarni
Sæmundsson að aðeins séu níu
dæmi kunn um heimsóknir ná-
hvala til íslands síðan 1800. Er
hér um að ræða rekna hvali eða
skögultennurnar eina sem fund-
ist hafa. Öll þessi dæmi eru af
Norður- eða Norðvesturlandi.
Einn síðasti fundur náhvalsreka
um langt árabil var vorið 1921,
en þá rak fullorðið dýr á Hall-
steinsnesi í Austur-Barða-
strandarsýslu og er það tönnin
sem nú er uppi á háalofti á
Náttúrugripasafninu.
Síðasti náhvalsfundur sem
vitað er um á íslandi var svo
árið 1976, en þá fundust tvö
smáhveli rekin í Geldinganes-
fjöru innan við Reykjavílc. Frá
því segir í Náttúrufræðingnum
það sama ár.
Náhvalstennur eru ekki leng-
ur þeir dýrgripir sem áður var,
en engu að síður skipa þær
veglegan sess á náttúrusöfnum
víða erlendis. Náhvalastofninn
er ekki stór, en þó ekki í neinni
teljadi útrýmingarhættu einsog
er um margar aðrar hvalateg-
undir. Eskimóar, bæði í norður-
héruðum Kanada og á Vestur-
Grænlandi, veiða hann enn og
er tönnin einkum notuð til
smíða.