Lesbók Morgunblaðsins - 28.08.2004, Qupperneq 6

6 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 28. ágúst 2004
Þ
jóðminjasafn Íslands hefur stundum verið kallað
morgungjöf til íslensku þjóðarinnar. Samlík-
ingin á vel við, enda var safnhúsið við Suðurgötu
byggt í kjölfar ákvörðunar sem tekin var daginn
fyrir stofnun íslenska lýðveldisins – þann 16.
júní árið 1944 – og margir tengja einmitt Þjóð-
minjasafnið fyrst og fremst við þetta hús. Árið 1998 var húsinu
lokað vegna endurbóta, og þó að starfsemi safnsins lægi ekki
niðri – þvert á móti hefur ef til vill aldrei farið fram meiri
vinna í tengslum við Þjóðminjasafn Íslands en einmitt síðustu
sex árin – fannst mörgum sem Þjóðminjasafnið hefði horfið af
sjónarsviðinu á þessu tímabili. Því fagna eflaust margir að
húsið hefur nú verið opnað að nýju og endurnýjað mjög, í takt
við breytta tíma, bæði hvað varðar sýningarrými og geymslu-
rými. En þó morgungjöfin hafi verið stór, sennilega stærsti
áfanginn á eftir þeim gagngeru breytingum sem unnið hefur
verið að síðustu ár, markaði hún þó ekki upphaf safnsins
sjálfs. Sá atburður átti sér stað fyrir rúmum 140 árum.
„Fyrsti vísir til safns íslenskra fornmenja“
Upphaf Þjóðminjasafnsins má rekja aftur til 24. febrúar 1863.
Þann dag barst stiftsyfirvöldum bréf frá Helga Sigurðssyni á
Jörfa í Kolbeinsstaðahreppi og var milligöngumaðurinn eng-
inn annar en Jón Árnason stiftsbókavörður og þjóðsagnasafn-
ari. Í bréfinu bauðst Helgi til þess að gefa Íslandi fimmtán
gripi, og vonaðist til að með gjöfinni yrði til
„fyrsti vísir til safns íslenskra fornmenja“,
því fram til þessa höfðu íslenskir forngripir
verið varðveittir að mestu leyti í dönskum
söfnum. Þórður Jónasson stiftamtmaður og Helgi Thordersen
biskup þáðu gjöfina samdægurs og fólu Jóni Árnasyni umsjón
safnsins. Stuttu síðar fékk Jón leyfi til að ráða Sigurð Guð-
mundsson málara sem annan umsjónarmann safnsins, sem
hafði raunar verið fyrstur til að vekja máls á þeirri hugmynd á
opinberum vettvangi að setja á stofn safn af þessu tagi, með
grein í tímaritinu Þjóðólfi.
Heiti safnsins, Þjóðminjasafn Íslands, varð lögformlega til
árið 1911. Fram til þess tíma hafði safnið gengið undir heitinu
Forngripasafn Íslands og verið til húsa á ólíkum háaloftum í
Reykjavík, í Dómkirkjunni, Hegningarhúsinu við Skólavörðu-
stíg, Alþingishúsinu og Landsbankanum í Austurstræti. Frá
árinu 1908 hafði safnið þó átt samastað í enn einu risinu, í
Landsbókasafninu við Hverfisgötu sem nú heitir Þjóðmenn-
ingarhús, og var það svo uns það flutti í nýja húsið við Suð-
urgötu, í lok árs 1950.
Vísindaleg deildaskipting kemur til
Um svipað leyti og safnið flutti í Landsbókasafnið, eða árið
1907, voru fyrst sett lög um verndun fornminja hérlendis og
settar hömlur á að þær væru fluttar úr landi. Það ár tók einnig
við fyrsti þjóðminjavörðurinn af fjórum, Matthías Þórðarson,
sem gegndi embættinu í rétta fjóra áratugi. Áður en hann tók
við höfðu Sigurður Vigfússon gullsmiður, Pálmi Pálsson
menntaskólakennari og Jón Jakobsson gegnt stöðu forstöðu-
manna, auk hinna fyrstu umsjónarmanna, Jóns Árnasonar og
Sigurðar Guðmundssonar.
Það var í tíð Matthíasar sem safninu bárust um 200 íslensk-
ir dýrgripir úr dönskum söfnum og fjöldi listgripa frá Noregi,
en gripirnir voru afhentir í tilefni Alþingishátíðarinnar árið
1930. Um það leyti sem hann tók við embætti hafði safneignin
stækkað úr 15 gripum Helga í Jörfa í 6.000 safnfærslur, og
höfðu safninu einnig verið ánöfnuð nokkur sérsöfn sem tengd-
ust ákveðnum einstaklingum úr íslenskri sögu; Ingibjörgu og
Jóni Sigurðssyni forseta, Helgu og Jóni Vídalín konsúl og pró-
fessor Williard Fiske svo dæmi séu tekin. Safnið dafnaði enn
undir stjórn Matthíasar, og kom hann meðal annars á vís-
indalegri deildaskiptingu safnsins sem það bjó að síðan. „Eng-
inn maður hefur unnið að safninu, fornminjavörslunni og forn-
leifafræðinni eins mikið og lengi og Matthías“, skrifaði
Kristján Eldjárn árið 1962 í bókinni 100 ár í Þjóðminjasafni,
og er sú staðreynd að vissu leyti ennþá sönn, enda er Matthías
Þórðarson sá maður er lengst hefur gegnt stöðu þjóðminja-
varðar, þó að erfitt sé að bera saman umfang starfa einstakra
þjóðminjavarða.
Nytjahlutir bætast við
Kristján Eldjárn tók við embætti þjóðminjavarðar árið 1947
og gegndi hann þeirri stöðu þar til hann var kosinn forseti Ís-
lands árið 1968. Byrjunarár safnsins í nýja húsinu við Suð-
urgötu – og ef til vill ein mestu mótunarár þess – voru því í
höndum Kristjáns. Hafandi doktorsgráðu í fornleifafræðum,
var Kristján Eldjárn afkastamikill og metnaðarfullur stjórn-
andi Þjóðminjasafnsins. Þar til hann tók við embætti hafði
áhersla verið lögð á að safna jarðfundnum forngripum, kirkju-
gripum og öðrum listgripum frá síðari öldum. Eftir 1950 var
hins vegar farið að safna almennum nytjahlutum einnig, enda
var nú húsrýmið mun meira til varðveislu slíkra hluta, og hef-
ur fjöldi margvíslegra verkfæra og búsáhalda aukist mjög í
safninu síðan.
Eftir forsetakjörið árið 1968 tók Þór Magnússon fornleifa-
fræðingur við embætti þjóðminjavarðar, en hann hafði þá
starfað við safnið í fjögur ár. Í tíð Þórs var unnið markvisst að
varðveislu gripa og húsa sem safnið átti þegar í fórum sínum
og á ferli hans sem þjóðminjavarðar var mörgum minjum
bjargað frá endanlegri glötun, ekki síst húsakosti í eigu safns-
ins. Þá jókst útgáfa á vegum safnsins nokkuð í tíð Þórs og árið
1989 voru sett ný þjóðminjalög, sem gjörbreyttu áherslum í
þjóðminjavörslu hérlendis. Lögin voru síðan endurskoðuð árið
2001.
Þór gegndi stöðunni í rúm þrjátíu ár, til aldamótaársins
2000. Hefur hann starfað áfram við safnið við margs konar
ráðgjöf síðan og er hann enn í lykilhlutverki í starfsemi þess.
Margrét Hallgrímsdóttir tók við embætti þjóðminjavarðar í
kjölfar Þórs, sem hún gegnir enn þann dag í dag.
Miðstöð þjóðminjavörslu
Hlutverk Þjóðminjasafns Íslands er víðtækt og ef til vill um-
fangsmeira en marga grunar. Lögum samkvæmt er safninu
ætlað að vera miðstöð þjóðminjavörslu, en í því felst að safna,
varðveita, rannsaka og miðla þekkingu á þjóðararfinum í víð-
um skilningi. Í vörslu safnsins eru ýmsar minjar um þjóðhætti
og atvinnu, húsbúnaður, fatnaður, listgripir, kirkjugripir og
verkfæri. Munir safnsins teljast nú vera annaðhvort tugir eða
hundruð þúsunda, eftir því hvernig talið er, vegna þess að í
einu safnnúmeri geta verið margir munir. Dæmi um það er til
dæmis Ásbúðarsafn, minjasafn Andrésar Johnson í Hafn-
arfirði, sem geymir um 20 þúsund muni. Þá heyra 43 hús víða
um land undir Þjóðminjasafnið, einnig er þar í geymslu vax-
myndasafn, myntasafn, steinaldarsafn og mannamyndasafn,
svo dæmi séu tekin.
Ýmis önnur söfn hafa svo vaxið og þróast innan vébanda
Þjóðminjasafnsins. Fyrst og fremst ber þar að nefna Listasafn
Íslands, sem lengi vel var til húsa í Þjóðminjasafninu og var
um tíma ein af deildum þess. Tengslin þar á milli voru form-
lega rofin árið 1961 með lögum um Listasafn Íslands, og end-
anlega rofin þegar safnið flutti í eigið húsnæði á Fríkirkjuvegi
7 árið 1987, þar sem það er nú til húsa. Einnig má nefna Nes-
stofusafn, sem geymir lækningaminjar, Sjóminjasafn Íslands
og nú síðast Hönnunarsafn Íslands. Einnig heyra minja- og
byggðasöfn víðs vegar um landið faglega undir Þjóðminjasafn
Íslands.
Ný grunnsýning
Miðlun hefur lengi verið einn af mikilvægustu þáttunum í
starfsemi safnsins og um áratuga skeið hafa heimsóknir skóla-
barna í safnið verið fastur liður í starfsemi þess. Safnið hefur
einnig haft mikið aðdráttarafl á erlenda ferðamenn, auk
heimamanna. Fyrsta árið sem safnið starfaði, 1863, eru gestir
taldir hafa verið 730, en síðan óx fjöldi safngesta ört. Árið 1910
voru gestir um 6.600 og árið 1961 voru þeir orðnir ríflega 36
þúsund. Síðustu árin áður en safninu var lokað hafði aðsókn
þess þó heldur dregist saman, rúmlega 27 þúsund gestir sóttu
safnið heim árið 1997 miðað við rúmlega 50 þúsund gesti í
sögulegu hámarki árið 1990.
Eitt af markmiðunum með lokun húsnæðisins við Suðurgötu
fyrir sex árum var að byggja upp nýja grunnsýningu. Gegnum
tíðina hafa sýningar á vegum safnsins verið endurnýjaðar
reglulega, sú síðasta var sett upp árið 1993 og fagnaði 130 ára
afmæli safnsins. Í tengslum við sýninguna kom út bókin Ger-
semar og þarfaþing og var hafður sá háttur á, bæði á sýning-
unni og í bókinni, að velja 130 hluti á sýninguna, einn frá
hverju ári sem safnið hafði starfað.
Nýja sýningin, sem opnuð verður með safninu þann 1. sept-
ember, spannar 1200 ára sögu þjóðarinnar. Umfangið er mik-
ið, enda hefur sýningin nú um 2.000 fermetra til umráða. Sýn-
ingin er búin margmiðlun og nýjustu sýningartækni til
miðlunar í formi hljóðs, hreyfimynda, myndbanda, þrívídd-
arhreyfimynda og texta.
Allar þær miklu framfarir sem hafa átt sér stað á þeim 140
árum og einu betur síðan Þjóðminjasafn var stofnað stuðla
væntanlega að bættum skilningi þjóðarinnar á sögu sinni og
þeim breytingum sem hún gengur stöðugt í gegnum. Það er
við hæfi að íslenska þjóðin fái demantsgjöf á 60 ára lýðveld-
isafmæli sínu – nýtt og endurbætt Þjóðminjasafn.
Hin veglega morgungjöf
Rúmlega 140 ára saga liggur að baki Þjóðminjasafni Íslands.
Sagan einkennist af miklum breytingum, en þó fyrst og
fremst framförum.
Morgunblaðið/ÞÖK
Þúsundir muna „Í vörslu safnsins eru ýmsar minjar um þjóðhætti og atvinnu, húsbúnaður, fatnaður, listgripir, kirkjugripir og verkfæri.
Munir safnsins teljast nú vera annaðhvort tugir eða hundruð þúsunda, eftir því hvernig talið er.“
Eftir Ingu Maríu
Leifsdóttur
ingamaria@mbl.is