NT - 23.04.1985, Blaðsíða 10

M--------
Kristín Þorvaldsdóttir
Arason
Fædd 12. mars 1888.
Dáin 10. apríl 1985.
Látin er í hárri elli, sú kona,
sem ég leyfi mér að kalla ein-'
hverja hina síðustu „ old grand
lady“ íslands. Var það Kristín
Porvaidsdóttir, kennari, frá
Flugumýri/Víðimýri í Skaga-
firði. Af kunningjum kölluð
Stína Ara.
Andaðist hún í svefni á hjúkr-
unarheimilinu að Hafnarbúð-
um. Þar hafði hún dvalið við og
við í boði yfirlæknisins þar, en
að mestu frá s.l. hausti. Hún
fékk jafnan þaðan heimfarar-
leyfi, þegar hún óskaði. Starfs-
fólk Hafnarbúða dáði hana fyrir
elskulega framkomu og gerði
allt fyrir hana, sem í valdi þess
stóð og var hún jafnan uppáhald
allra þar. Til síðasta dags var
’hún ern, stálminnug og vel á sig
komin, jafnt liress líkamlega
sem andlega. Ókunnugir hefðu
getað talið hana aðeins á
sjötugsaldri. Þegar ég sá hana
síðast, 8. apríl s.l., hlakkaði ég
til að eiga von á að taka þátt í
aldarafmæli hennar.
Hún átti glæsilegt heimili, að
Seljavegi 27, og naut sín þar.
Annaðist sig að mestu sjálf, las
mikið ævisögur og þjóðlegan
fróðleik. Var mikið fyrir ætt-
fræðirit. Frá slíku hvíldi hún
sig. inn á milli. með lestri
skáldsagna og skemmtibóka.
Hafði mikið af blómum hjá sér,
scm hún af natni hugsaði vel
um. Eftirað heilsa hennarleyfði
ekki útivinnu í garði hússins,
sem hún áður hafði ræktað af
alúð, þá kom órækt í garðinn og
haföi hún viss leiðindi af því, að
blóni í garðinum voru orðin nær
engin, hrörnun kominn í trjá-
gróðurinn, allt með vaxandi
villigróðri. í heimvistarleyfum
frá Hafnarbúðum var jafnan
gestkvæmt hjá henni. Voru það ■
ýmist gamlir nemendur hennar,
börn og barnabörn fyrri vina
hennar, sem síðar verður vikið
að, svo og lifandi ættingar og
vandamenn.
Kristín fæddist að Flugumýri
og fluttist síðan að Víðimýri og
varð þriðja elzta barn hjónanna,
Þxirvalds Ara Arasonar. bónda
og póstafgreiðslumanns og
konu hans Önnu Vigdísar
Steingrímsdóttur. Af sjö börn-
urn þeirra cru nú öll látin, nema
yngsti bróðirinn, sem nálgast
nírætt. í föður karllegg var
Kristín alskagfirsk, afkomandi
Ásbirninga með forföðurnum,
Höfða - Þórði.landnámsmanni.
Móðurætt hennar má kenna við
Bakka í Öxnadal. Kristín sótti
jákvæð einkenni sín mun meira
í föðurætt og blöndunar góðra
stofna í henni, eins og í Þor-
valds- og Bólstaðarhlíðarætt-
ina. Indriði Einarsson, rit-
höfundur, og Sigurður Nordal,
prófessor, hafa báðir látiö það
frá sér fara, að hafi verið uppi á
íslandi sannur enskur „gentlem-
an", hafi það verið faðir Krist-
ínar. Ari yngri, læknir á Flugu-‘
mýri, afi Kristínar var kvæntur
Helgu Þorvaldsdóttur Böðvars-
sonar. Helga var dóttir Þorvalds
af þriðja hjónabandi hans með
Kristínu Björnsdóttur Jónsson-
ar prests í Bólstaðarhlíð.
Kristín bar nafn þessarar for-
móður sinnar og var stolt af.
Vel þykir mér á því fara, til
minningar um hina látnu, að
minnast á elzta sálm, sem talinn
er ortur á íslandi, af Ásbirningn-
um, Kolbeini Tumasyni, Víði-
mýri. Sálmurinn virðist hafa
verið til gæfu fyrir hina látnu,
jafnvel mótað hana, veitt henni
mjúka miskun himnasmiðsins,
skapað henni mildi, gætt hennar
hverja stund, hjálpað henni og
jafnan verið hjarta hennar nær.
Þó kvæði Hannesar Hafstein,
ráðherra, til Guðlaugar föður-
systur Kristínar myndi nægja
sem tæmandi eftirmæli um
hana, þá hefi ég svo mikið um
hana að segja til viðbótar, að ég
get ekki stöðvað penna minn,
en kvæðið leyfi ég mér þó að
taka upp:
Nei, smáfríd er hún ekki
og enginn skýjadís,
en enga samt ég þekki,
sem ég mér heldur kýs.
Pótt hún sé holdug nokkuð
er höndin ofursmá.
Hún er svo íturlokkuð
með æskulétta brá.
Við eldblik augna kátra
skín andlit glatt og Ijóst.
Við hljómfall léttra hlátra
sem hrannir lyftast brjóst.
Hún er svo frjáls og ítur,
svo æskusterk og hraust,
að hver sem hana lítur,
til hennar festir traust.
Og ef ég er með licnni,
ég eld í hjarta finn.
Það er sem blóðið brenni
og bálist hugur minn. “
Árið 1896 fluttist Kristín frá
Víöimýri til föðursystra sinna
þeirra Kristínar íslensku-
kennara við barnaskólann og
Önnu Sigríðar. Bæði þá og
síðar var hún mikið hjá frænku
sinni og alnöfnu. sern setti hér
upp fyrstu listmunaverzlun með
nafninu „Kúnst“. Enn þann dag
í dag er Kúnst talin hafa verið
sú fullkomnasta, sem nokkru
sinni hafi verið hér á landi, með
fjölbreytt úrval allskonar Iist-
niuna eftir þáverandi heimsins
frægustu listamenn. Telja
ýmsir, að sú verzlun hafi átt þátt
í eflingu innlendrar listsköpun-
ar.
Kristín lauk nánii við Barna-
skóla Reykjavíkur næstu fjögur
árin, undir skólastjórn Mortens
Hansens.
Minnistæð voru Kristínu
aldamótahátíðarhöldin, þegar
allir Reykvíkingar sameinuð-
ust, til að fegra hús sín og gera
allt sem hátíðlegast.
Kristín taldi unglingsár sín
mjög skemmtileg, sem og
bernskuár sín, Eftir að hún
fluttist til Reykjavíkur þessi
fyrstu ár, var hún þar aðeins að
vetrunum, fór með vorinu með
skipi til Sauðárkróks, en suður
aö haustinu í ánægjulegri
fylgd föður síns. Á vetrunum
var þá all skemmtilegt í Reykja-
vík og marga ánægjustundina
átti hún dansandi á tréskautum,
þegar Tjörnin var ísi lögð. Þá
voru oft til skemmtunar á tjörn-
inni listskautasýningar Sigurðar
Thoroddsen, verkfræðings, sem
þá var talinn snjallasti skauta-
maður Reykjavíkur.
Hún lauk kvennaskólanámi
árið 1905 undir skólastjórn frú
Þóru Melsted og naut þar einnig
kennslu Ingibjargar Bjarnason.
Afmælis- og
minningargreinar
Þeim, sem óska birtingar á afmælis- og eöa
minningargreinum í blaðinu, er bent á, að þær
þurfá að berast a.m.k. tveim dögum fyrir birtingar-
dag. Þær þurfa að vera vélritaðar.
Bekkjarsystir og vinkona Krist-
ínar, í Kvennaskólanum, var
Laufey Valdimarsdóttir, sem
lagði sig fram til að fá Kristínu
með sér í menntaskóla, en til
þess var Kristín of hlédræg.
Kristín hélt tvívegis smá-
barnaskóla í Reykjavík, fyrst
skólaárið 1906-7 og síðan aftur
skólaárið 1908-9. Kenndi hún
þar ýmsum mönnum, sem síðan
náðu miklum frama og urðu
hinir mætustu íslendingar. Á
einu skólaári lauk Kristín
kennaraprófi, vorið 1906, frá
Flensborgarskóla. í Flensborg
voru með henni Jóhannes S.
Kjarval og Oscar Clausen,
ásamt ýmsum fleirum, en á þá
tvo minntist hún oft og hélzt
vinátta þar á milli.
Til náms í tungumálum fór
Kristín síðan í Verzlunarskól-
ann og lauk honum á skólaárinu
1907-8 og lærði þar dönsku,
ensku og þýsku. Hélt hún þess-
ari málakunnáttu sinni við til
síðustu stundar og las jafnt
bækur á þessum málurn, sem
móðurmálinu. Aðalkennari
Verzlunarskólans var þá Ágúst
Bjarnason, síðar prófessor, sem
virðist hafa haft mikil áhrif á
Kristínu til fræðiiðkana og víð-
sýni.
Skólaárið 1908-9 kenndi
Kristín við Barnaskóla Reykja-
víkur.
Haustið 1909 varð Kristín
skólastjóri á Hesteyri og jafn-
framt farkennari í Sléttuhreppi
vestra. Aðalaðsetur hennar var
á Hesteyri og bjó hún þar á
meðal skyldmenna, sem þá voru
þar og á ísafirði mörg. Því starfi
gengdi hún til vorsins 1914. í
farkennslustarfinu þurfti hún
mikið að ferðast, því kennslu-
staðir voru margir og langt á
milli þeirra. Þegar aldur fór að
færast yfir hana, og hún að
þrekna, þá sagði hún oft frá,
með glettni í augum, að fáir
mundu nú trúa, að áður fyrr
hefði hún dansað á skautum á
Tjörninni og farið á skíðum,
alein í hvaða veðri sem væri, frá
Hesteyri til Staðar í Grunnavík
og einnig Staðar í Aðalvík.
Bæði á Hesteyri og í Sléttu-
hreppi var hún mjög vinsæl og
eftirað Hesteyri varfarin teyði,
þá heimsóttu hana ýmsir gamlir
nemendur þaðan með skemmti-
legum nöfnum, Betúelar, Tím-
óteusar og fleiri.
Fyrst íslenskra kvenna hóf
hún, árið 1915, matreiðslunám
við „Statens Lærer Höjskole" í
Kaupmannahöfn og lauk þaðan
prófi, árið 1916, með mjög góð-
um vitnisburði, bæði fyrir stutt-
an námstíma og mjög háar eink-
unnir. Dvaldist síðan í Kaup-
mannahöfn til ársins 1917. Fékk
þar vinnu og stundaði samhliða
framhaldsnám í „Professor Jac-
obsens Clinik“, þ.e.a.s. mat-
reiðslu sjúkrafæðis svo og lúxus-
rétta. Sjúkrafæðisnámið kom
henni síðar vel, þegar hún í
sumarleyfum sínum leysti iðu-
lega af ráðskonurnar, bæði á
Kleppi og Vífilsstöðum.
Kristín var fyrst íslenskra
kvenna til að rita kennslubók í
matreiðslu, sern fjölrituð var
fyrir nemendur hennar. Sú bók
hefir síðan verið aðaluppistaðan
í síðar útgefnum matreiðslu-
bókum hér á landi. Af látleysi
sínu var henni sama um höfund-
arrétt sinn.
Eftir námsdvöl sína í Kaup-
mannahöfn var hún fyrsti og
eini kennari landsins, sem bæði
hafði próf sem matreiðslukenn-
ari og fullkominn almenn önnur
kennsluréttindi.
Á Kaupmannahafnarárunum
sínum vann hún fyrir sér og
varði afgangi tekna sinna til
kaupa á vönduðu húsgagnasetti,
sem hún sendi að gjöf heim til
foreldra sinna að Víðimýri. Á
allan hátt naut Kristín Kaup-
mannahafnaráranna, stundaði
leikhús og listsýningar og ferð-
aðist nokkuð um Mið-Evrópu.
Eftir heimkomuna frá Kaup-
mannahöfn þráði hún átthag-
ana, foreldra og systkini sín og
kenndi þar almenna kennslu
skólaárið 1917-18. Meðal
nemenda hennar þá var Stefán
Á. íslandi, sem þá var Guðm-
undsson, en Kristín tók fram,
að hún hefði ekki kennt honum
söng.
Næstu fimm árin kenndi hún
í Kvennaskólanum í Reykjavík
og einnig í Miðbæjarbarna-
skólanum. Þá aðstoðaði hún
Guðjón Samúelsson, húsa-
meistara, við skipulagningu
skólaeldhúss Austurbæjar-
bamaskólans. Eftir að sá skóli
tók til starfa starfaði hún þar
langt fram yfir sjötugt.
Með áðurnefndri kennslu,
rak hún um tíma matsölu fyrir
stúdenta á efri hæð hússins á
horni Lækjargötu og Austur-
strætis undir nafninu Mensa.
Mun það hafa verið ca. á árun-
um 1922-26. Var það nijög
ánægjulegur tími fyrir Kristínu
og minntist hún þess oft. Helztu
gestir vom stúdentar úr hinum
alþekkta, „skáldaárangri M.R."
Þeirra minntist hún jafnan með
aðdáun. Oftast minntist hún á
Sigurð Einarsson, Tómas
Guömundsson, Thor Thors,
Sigurð Grímsson og fleiri. Þar
var einnig tíður gestur Halldór
Laxness. Mensugestirnir héldu
tryggð og vináttu viö hana.
Af stöðugum hlaupum milli
kennslustaða. taldi hún síðar,
að hún hafi ofboðið sér með
þeim afleiðingum, að á efri
árum varð hún nokkuð stirð til
gangs.
Aðalprófdómari var hún í
Húsmæðraskóla Islands á
meðan, að hann var rekinn í
kjallara Háskólans og fékk orð
fyrir að vilja gefa þar háar
einkunnir.
Við kennslu fékkst Kristín
samfellt í nær 55 ár.
Af félagsmálum hafði Kristín
lítil afskipti og hafði oft orð á
því, að hún væri engin „kven-
réttindakona". Eini félags-
skapurinn, sem hún starfaði í
var „Hringurinn", og það frá
1920 og allt fram á áttræðisald-
ur. Þarvarhún bæðivirtogvirk.
Kristín var mikil ferðakona
og fór á hestum um flesta fjall-
vegi landsins og öræfi þess, hér
á árum áður.
Þrátt fyrir marga göfuga
biðla, gekk Kristín ekki í hjú-
skap fyrr en 28. maí 1938, að
hún giftist Helga Guðmunds-
syni, málarameistara, frá
Brekkum í Mýrdal. Hann var
ellefu árum eldri, ekkjumaður
og fjögurra uppkominnabarna
faðir. Hann andaðist eftir far-
sælt hjónaband þeirra 5. maí
1942. Hann var dugandi málara-
meistari, en sem margir aðrir,
hafði hann farið fremur illa út
úr rekstri sínum á kreppuárun-
um fyrir stríðið. Á santa tíma,
hafði hann kostað son sinn til
læknanáms og verðandi tengda-
son til tannlæknanáms í Þýska-
landi, sem reyndar lauk ekki
námi. Af þeim sökum voru
miklar skuldir í búi Helga, sem
reyndar grynntist á í upphafi
stríðsins, en samt var svo
háttað, að þegar hann andaðist
voru áttatíu prósent af sameig-
inlegum húsakaupum þeirra
Kristínar á Seljaveginum
ógreidd, sem Kristín greiddi
síðar af launum sínum.
Stjúpbörnum sínum reyndist
Kristín mjög vel og á sama við
um börn þeirra og barnabörn.
Öll reyndust þau Kristínu líka
vel.
Þriðjudagur 23. apríl 1985 10
Þegar Seljavegshúsið var
keypt 1938 átti sú gata að vera
strandgata með mjög fögru út-
sýni til Snæfellsness, Akra-
ness, yfir sundin og allar sigling-
ar til og frá Reykjavík. Fátt var
það, sem var valdandi skap-
brigðum hjá Kristínu, en ekki
var laust við, að hún yrði mjög
ergileg, þegar því skipulagi var
breytt og Vitamálahúsið tók frá
henni kært útsýni til Snæfells-
jökuls og dró úr fegurð Vestur-
bæjarins og hinna fögru vor-
kvelda þar, sem Tómas borgar-
skáld hefir gert ódauðleg með
snilldarljóði.
Kristín var hófsemdarkona
og dugnaðarforkur hinn mesti.
Trúkona var hún mikil og hjá
henni fór saman kenning og
breytni. Hafi einhver sannað og
sýnt, að kærleikurinn sé tak-
markalaus og umburðarlyndið
dyggð, þá var það Kristín.
Höfðingi var hún og hjálpsöm
úr hófi fram, jafnan miskunnsami
samverjinn, sannkölluð „Móðir
Teresa“ norðursins. I fram-
komu látlaus og lítillát og gerði
allt til að leyna góðverkum
sínum. Rósemi, blíða og mildi
hennar var einstök á hverju sern
gekk. Það mun hún hafa sótt til
föður síns og föðurafa. Ró-
sentin gekk þó ekki svo úr hófi
fram, sem hjá föður hennar,
þegar hann eitt sinn um jól sat
að spilum með vinum sínum og
á meðan kviknaði í jólatrénu.
Spilafélagarnir ruku upp til
slökkvistarfa, en Þorvaldur fað-
ir hennar snupraði þá með þeim
orðum; „að þeir skyldu ekki
Ijúka spilinu fyrst.“
Svo fór Kristín eftir þeirri
gullvægu kenningu Biblíunnar,
að hóflega drukkið vín gleddi
mannsins hjarta, því að í blaða-
viðtali, nítíu og sex ára, komst
hún svo að orði: „Ég er búin að
reykja í yfir sextíu ár og fæ mér
í staupinu, ef svo ber undir og
verð ekki vör, að það sé óhollt .•
Eldri systur sinni, Önnu
Rósu, sem látin er fyrir nokkr-
um árum reyndist hún einstök.
Anna, sem var mun meira
menntuð en Kristín og með
stærri prófgráður, bæði frá Dan-
mörku og Þýskalandi var skóla-
stýra Kvennaskólans á Blöndu-
ósi 1911-23. Anna mun tvímæla-
laust vera jafnmerk skólastýra
og þær Elín Briern og Þóra
Melsted. Hún mat nemendur
skólans eingöngu eftir ástundun
og námshæfileikum, en hvorki
eftir ættum né auði og völdunt
forfeðrar þeirra. Hún lagði fyrst
og fremst áherslu á bókleg fræði
fyrir nemendur sína og vandaðri
og æðri hannyrðir, en lítið sem
ekkert upp úr eldun hafragrauts
ogsokkaþvotti. Taldi nemendum
sínum ekki veita af þessum
tveggja ára skólatíma, þar sem
þeir myndu ekki hljóta frekari
menntun síðar, til að nema það,
sem kennslu þyrfti við, en eyða
ekki kennslutímanum í hluti,
sem myndu lærast af sjálfu sér.
Þetta féll ekki í góðan jarðveg
foreldra lélegra nemenda og
skólancfndar, svo að hún var
látin hætta skólastjórn. Það tók
hún sér allt of nærri, því að
ýmiss störf við hennar hæfi
buðust. Eftir það fékkst hún
aldrei við kennslu og var aldrei
söm síðan. Eftir fjögurra ára
aðgerðarleysi, gerðist hún
spjaldskrárritari, sem var staða
ósamboðin menntun hennar og
hæfileikum. Kristín var henni í
þessum raunurn og jafnan síðar
huggari og í öllu stoð og stytta.
1 öllum ættum er fólk sem
ekki er vammlaust, því sitthvað
er gæfa og gjörvileiki. Við ó-
skilgetna ættingja Kristínar
gerði hún engan mun og á skyld-
mennum sínum. Reyndist hún
mæðrum þeirra barna og börn-
um þeirra sem móðir, svo og
barnabörnum þeirra og var jafn-
vel betri við þá ættingja sína en
aðra, enda hlaut hún fyrir það,
bæði ást þeirra, svo og þakklæti
og virðingu.
Kristín hefir reynst mér sem
móðir, sér í lagi eftir, að móðir
mín andaðist á bezta aldri. Hjá
Kristínu bjó ég árin 1946-53.
Kynntist ég henni náið og mann-
kostum hennar mjög vel.
Fyrsta þjóðskáld íslendinga,
séra Hallgrímur Pétursson, seg-
ir í Passíusálmunum sínum „Oft
má á máli þekkja manninn,
hver helzt hann er.....Góð-
ur af geði hreinu góðorður
reyndist víst...... o.s.frv."
Sama þjóðskáld yrkir um dóttur
sína og eiga þau orð vel um hina
látnu
„Tign, æru, sæmd ogsóma
sálirguðs barna fá,
sem Ijósar stjörnur Ijóma
lambsins stóli hjá,
ávallt guðs auglit sjá,
meðhvítum skrúða skrýddar,
skarti réttlætis prýddar,
sorg allri sviftar frá. “
Líkur sækir líkan heini. Vinir
og gestir Kristínar voru einstakt
úrvalsfólk, göfugt, gáfað,
trygglynt, mannlegt og einstak-
lega skemmtilegt. Átti það jafnt
við karla sem konur, er reyndar
voru í meirihluta. Allir þessir
vinir munu nú látnir. Kristín,
sem var glöð með glöðum og
hrygg með döprum, tók nærri
sér andlát vina sinna, sætti sig
samt við það og rifjaði upp
minningar uni góð kynni og
ógleymanlegar gleðistundir
með þeim.
Meðal helztu gesta hennar,
sem ég nú man eftir, rifja ég
nokkra upp. Byrja ég á Elísa-
betu Foss, sem mun hafa verið
bezta vinkona hennar og það
allt frá 1896, Theódóru Thor-
oddsen og dætur hennar,
Katrínu, Kristínu, Ragnhildi og
Maríu, dætur sér Jóns Árnason-
ar frá Otradal, Sigríði og Ragn-
heiði, systurnar Láru og Maren
Lárusdætur, Margréti Hróð-
marsdóttur, Þórunni Pálsdótt-
| ur. Sigríði Grímsdóttur, syst-
urnar Rögnu og Helgu Sigurðar-
dætur, Olöfu Jónsdóttur frá
Seglbúðum og margar Uciri
slíkar konur. Af mönnum eru
mér minnistæðir Magnús
Jónsson, Þorsteinn Þorsteins-
son, Stefán Stefánsson frá
Fagraskógi, Sigurður Einars-
son. Tómas Guðmunsson, Sig-
urður Grímsson, Torfi Jó-
hannsson og margir fleiri. Þetta
eru nú þeir, sem ég man eftir í
augnablikinu. Þávorumjögtíð-
ir gestir hjá Krisfinu ættingjar
hennar og stjúpbörn, ásamt
niðjum þeirra allra.
Éftir að Kristín fór að finna
fyrir elli og eiga erfitt með að
fara sjálf ferða sinna reyndust
mjög margir henni góðir og
hjálpsamir, t.d. bræðradætur
hennar þrjár, svo og Ingibjörg
Sigurðardóttir frá Nautabúi.
Sannaðist þar rækilega orðtak-
ið: „Svo uppsker hver sem hann
sáir.“
Af öllurn kostum Kristínar tel
ég mildina hennar höfuðkost.
Því á vel við lokavers forföður
hennar, Þorvalds Böðvarssonar
í áramótasálmi hans:
„Alvöld mildin, öllu þú sem
ræður,
enn góðvildar séð oss þinnar
gæðum,
auðga dyggðum, hamla
hryggðum,
hrind burt í styggðum.
bú oss byggð í hæðum. “
Persónulega vona ég, að við
missi þessarar velgjörðarkonu
minnar, sem á vissan hátt var
mér sem móðir, að hluti mildar
hennar muni fylgja mér alla ævi.
Minningarorðum þessum lýk
ég með lokaerindi séra Tryggva
H. Kvaran í eftirmælum um
föður hinnar látnu:
„Góði vinur, Guð þig leiði
Greiði för um ókunn höf.
Brosið þitt, sem brast á vör-
um
Byrgja nú hin hvítu tröf
Ótal vina ást og virðing
Yfir skyggir þína gröf. “
Kópavogi, 20. apríl 1985.
Þorvaldur Ari Arason.