NT - 22.09.1985, Síða 7

i. I)
NT Sunnudagur 22. september
u
„Þá sá ég Valtý!
Rætt við Þorstein Ó. Thorarensen, rithöfund
um Aldamótasögu hans, sem hann leggur
nú til atlögu við á ný
■ Pað var árið 1974 að fimmta bindi Aldamótasögu Porsteins Ó.
Thorarensen kom út, mikið rit og stórt í sniðunum í sjón og raun, eins og
hinar fyrri bœkur hans um efnið höfðu einnig verið. Pessar bœkur þarf
ekki að fara um mörgum orðum hér, því sú er reynsla blaðamanns að þar
sem gott bókasafn er á heimili verða þœr venjulega meðal þess fyrsta sem
menn reka augun í uppi í hillunni. Pað mœtti ætla að verk sem þetta vœri
œfistarf manns sem ekki hefði neinu öðru þurft að sinna um dagana. En
því fer fjarri. Porsteinn 0. Thorarensen hefur í mörg ár rekið heila
bókaútgáfu, Fjölva, af skörungsskap og metnaði og þar áður hafði hann
stundað blaðamennsku um langt árabil. Pá hefur hann verið fréttaritari
Reuter á íslandi og verið betri en enginn þegar mest á reið, eins og í
þorskastríðunum, að kynna íslenskan málstað.
Pegar við föluðumst eftir viðtali við hann var strax einsýnt að það yrði
að einskorðast við eitthvað aðeins eittafþvísem hann hefur lagtsvo gjörva
hönd á, því annars hefði viðtalið orðið einhvers konar „kaos“, eins og
hver maður sér. Par sem við höfðum veður afþví að Porsteinn vœri senn
á leið til Kaupmannahafnar að leggja enn að nýju til atlögu við
Aldamótasöguna, eftir langt hlé, þá varð húnfyrir valinu sem umrœðuefni.
Pegar Porsteinn segir frá og rœðir um þetta hugstœða viðfangsefni sitt,
sagnritunina, þá fer ekki hjá því að mönnum detti í hug orð eins og
andagift og eldmóður. Slíkt verður of sjaldan á vegi manns í starfi
blaðamannsins. En kannske var þarna einmitt komin skýringin á því
hvernig Porsteinn fær afkastað svo miklu. Pvíhvaðfœrstaðistslíka menn?
„í níu ár hefur vinnan að Aldamótasögunni
legið niðri hjá mér, svo það má segja að þetta
sé orðið ansi langur vetur," segir Þorsteinn."
Þetta eru jurtir sem voru að vaxa með mér fyrir
svo sem tíu árum, voru komnar vel á legg, svo
segja má að túnið hafi verið orðið vel sprottið.
Ég sat þá úti í Kaupmannahöfn og hafði safnað
að mér miklum heimildum, sem ég var að koma
í form og hafði gert frumdrög að næstu bók í
þessum flokki. Hún átti að fjalla um baráttu
Valtýs Guðmundssonar í kring um aldamót, en
það sem um þá baráttu er vitað er einna líkast
því sem upp úr stendur af ísjakanum. Ég hafði
komist að ýmsum nýjum hlutum og var að glíma
við ýmis vandamál þeim tengd, þegar ég varð
að hætta og halda heim vegna einkaatvika. Ég
held að það hafi verið vorið 1974.
Svo hefur tíminn liðið og þetta legið óafgreitt
og til þess að geta tekið þráðinn upp að nýju
þarf ég senn að fara til Kaupmannahafnar og
dvelja þar í mánuð eða lengur, til að lj úka því."
Ég man að í fyrri bók rekur þú sitthvað
um ráðherravonir Valtýs?
„Já, ég kom aðeins inn á þetta í fyrri
bókunum. Ferill hans um þetta leyti er ákaflega
einkennilegur en aðalatriðið hvað hann var
mikill nýjungamaður. Á baráttuferh sínum sem
var visst skeið af lífi hans. átti hann upptök að
furðu mörgum hlutum. Hann átti upptökin að
því að Danir veittu Islendingum stjórn eigin
mála. Líka átti hann upptök að símamálinu og
sem framkvæmda- og framtakshugi skipti hann
sér mjög af samgöngumálum við ísland, vildi
koma á nýju siglingalagi og innleiða járnbrautir
á íslandi því nefndi hann tímarit sitt Eimreiðina
í baráttuhugsjón sinni. En um leið og hann stóð
í fylkingarbrjósti í þessum bardaga, þá vænti
hann þess að um leið og þessi mál næðu fram að
ganga fengi hann aðstöðu til að halda sömu
forystunni stjórnskipulega og verða forystumað-
ur hins nýja íslands, sem hann dreymdi um.
Þetta reyndi hann með því að efla pólitískan
flokk í kring um sig sem var fyrsti skipulegi
stjórnmálaflokkurinn. Sem öflugur persónuleiki,
tók hann forustu í flokknum. En síðan greidd-
ist allt öðru vísi úr þessari pólitík og það fór svo
að hann varð hinn mikli tapari sögunnar.
Honum var alls staðar ýtt til hliðar og ég hef
mikið verið að reyna að rýna í hvernig á því stóð
og hvaða öfl voru að verki. Það kemur margt til
greina og sumt rennir mig grun í, en vantar ef
til vill fullkomin rök fyrir. Þessu er ég ekki síst
að leita að í dönskum skjölum.
Enn má bæta því við, til glöggvunar á
hlutverki Valtýs, að hann gerðist líka forgöngu-
maðurinn að því að danskur hlutafjárbanki
(síðar íslandsbanki), var stofnaður hér. Miklar
sviptingar urðu svo um það í stjórnmálum
aldamótaáranna hverjir ættu að hafa hönd í
bagga með bankanum, Valtýr vænti þess að hafa
þar hin fjárhagslegu tögl og hagldir. En það var
líka hrifsað af honum. Einnig vann hann að
stofnun kaupfélaga á Suðurlandi og Suðurnesj-
um í samvinnu við Björn Kristjánsson og vænti'
þess að það yrði undirstaða framtíðarveldis
síns. En það fór alveg eins. Því var öllu steypt
undan honum og hann varð hinn margfaldi
tapari, „loser".
Það eitt hlýtur að vera rhikil vinna að lœra
að leita heimilda að slíku verki?
„Ég get ekki gefið neinar leiðbeiningar um
það hvernig á að „læra" að leita heimilda. Það
hefur aðeins opnast fyrir mér, eftir því sem ég
hef komist lengra ofan í viðfangsefnið. Ég er
einhvernveginn ekki ásáttur við þá hugmynd að
menn „læri" sagnfræði eða „læri“ á heimildir.
Mér finnst að þetta eigi að koma af sjálfu sér í
starfinu. Með leitandi huga finnur maður.
Ég get nefnt sem dæmi stórmál í sögu íslands,
eins og Skúlamálið. Menn höfðu lengst af vanist
því í yfirlitsritum, þar sem ekki varð hjá því
komist að minnast á þetta, að drepa á það aðeins
yfirborðslega. Þótt margt væri um það skrifað,
þá hafði enginn fyrir því að fara á Þjóðskjala-
safnið hérna í Reykjavík og leita uppi réttar-
skjölin um málið. Skrifað var um þetta í
fáeinum dráttum. minnst á eitthvert morðmál
þarna, en ekkert farið lengra út í það. Þegar ég
var að undirbúa bókina „Eldur í æðum", fór ég
hins vegar á safnið og fann þessi plögg, að vísu
fyrir aðstoð vinar míns, Aðalgeirs Kristjánsson-
ar. Þá liggur þetta þarna allt og hafði aldrei verið
notað. Nú fékk ég færi á að draga upp alla
myndina af því. En ég vil því taka fram, - svo
öllum rétti sé fram fylgt, - að um sama leyti var
annar maður líka að finna þetta. Það var Jón
Guðnason. sem var að skrifu sögu Skúla Thor-
oddsens. Ég veit ekki hvor okkar varð fyrri til
að „finna Ameríkuna" í þessu dæmi, en mín
bók kom fyrr út.
Sama er uppi á teningnum um Valtý í
fyrirætlunum hans um stofnun hlutafélagabank-
ans. Margt liggur og leynist sem málið varðar.
Hann átti þá auðvitað samskipti við danska
fjármálamenn, svo sernjrá Arndtsen og War-
burg ofl. Um það er lítið vitað, en ég var kominn
á slóðina, og nú held ég þessu áfram. En samt
óttast ég að hafa misst af einhverju í millitíðinni,
því þegar ég var nýlega á ferð í Höfn og kom í
Privatbankann sögðu þeir mér að fyrir tveimur
til þremur árum hefðu þeir verið að taka til í
geymslum sínum og fleygt margvíslegum göml-
um plöggum á haugana. Auðvitað varð ég alveg
höggdofa. Því hræddastur er ég um að nú sé
sumt þetta glatað sem ég hafði augastað á."
Hvernig er þér innanbrjósts, þegar þú
gengur nú á vit þessara tima á ný?
„Eg skildi viö Valtý og félaga hans í Höfn á
sinni tíð sem félagsskap nokkurra ungra manna,
hafði sett mig mjög inn í þeirra daglega líf og
umgang. Þessir félagarog vinir voru auk Valtýs,
Bogi Melsted, Finnur Jónsson, Þorsteinn Ér-
lingsson ofl. Ég lifði mig svo að segja inn í líf
þeirra og var næstum farinn að vera með þeim
á vinafundum þeirra. Þcir stunduðu mikið
leikfimi og sund, jafnvel hjólreiöar, menn í fullu
fjöri, milli þrítugs og fertugs. Tveir voru þeir
orðnir doktorar, einn dósent og einn prófessor.
Ég veit að ef ég sný þarna aftur út, þá á ég eftir
að endurlifa þessa vinafundi. En fyrir höndum
eru líka æsilegir tímar, því þessi hópur á eftir aö
bresta og gliðna í sundur. Þessi vinátta og
elskulegheit eiga eftir aö snúast upp í beiskt
hatur.
Ég hlakka til að koma aftur á þessa gömlu
staði, - þar var „Slukeftcr" og þar var „Helvíti"
og alls kyns veitingastaðir og búlur. Það cr
ómctanlegt, til þess að setja sér þetta líf fyrir
sjónir, að lesa sögu eins og „Stuk" eftir Herman
Bang. Þar kemur fram mynd af kvöldlífinu,
menntalífinu og leikhúslífinu á þessum tíma."
Hvenœr kviknaði þessi frœðimannsáhugi
með þér?
„Ég hef alltaf haft mikinn áhuga á sagnfræði
og sagnfræðiritun, já, allt frá því ég var
smástrákur. Raunin er líka sú aö ég gct ekki
aðskilið þetta frá áhuga mínurn á skáldskap,
skáldsögum og ljóðum. Mér finnst það allt
ómissandi og verði að koma saman í eina heild,
til að skapa mína persónu. Ég er ákaflega
næmur fyrir því, þótt ég geri mér grein fyrir að
í því að í ástundun hins liðna kann stundum að
vera fólginn flótti frá veruleika nútímans.
Árið 1966 var ég á dálitlum vegamótum. Ég
hafði þá verið blaðamaður í tvo áratugi eða svo
og vissi að ég var tekinn að eldast. Ég tel að
blaðamennska eigi að vera svo kröfuhörð og
fjörmikil að sé helst fyrir ungt fólk. Það var farið
að stefna í það að ég yrði einhverskonar
stjórnandi í fréttum. Éghafðifarið meðGunnari
Schram yfir á Vísi, varð þar fréttastjóri, sem
þýddi að ég hætti að skrifa sjálfur. En ég er
þannig gerður að mitt meginlíf er að fá að skrifa.
Það er mér dýrmætast af öllu í lífinu.
En nú átti ég aðeins að fara að skipa fólki aö
gera þetta eða hitt og það líkaði mér ekki. Mér
fannst ég ekki eiga heima í því. Sviptingar urðu
á Vísi, þar sem allt var líka á hausnum. En þegar
Gunnar hætti og mér var boðið að gerast
ritstjóri, þá ákvað ég að gera uppskurð á þessu
öllu. Ekkert var mér fjær skapi en að gerast upp
á lífstíð síábyrgur stjórnandi. Það var mér
fyrirmunað og ég hafnaði því og ég dembdi mér
þess í stað út í sagnaritun.
Ég held að í byrjun hafi þaðorðið mér uppbót
á að hafa ekki fengið tækifæri til að leika lausum
liala og skrifa það sem ég vildi í blaöamennsk-
unni. Það var eitthvað innibyrgt sem þurfti að
brjótast út.
Gaman vœri að heyra nánur um viðhorf
þín til eðlis sagnfrœði og sagnfrœðiritun-
ar?
„Eins og ég sagði þá hafði ég alltaf mjög
gaman af sagnfræðiritum og lagði þau að jöfnu
við ýmsan skáldskap við mótun minnar eigin
sálgerðar. Ég hef aldrei kunnað almennilega við
það, þegar á að gera sagnfræðina að einhverri
fræði eða vísindagrein. Menn læra sagnfræði,
verða sagnfræðingar, doktorarogsvoframvegis.
Nci, ég kann ekki við þetta, því fyrir mér er
sagnfræði andlegar hugarhræringar. Ég legg
þetta að jöfnu við það að skáld yrðu Ijóðfræðing-
ar og færu í skóla til þess að læra að yrkja. Menn
gera sig líka að bókmenntafræðingum og vilja
segja fyrir um hvernig eigi að yrkja og um hvað
eigi að yrkja. Mér er mjög móti skapi að taka
það, sem fyrir mér eru fyrst og fremst ntannlegar
kenndir og gera úr þessu einhver kerfi. Svo
heldur þetta áfram út í það að menn vilja jafnvel
bindast samtökum um að gera sjálfa sig fræga,
eins og þetta norræna skáldaþing er dæmi um.
Þetta er alveg á móti mínu hjartalagi og ég dreg
„analógíu" af því út í sagnfræðina."
Auðvitað geta menn sagt sem svo að það þurfi
að kenna mönnum að leita að heimildum og
brúka heimildir, en ég held að slíkt komi af
sjálfu sér og að menn hljóti að renna á sporið af
sjálfu sér, dembi þeir sér út í verkefni, sem þeir
hafa áhuga á.
Ég held að þaö nauðsynlegasta við sagnfræði-
iðkun sé að menn lifi sig inn í efnið og tímabilið.
Það er návist persónanna og tengslin við við-
komandi skeið sem mestan unað vekur. Ég er á
móti þessuni gömlu hugmyndum um það að
sagnfræðingurinn eigi að vera dóniari og segja
til uni hvað sé rétt og livað rangt í því sem hefur
gerst. Svo er það þessi rótgróna hugsun um að
menn eigi aö læra af sögunni. Það tel ég afar
varasamt. Nútíminn getur ekki tekið ákvarðanir
eftir því hvernig snúist var við rnálum fyrir
fimmtíu eða hundrað árum. Hver tími mótar
sína samlíísheild og við getum ekki sótt upplýs-
ingar um aöferöir t.d. núna til ársins 1930. Allt
sviðiö cr gjörbreytt, forsendur og allt. Menn
tala um að það þurfi að vera hægt að hafa gagn
af sagnfræðinni. En ég spyr, - hver segir að það
þurfi að vera citthvert „praktiskt" gagn af
iicnni? Það er cngin þörf á því aö sagnfræðin sé
gagnleg frekar en ljóðlistin, - þótt mcnn
kannske geri sér gagn af ættjarðarljóðum í
ræðum eða pólitík. Nci, almennt á ekki að líta
á þetta sem gagnscmisfræði. Þctta cru mann-
ræktarefni, sem eiga að hjálpa mönnum að finna
sjálfa sig.
Víst verö ég að leita að heimildum, en ekki í
því hugarfari að skera nákvæmlega úr því, hvað
sé nákvæmlega hárrétt, til þess er mannlífið
alltof flókið, - heldur er það vegna gleðinnar af
að setja mig inn í viðfangsefnið. Það er rnér
óskaplega mikil ánægja og ég hcld að það geri
bækur mínar sannari, þótt þaö sé ekki borð-
leggjandi að ég hafi fundið hinsta sannleika.
Ég man að eitt sinn hitti ég minn gamla
kennara, Ólaf Hansson, prófessor. Ég var þá
nýbúinn að gefa út fyrstu bókina, þar sem rætt
er um Björn í ísafold, og hann segir við mig í
góðlegu háði: „Jahá, þú kcmur þarna með nýja
sagnfræði og byggir allt á blaöafréttum og
blaðagreinum." Það átti að vera lélegsagnfræði.
En hvernig átti ég að skrifa um Björn í Isafold,
án þess að vitna í blaðagreinar? Eða hvernig ætti
að fara að skrifa um sögu okkar núna, þegar
blöðin eru orðin sterkasta aflið. Fræðimenn
framtíðarinnar munu í sífellu vitna til blaðanna
og helst vilja hafa videóspólur af samtölum við
helstustjórnmálamenninalíka. Þaðeru heimild-
ir nútímans."
Þú minntist á það að lifa sig inn í efnið sbr.
slóðir ungu Velvakanda-mannanna í
Höfn? Gœtirðu lýsl svona upplifun
nánar?
„Já, það gengur svo langt að ég verð - vegna
áhugans, - fyrir ofskynjunum. Sumar af þeim
persónum sem ég er að skrifa um birtast mér.
Menn kynnu að halda að þetta væri eitthvað af
dulrænu tagi, - en svo er ekki. Ég er ekki með
neina dulræna hæfileika. Ég tel það allt vera inni
í mínum eigin hugarfylgsnum. Þegar ég var úti
í Höfn fór ég á slóðir Valtýs og fór stundum í
gönguferðir aö kvöldlagi t.d í húsið sem hann
átti heima í. Það var við Kingos götu sem hann
bjó og fólkiö í íbúðinni hans átti von á mér. Nú
var ég á leið þangað og átti eftir svo sem
hundrað metra að húsinu, þegar maður kemur
þar út. Hann var fremur lágvaxinn og þrekvax-
inn og hann gengur fram hjá mér. Þetta var
Valtýr Guðmundsson...! í rauninni held ég að
það sem gerðist hafi verið að maður kom út úr
húsinu sem ég svo í hugarfylgsnum mínum hef
umbreytt svipnum á. Hann var auðvitað ekki
með pípuhatt, eins og þessir karlar í þá daga,
eða neitt slíkt. En svona er það nú.
Ég tek þó fram að í þessari löngun til þess að
upplifa mann felst ekki það að ég komi til hans
mænandi á hann, eins og eitthvert skriðdýr.
Heldur verð ég kunningi hans og mér er það
eiginlegt að reyna að lifa hann alveg í botn.
Benedikt Sveinsson? Jú, ég hef líka upplifað
svipað gagnvart honum, en ekki eins sterkt. Þó
minnist ég þess þegar ég kom að Héðinshöfða
og var að ganga þar um túnið, áður en ég hitti
fólkið á bænum. Þá kom hundur geltandi á móti
mér og ég finn allt í einu á mér: „Þetta er hundur
sýslumanns!" Ég var nú ekki svo langt leiddur
að ég tæki viðtal við hundinn. Annars var ég að