Lesbók Morgunblaðsins - 09.04.2005, Page 6

6 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 9. apríl 2005
Á
ður var hægt að gera við heim-
ilistækin, taka þau í sundur,
skipta um varahluti og raða
saman aftur. Menn gátu jafn-
vel gert við bílana sína sjálfir.
Nú má ekki snerta á vélinni
eftir handbókunum að dæma – og jafnvel fag-
lærðir geta ekki gert við heimilistækin og ráð-
leggja fólki að kaupa bara ný. Gildir ef til vill
það sama um kristna siðfræði – er hún orðin
texti handa sérfræðingum?
„Maður þarf að vita svo óskaplega mikið áð-
ur en maður getur tekið afstöðu í siðfræðilegri
umræðu,“ segir dr. Sigurjón Árni Eyjólfsson
sem skrifaði bókina Kristin
siðfræði í sögu og samtíð og
Hið íslenska bókmenntafélag
gaf út. „Maður er dæmdur til
að vera í hálfgerðri pattstöðu í mörgum mál-
um.“
Sigurjón Árni er héraðsprestur í Reykjavík-
urprófastsdæmi eystra og stundakennari við
guðfræðideild Háskóla Íslands. Hann fór því
að velta fyrir sér hvað hann gæti gert til að
gera grein fyrir grundvallarlínum í siðfræði,
og valdi að skrifa um sögu boðorðanna. „Það er
svo merkilegt við boðorðin að þau segja ekki
hvað eigi að gera, heldur vísa þau til þeirra
marka sem manninum ber að virða,“ segir
hann.
Boðorðin sýna landmæri: „Þú skalt ekki
stela, þú skalt ekki drýgja hór, þú skalt ekki
bera ljúgvitni gagnvart náunga þínum, þú
skalt ekki morð fremja.“ Ef menn fara yfir
þessi mæri skapa þeir sjálfum sér og öðrum
mikil vandræði. Þetta eru allt atriði sem flestir
geta samþykkt.
Boðorðin eru rammi
Boðorðin eru opin að mati Sigurjóns Árna,
boðorðið „Þú skalt ekki drýgja hór“ gildir bæði
fyrir einkvæni og fjölkvæni, það segir ekki
hvað hjónaband er, aðeins hvað ekki skuli gera
ef manneskja er í hjónabandi á annað borð.
Hann líkir þessu við áttundir píanósins sem
veita frelsi til tjáningar. Boðorðin setja ramma
sem fólk getur lifað innan. „Þegar við athugum
boðorðin kemur í ljós að þau skiptast í tvennt,
annars vegar þau sem snúa að guði og hins
vegar þau sem snúa að náunganum,“ segir
hann. Eitt til þrjú snúa að guði, skilgreina per-
sónu mannsins og verk hans, þau taka mið af
sjálfsskilningi mannsins og reyna að svara
spurningunni: „Hver ert þú?“ Hin sjö snúa að
náunganum og breytni gagnvart honum eða
setja rammann í mannlegum samskiptum,
þ.e.a.s. þau tjá hvernig ábyrgð mannsins á að
koma fram í umgengni við náungann. Virði
menn mörkin mun það tryggja farsæld fyrir
náungann og einstaklingana sjálfa. Boðorðin
fjalla um lögmál lífsins og þetta „ekki“ í boð-
orðunum er ekki neikvætt heldur verndandi.
Sigurjón Árni skoðaði söguna á bak við boð-
orðin til að brjótast út úr hinni æ sérhæfðari
umræðu og kannaði hvað hefur verið kennt í
gegnum tíðina. Ekkert heildstætt íslenskt
verk um kristna siðfræði eftir íslenskan höf-
und hafði komið út síðan Helgi Hálfdanarson
skrifaði Kristilega siðfræði eptir lútherskri
kenningu sem kom út fyrir rúmri öld. Verk
Sigurjóns Árna er yfirlitsverk og skrifað í
þeim tilgangi að draga fram helstu útlínur
kristinnar siðfræði og þeirrar heimsmyndar
sem hún endurspeglar.
„Fyrsta siðfræðin sem hins vegar var skrif-
uð innan evangelísk-lúterskrar kirkju var Um
góðu verkin eftir Martin Lúther, en þar lagði
hann út af boðorðunum tíu,“ segir Sigurjón og
að Lúther hafi einnig gert það í Fræðunum
minni og Fræðunum meiri. „Boðorðin hafa æ
síðan átt fastan sess í heimilisguðrækni og
fermingarkverum lúterskrar kirkju. Útlegg-
ing á þeim hefur því mótað siðfræði guðfræð-
innar í 500 ár.“
Umfjöllunin og túlkunarsagan reyndist vera
svo viðamikil að Sigurjón taldi vonlaust að
gera grein fyrir henni í einu verki og því skipti
hann því í tvennt og er þessi bók um fyrstu
þrjú boðorðin sem snúa að guði.
Eru boðorðin ennþá í gildi?
„Það sem gerir boðorðin svo mikilvæg er að
þau eru ekki með beinar ábendingar um hvað
maðurinn eigi að gera, heldur vísa til þess hvað
hann á að forðast,“ segir Sigurjón og að þau
séu sígild vegna þess hversu opin þau eru fyrir
túlkunum. Boðorðið um að ekki skuli bera
ljúgvitni gagnvart náunganum var t.d. fyrst
túlkað sem ekki ætti að ljúga upp á náungann
fyrir rétti. En í túlkunarsögunni merkir það að
manneskjan eigi að vera sannleikans megin og
ganga ekki lyginni á hönd. Boðorðið hefur
einnig verið túlkað tilvistarlega eða að menn
eigi ekki að lifa í blekkingu. Það býður því
óneitanlega upp á marga möguleika.
„Boðorðið „Þú skalt ekki girnast konu
náunga þíns“ vísaði til þess að í fornöld lögðu
menn mikla áherslu á að lífæð ættarinnar var
móðirin. Sá sem svaf hjá giftri konu eða gat af-
kvæmi með henni rauf lífæð ættarinnar,“ segir
hann og að seinna sé boðorðið túlkað með því
móti að ekki skuli ryðjast inn í tilfinninga-
samband annarra.
„Kristin siðfræði byggist mikið á túlkun
ritningarinnar,“ segir Sigurjón Árni, „að miðla
hinum biblíulega boðskap áfram. Ég fjalla því í
fyrsta hluta bókarinnar um hvernig guðfræð-
ingar vinna. Guðfræði er alltaf tilvistarglíma
vegna þess að það er ekki hægt að skilja þann
sem rannsakar eða spyr frá spurningunni sem
hann ber fram. Guðfræðingur er alltaf að leita
að réttum mannskilningi, og leitin á sér stað í
glímunni við að túlka texta ritningarinnar.“
Tvöfalda kærleiksboðorðið
Evangelísk siðfræði hefur mikið fengist við
túlkun á boðorðunum í mjög víðu samhengi.
Sigurjón Árni fer því í gegnum helstu þætti í
siðfræðiumræðu á 20. öld og dregur fram meg-
inágreiningsefni innan þeirrar umfjöllunar.
Greinilegt er einnig að boðorðin eru mjög
miðlæg í umræðunni á öðrum öldum, reyndar
strax hjá Lúther. „Þegar maður fer í gegnum
þessa sögu kemur í ljós að hún er nátengd rit-
skýringu eða útskýringum á ritningunni og þá
verður maður að átta sig á því hvaða aðferðir
menn notuðu til að túlka ritninguna á hverjum
tíma,“ segir hann og að hann endi kaflann um
túlkunarsöguna undir áhrifum frá Hans-
George Gadamer sem tekur hefðina inn í túlk-
unina, því maður talar aldrei hefðarlaust.
Gadamer afneitar í raun aðgreiningu skilnings
og notkunar (109–110).
Sigurjón Árni staðsetur síðan kristna sið-
fræði almennt innan siðfræðilegrar umræðu.
Þá kemur í ljós að tvöfalda kærleiksboðorðið:
„Elska skaltu Drottin, Guð þinn, af öllu hjarta
þínu, allri sálu þinni og öllum huga þínum. Þú
skalt elska náunga þinn eins og sjálfan þig“
hefur alltaf verið miðlægt. Hann skiptir höf-
uðmælikvörðum innan siðfræði í þrennt. 1.
Hamingjan eða gæfan sem Forn-Grikkir fjalla
Kristin sið
Boðorðin segja fólki ekki hvað það eigi að
gera eða hvernig það eigi að hegða sér. Ef til
vill fer það í taugarnar á einhverjum, en
þetta er einmitt kosturinn við þau. Boðorðin
sýna landamæri mannlegrar hegðunar. Dr.
Sigurjón Árni Eyjólfsson hefur ritað bók um
kristna siðfræði í sögu og samtíð, og styðst
við boðorðin tíu og túlkunarsögu þeirra.
Eftir Gunnar
Hersvein
gunnars@hi.is
Í
Hafnarborg verður opnuð í dag sýn-
ing sem undirbúin var í samstarfi við
Johannes Larsen-safnið í Kertem-
inde á Fjóni og Sopihenholm-safnið í
Kaupmannahöfn. Þar má sjá lands-
lagsmyndir sem nokkrir danskir
listamenn máluðu og teiknuðu í Íslandsferðum
sínum auk verka eftir íslenska samtíðarmenn
þeirra.
Allmargir danskir listamenn komu til Ís-
lands á nítjándu öld og framan af þeirri tutt-
ugustu til að leita innblásturs eða til að taka
þátt í að skrá og kynna upp-
lýsingar um þetta stórbrotna
land sem Danir eignuðu sér
lengst norður í hafi og hafði löngum haft á sér
goðsagnablæ, þar tókust á eldur og ís og þar
bjó undarlegt fólk sem enn kunni fornald-
arsögur af norrænum þjóðum sem löngu höfðu
fyrnst með siðmenntuðu fólki á meginlandi álf-
unnar.
Þeir kölluðu þetta Sögueyjuna – Sagaøen –
og það er engin tilviljun að nafnið minnir á æv-
intýri því í eyrum Dana munu lýsingar frá Ís-
landi hafa hljómað ámóta framandi og frásagn-
ir Sjerasade í Þúsund og einni nótt eða jafnvel
eins og ævintýri eftir Hans Christian And-
ersen.
Danskir vísindamenn komu gjarnan í hópum
til Íslands og höfðu með sér listmálara. Þeir
kölluðu þessar ferðir leiðangra og listmál-
ararnir voru hafðir með til að teikna upp þær
furður sem á vegi vísindamannanna urðu.
Okkur kann að virðast nú sem þessar ferðir
lýsi öðru fremur viðhorfi herraþjóðar til fjar-
lægrar nýlendu, að land og þjóð hafi kannski
ekki verið metin að verðleikum heldur höfð eins
og sýnisgripir. Engu að síður áttu ferðirnar
stóran þátt í því að móta sjálfsskilning Íslend-
inga, ekki síður en umfjöllun erlendra manna
um landið gerir nú.
Á sýningunni er sjónum beint að verkum
fjögurra danskra listamanna sem komu til Ís-
lands gagngert til að teikna og mála náttúru
landsins og kynna síðan fyrir löndum sínum
þegar heim væri komið. Þetta eru þeir Jo-
hannes Klein sem kom til Íslands 1898–99, Jo-
hannes Larsen (1927 og 1930), Sven Havsteen-
Mikkelsen (1952 og síðar) og John Olsen (1984).
Fyrsta ferðin var farin meðan Ísland var enn
undir stjórn Dana og íslenskir listamenn voru
sjálfir lítt farnir að gefa sig að landslaginu en í
þeim síðari má sjá hvernig nálgun dönsku lista-
mannanna tengist því sem Íslendingarnir sjálf-
ir máluðu og er sýningin því um leið eins konar
leiðsögn um landslagsmálverkið eins og það
þróaðist hér í landi í samhengi við alþjóðlega
liststrauma og myndhugsun.
Á fyrri hluta tuttugustu aldar blómstraði
landslagsmálverk á Íslandi og átti eflaust sinn
þátt í því að Íslendingar fóru að gefa meiri
gaum að fegurð og mikilleik náttúrunnar.
Ferðir um óbyggðir urðu tíðari, sú hugmynd
kviknaði að ferðast mætti um landið til þess
eins að njóta náttúrunnar og upplifa hrifmagn
hennar. Íslenskir listmálarar þróuðu með sér
aðferðir til að fanga það sem einstakt væri í
landslaginu og til að túlka undursamlega og sí-
breytilega birtuna hér norður frá. Larsen og
síðar Havsteen-Mikkelsen voru báðir vel kunn-
igir íslenskum listmálurum og myndir þeirra
frá Íslandi voru innlegg í það mótunar- og
rannsóknarstarf sem innlendir listamenn höfðu
tekið sér á hendur.
Með vali verka á sýninguna er teflt saman
verkum þessara dönsku listamanna og ís-
lenskra samtímamanna þeirra. Með því gefst
óvenjulegt tækifæri til að íhuga hvernig þær
listrænu stefnur sem hæst bar voru lagaðar að
náttúru Íslands og hvernig hér varð til sérstök
sýn á landið, sumpart mótuð fyrir erlend áhrif
en sumpart sjálfsprottin, sköpuð uppúr þeirri
sannfæringu að Íslendingum bæri sérstök
skylda til að gera landi sínu skil.
Eftir Jón Proppé
proppe@art.is
Þessa mynd málaði Harald Moltke (1871–1960) af norðurljósunum eins og þau birtust honum á Ak-
ureyri nálægt áramótunum 1900. Á sýningunni eru sjö slíkar myndir eftir Moltke.
Að gera landi
sínu skil
Höfundur er listfræðingur.