Lesbók Morgunblaðsins - 23.10.2004, Blaðsíða 7

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 23. október 2004 | 7
ekki ósennilegt að Fiske hafi fyrstur manna
kennt íslensku við bandarískan háskóla.
Eiginkona Fiskes, Jennie McGraw, var af
efnafólki komin og hafði faðir hennar, John
McGraw, lagt mikið fé til stofnunar Cornell-
háskóla. Þegar Jennie lést um aldur fram
arfleiddi hún eiginmann sinn og háskólann
að miklum auðæfum. Ágreiningur um skipt-
ingu auðsins og síðar málaferli urðu til þess
að Fiske sagði starfi sínu lausu og fluttist
til Flórens á Ítalíu, en málarekstri lyktaði
um síðir með sigri Fiskes.
Á Ítalíu vann Fiske ötullega að helsta
áhugamáli sínu, bókasöfnun. Auk söfnunar
íslenskra bóka, sem hann hafði byrjað sem
ungur námsmaður í Danmörku og Svíþjóð,
byggði hann upp mikið safn bóka um
ítölsku höfundana Dante og Petrarca og
viðaði að sér fjölda bóka á retórómönsku.
Til að aðstoða sig við skráningu íslensku
bókanna réð hann til sín til Flórens tvo ís-
lenska Hafnarstúdenta, þá Halldór Her-
mannsson og Bjarna Jónsson frá Unn-
arholti.
Fiske arfleiddi Cornell-háskóla að mest-
öllum eignum sínum og þar á meðal þessum
bókasöfnum. Íslenska safnið er þeirra
stærst og kveður erfðaskrá Fiskes á um að
því skuli haldið út af fyrir sig. Í erfða-
skránni fylgdi íslenska safninu sjóður sem
standa skyldi straum af starfi bókavarðar
til að annast safnið og halda áfram að
kaupa til þess íslenskar bækur. Enn fremur
skyldi bókavörðurinn halda úti tímariti til
að auka veg norrænna fræða í Bandaríkj-
unum. Þá er ákvæði um það í erfðaskránni
að til þessa starfs skyldi veljast maður er
væri borinn og barnfæddur Íslendingur og
hefði lokið prófi frá Lærða skólanum.
Halldór Hermannsson gegndi fyrstur
starfi bókavarðar við Fiske-bókasafnið eftir
að því var komið fyrir við Cornell-háskóla
árið 1905, en Halldór var vel kunnugur
safninu eftir að hafa starfað með Fiske í
Flórens. Halldór skipulagði safnið og gaf út
vandaðar bókaskrár og hélt úti ritröðinni
Islandica. Halldór var afkastamikill fræði-
maður og var sjálfur höfundur að lang-
stærstum hluta efnis Islandica-ritraðarinnar
á fyrstu áratugum safnsins, en jafnframt
bókavarðarstarfinu sinnti hann háskóla-
kennslu. Næstir á eftir Halldóri voru bóka-
verðir þeir Kristján Karlsson, Jóhann S.
Hannesson og Vilhjálmur Bjarnar, en þeir
höfðu einnig með höndum kennslu í forn-
íslensku við háskólann.
Þegar komið var fram á níunda áratuginn
nægði ávöxtun sjóða Fiskes ekki lengur ein
fyrir stöðu bókavarðar og önnuðust þá
Louis Pitschmann og Philip M. Mitchell
safnið í hlutastarfi. Málvísindadeild háskól-
ans tók enn fremur við forræði yfir kennslu
í forníslensku í samvinnu við Háskóla Ís-
lands og hafa verið fengnir íslenskir mál-
fræðingar til að annast þá kennslu, en þeir
hafa þá jafnframt verið stúdentar við mál-
vísindadeildina. Árið 1994 var starf bóka-
varðar Fiske-safns aftur gert að fullu starfi
innan fornbóka- og handritadeildar Cornell-
bókasafnsins og hefur Patrick J. Stevens
gegnt því síðan þá, en Íslendingar annast
áfram kennslu í forníslensku.
Arfleifð Fiskes
Brennandi áhugi Willards Fiskes á Íslandi
og íslenskri menningu hefur tvímælalaust
borið ríkulegan ávöxt í mikilvægu framlagi
til skákíþróttarinnar og menningarlífs bæði
í Lærða skólanum og Grímsey og ekki síst í
kraftmikilli söfnun íslenskra bóka. Fiske-
safnið við Cornell-háskóla, sem nú er ríf-
lega 40 þúsund bindi, er talið annað stærsta
safn íslenskra bóka á erlendri grundu, næst
á eftir Konunglega bókasafninu í Kaup-
mannahöfn, og hefur að geyma mikinn
fjölda afar fágætra bóka. Þar er enn unnið
ötullega að framgangi norrænna fræða í
vesturheimi með aðstöðu til fræðaiðkana í
bókasafninu, útgáfu Islandica, verkefnum á
borð við Sagnanetið (SagaNet) sem er sam-
starfsverkefni Fiske-safns, Landsbókasafns-
Háskólabókasafns og Stofnunar Árna
Magnússonar, og kennslu í forníslensku í
samvinnu málvísindadeildar Cornell og Há-
skóla Íslands.
 Richard Beck: „Willard Fiske. Aldarminning.“ Eim-
reiðin 37 (1931), bls. 358–77.
Bogi Th. Melsteð: Willard Fiske. Æfiminning. Kaup-
mannahöfn 1907.
Halldór Hermannsson: „Willard Fiske.“ Eimreiðin 11
(1905), bls. 104–109
Heimir Þorleifsson: Saga Reykjavíkurskóla 2. Reykjavík
1978.
P.M. Mitchell: Willard Fiske in Iceland. Ithaca [1989].
Vilhjálmur Þ. Gíslason: „Íþaka. Hálfrar aldar afmæli.“
Skýrsla um Hinn almenna menntaskóla í Reykjavík
skólaárið 1929–1930, bls. 1–11.
Tenglar
http://rmc.library.cornell.edu/collections/icelandic.html
http://sagnanet.is
————
daga 1879. Hann var ákafur áhugamaður
um sögu og fornar minjar þjóðarinnar og á
meðan á dvöl hans stóð hér gerðist hann
einn aðalhvatamaður að stofnun Hins ís-
lenska fornleifafélags. Skólapiltum við
Lærða skólann sýndi hann einnig áhuga og
ræktarsemi og skrifaðist á við suma þeirra
eftir Íslandsförina. Þeirra á meðal var Ein-
ar Benediktsson skáld sem aðeins var sex-
tán ára er fundum þeirra Fiskes bar saman.
Fiske þótti bókakostur skólapilta í Lærða
skólanum ónógur og mæltist til að þeir
stofnuðu með sér félag til að afla bóka og
útveguðu sér lestrarsal. Þetta færði hann í
tal við einn kennara Lærða skólans, Björn
M. Ólsen, sem ritaði drög að stofnskrá fé-
lagsins. Er Fiske var kominn aftur vestur
um haf sendi hann skólapiltum myndarlega
bókagjöf og nefndu piltarnir félagsskapinn
Lestrarfélagið Íþöku eftir heimabæ vel-
gjörðamanns síns í New York. Fé-
lagsskapurinn og bókasafnið fékk inni í
bókhlöðu skólans sem reist hafði verið
sunnan við skólahúsið árið 1866 fyrir gjafa-
fé frá breskum efnamanni, Charles Kelsall
að nafni. Bókhlaðan var því í öndverðu
nefnd Kelsallsgjöf en ekki leið á löngu eftir
stofnun lestrarfélagsins þar til nafnið Íþaka
festist einnig við bókhlöðuna sjálfa.
Lestrarfélaginu Íþöku bárust árlega gjaf-
ir frá Fiske á meðan hans naut við. Á ár-
unum 1880–1904 gaf hann félaginu nærri
hálft sjötta hundrað bóka, um fimm hundr-
uð samfellda árganga af tímaritum og blöð-
um og rösklega eitt þúsund stök tímarits-
hefti. Efnið var af ýmsum toga, á ensku,
þýsku og frönsku. Í þakklætisskyni sendu
skólapiltar Fiske albúm með ljósmyndum
og var þar á meðal mynd tekin af skólapilt-
um og kennurum úti á skólablettinum vorið
1880 og mun það í eina skiptið í langri sögu
skólans sem allir nemendur og kennarar
hafa verið saman á einni ljósmynd. Árið
1976 var bókasafn lestrarfélagsins sameinað
bókasafni skólans og ber bókhlaða Mennta-
skólans í Reykjavík enn nafnið Íþaka.
Grímsey
Á siglingu úti fyrir Norðurlandi 1879 sá
Fiske Grímsey út við ystu sjónarrönd og
varð óðara forvitinn um mannlífið á svo lít-
illi og afskekktri eyju. Gaf hann manntafl á
hvert heimili í eynni og 1901 sendi hann
eyjarskeggjum myndarlega bókagjöf og
með tvo vandaða bókaskápa sem á var letr-
að Eyjarbókasafnið. Ótalin er þó stærsta
gjöfin er hann í erfðaskrá sinni arfleiddi
Grímseyinga að allmiklum peningasjóði, um
tólf þúsund dollurum, og skyldi verja vöxt-
unum af honum til viðreisnar andlegu og
verklegu lífi eyjarinnar. Fiske kom aldrei
sjálfur í Grímsey en árið 1902 réð hann Ei-
rík Þorbergsson, ljósmyndara á Húsavík, til
að taka myndir í eynni og senda sér. Mynd-
irnar, sem eru ómetanleg heimild um mann-
líf í Grímsey á þessum tíma, eru varðveittar
í Fiske-safninu við Cornell-háskóla en birt-
ust fæstar opinberlega fyrr en röskri öld
síðar, í hinni nýju bók Grímsey og Gríms-
eyingar (ritstjóri Helgi Daníelsson, Akra-
fjallsútgáfan 2003).
Grímseyingar hafa ötullega haldið minn-
ingu velunnara síns á lofti. Drengjum var
gefið nafn hans og enn er 11. nóvember,
fæðingardagur Fiskes, eins konar þjóðhá-
tíðardagur Grímseyinga, helgaður veislu-
höldum, leiksýningum og dansi.
Skáklistin
Fiske var mikill áhugamaður um skák og
sjálfur prýðilegur skákmaður. Hann ritaði
mikið um skák í Bandaríkjunum og ritstýrði
um skeið tímaritinu Chess Monthly. Íslend-
ingar nutu góðs af skákáhuga Fiskes í rík-
um mæli. Hann færði Landsbókasafni að
gjöf veglegt skákbókasafn sitt, um 1200
bindi, átti þátt í stofnun Taflfélags Reykja-
víkur árið 1900, gaf út skáktímaritið Í upp-
námi 1901–1902 og ýmis smárit á íslensku
um skák. Sjálfur stóð hann straum af kostn-
aði við útgáfu þessara rita en gaf Taflfélagi
Reykjavíkur allt upplagið til fjáröflunar.
Þegar Fiske lést hafði hann um hríð unnið
að miklu riti um sögu skáklistarinnar á Ís-
landi, Chess in Iceland and in Icelandic
Literature, og kom það út að honum látnum
(1905).
Þáttur Fiskes í vexti og viðgangi skáklist-
arinnar á Íslandi er því gríðarmikill og hef-
ur þess verið minnst með ýmsum hætti. Má
nefna að þegar Hrókurinn efndi til fyrsta
alþjóðlega skákmótsins á Grænlandi árið
2003 var það helgað minningu Fiskes.
Fiske-safnið við Cornell-háskóla
Eins og áður sagði réðst Fiske að Cornell-
háskóla í Íþöku í New York-ríki árið 1868
og tók þegar stóran þátt í uppbyggingu
þessarar ungu menntastofnunar ásamt þeim
Ezra Cornell, stofnanda skólans, og Andrew
Dickson White, fyrsta rektor skólans. Með-
al kennslugreina Fiskes voru forníslenska,
þýska, sænska, danska og persneska og er
Höfundur er málfræðingur og kenndi um skeið forn-
íslensku við Cornell-háskóla.
ÁÐUR en síðari heimsstyrjöldin skall á var pólitísk staða á Ítalíu þegar orðin óbærileg fyrir
margan. Sú var raunin fyrir lækninn Nino Rogers, sem vegna gyðinglegs uppruna síns sá sig
tilneyddan til þess að flýja Flórens. Þaðan flutti hann til Lundúnaborgar árið 1938 ásamt konu
sinni, Dödu, og fimm ára gömlum syni þeirra, Richard. Að baki sér skildu þau eftir virðulega
þjóðfélagsstöðu, sem hafði endurspeglast á heimili þeirra í La Marmora stræti með stórkost-
legu útsýni yfir dómhvelfingu Brunelleschis.
Þrjátíu árum síðar, áður en Nino fór á eftirlaun, báðu þau Nino og Dada Richard son sinn,
sem þá var orðinn arkitekt, að hanna fyrir sig lítið hús í Wimbledon. Richard Rogers tók verk-
efninu sem einstöku tækifæri til að færa foreldrum sínum aftur birtuna sem þau minntust frá
heimili sínu á Ítalíu.
Rogers-fjölskyldan
Nino og Dada höfðu átt hús í Flórens með stórum þakgarði og stórbrotnu útsýni yfir borgina.
Það var búið viðar- og marmarahúsgögnum eftir bróðurson Nino, arkitektinn Ernesto Rogers.
Ernesto, sem einnig hafði þurft að yfirgefa Ítalíu, var einn stofnenda BBPR stofunnar, sem var
höfundur Torre Velasca byggingarinnar í Mílanó, og ritstjóri hins
virta tímarits Casabella coninuitá. Þar hafði hann ákaft hvatt til al-
þjóðlegrar umræðu um hugtök, sem tengdust sögunni og borginni á
5. áratugnum.
Þegar Nino og Dada flúðu til London var þeim óheimilt að taka með sér sparifé sitt frá Ítalíu.
Fyrsta húsið þeirra í Englandi var þar af leiðandi gjörólíkt því sem þau áttu að venjast frá
Flórens, þrátt fyrir að Nino fengi fljótt stöðu við sjúkrahúsið í Surrey. Það var drungalegt
gistiheimili, sem Dada reyndi að forðast með löngum gönguferðum með Richard litla um Hol-
land Park í „örvæntingafullri leit að útsýni“. Eftir gistiheimilið fluttu þau í dæmigert enskt hús
frá þriðja áratugnum, þrátt fyrir sterka löngun Dödu til að finna nútímalegt hús. Í úthverfi
Surrey var ekkert nútímalegra á boðstólum.
Rogers-húsið
Rogershjónin eru bæði úr vel stæðum fjölskyldum og Dada var komin af velmenntuðum að-
alsmönnum frá Trieste. Hún var ákafur unnandi nútímahönnunar. Richard minnist þess, að hún
hafi aldrei hneykslast á því nýja, „hún unni sterkum litum, nýjum formum og efnum“. Hún bjó
til keramík sem líktist flöskum listmálarans Giorgio Morandi, bjó heimili sitt húsgögnum frá
Bauhaus, sem þótti sérstakt í Bretlandi á eftirstríðsárunum, og á síðustu æviárunum klæddist
hún ávallt fatnaði frá japanska tískuhönnuðinum Issey Miyake.
Áður en Nino fór á eftirlaun í lok 7. áratugarins óskuðu þau hjónin eftir litlu húsi, sem væri í
senn ódýrt og þyrfti lítils viðhalds, væri sveigjanlegt og á einni hæð. Þau vildu líka að húsið yrði
reist á stuttum tíma og væri þannig að Nino gæti verið með litla læknastofu og hún ker-
amikverkstæði. Auk þess að fullnægja öllum þessum þörfum langaði Dödu þó mest í hús með
karakter, andstætt húsinu í úthverfinu sem hún hafði aldrei haft mætur á.
Árið 1967 fann fjölskyldan lóð í Wimbledon með grónum garði. Til að ná fram sem mestu
næði ákváðu Richard og kona hans Sue, sem vann með honum sem félagsfræðingur, að hanna
hús, sem skiptist í tvennt og verönd á milli. Keramikvinnustofan var nær götu og virkaði sem
hljóðeinangrun gagnvart umferðarnið. Inn af garðveröndinni var íbúðarhúsið, sem, eins og
Richard Rogers lýsti fyrir okkur, „er gagnsæ göng með sterkbyggðum hliðum.“ Húsið er gert
úr stálrömmum sem spanna 14 metra en hliðarnar úr einangrunarplötum klæddum lökkuðu áli
og settar saman með vatnsheldu efni, neopren. Þessi aðferð hafði þá aðeins verið þróuð í
Bandaríkjunum við framleiðslu stórra kæliskápa.
Richard Rogers notaði hér framleiðslueiningar og nýja tækni til þess að skapa sveigjanlegt
og persónulegt rými, nokkuð, sem minnir á kenningar frænda hans Ernesto Rogers í Casabella
continuitá um sköpun mannlegra rýma. Þessi huglægni var líka að vissu leyti fengin frá þekk-
ingunni sem Richard hlotnaðist frá móður sinni og einstöku næmi hennar fyrir sterkum litum.
Þannig máluðu þau stálrammana í gulum og grænum litbrigðum, eldhúsaðstöðuna, rúllugardín-
urnar og renniflekana. Það sem meira var, grænleit birta garðsins hennar Dödu skein inn í hús-
ið í gegnum glerjaðar framhliðarnar og flæddi um keramikið hennar, hægindastóla Eames og
húsgögn Ernesto Rogers: stóla og borðstofuborðið úr marmara og viði, gólflampann og ynd-
islega snyrtiborðið hennar með speglunum.
Hús Rogers-hjónanna er staður þar sem saga og menning einnar fjölskyldu kemur fram. Síð-
asta myndin, sem við höfum séð af Dödu, er af henni þar sem hún stendur brosandi heima hjá
sér, fullviss um að hafa endurheimt birtuna og rúmgott rýmið sem hún hafði skilið eftir í Flór-
ens.
Richard Rogers segir einbýlishús „einna erfiðust verkefna“. Þó er hann vel að sér í hönnun
stórra mannvirkja, sem jafnvel endurspeglast í viðhorfi hans til borgarinnar sem „hús manns-
ins“. Hér er fjallað um hús sem hann teiknaði handa foreldrum sínum í Wimbledon á Englandi.
Ljósmynd/Richard Bryant, Arcaid
Rogershúsið Að frátöldu húsinu fyrir listamanninn Spender, höfðu verk Richard Rogers alveg verið
laus við liti. Þau voru öll hvít, eins og Jaffer-húsið fræga, húsið sem Stanley Kubrick kaus fyrir eitt at-
riði myndarinnar Gangverk appelsínunnar (Clockwork Orange) (1971).
Höfundar eru arkitektar á Spáni.
Eftir Halldóru Arnardóttur
og Javier Sanchez Merina
jsm@coamu.es
Hús Rogers í
Wimbledon