Lesbók Morgunblaðsins - 09.04.2005, Qupperneq 9

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 9. apríl 2005 | 9
hópum, fiskiskipum að veiðum, Sogsvirkjun og
náttúruperlum á borð við Gullfoss og Þingvelli.
Táknrænn gullfótur þessara seðla fólst í nátt-
úruauðlindum Íslands. Eins og fyrr sagði var
hins vegar söðlað um með seðlaröðinni 1981 og
höfuðáhersla lögð á menningararfinn. Svo virð-
ist sem táknrænn gullfótur þeirrar raðar sé
varðveittur á Árnastofnun, í Þjóðarbókhlöðunni
og í Þjóðminjasafni. Með útgáfu 2000 króna
seðilsins bættust Listasafn Íslands og Kjar-
valsstaðir í þann hóp.
Við hlið andlitsmyndarinnar af Kjarval fram-
an á 2000 krónunum er stílfærður hluti af mál-
verki listamannsins, Úti og inni. Á bakhliðinni
er síðan mynd af öðru þekktu málverki hans,
Flugþrá, og teikningunni Kona og blóm. Þar er
líka að finna undirskrift Kjarvals sem kallast á
við undirskriftir bankastjóra Seðlabankans á
framhliðinni. Þetta og fleiri atriði eru til marks
um það hvernig seðillinn sameinar skírskotun
eldri og yngri seðlaraða til náttúru, menningar
og peningakerfis. Síðast en ekki síst virðast
2000 krónurnar staðfesta að hægt sé að „nota
íslenzkt grjót sem baktryggingu“ seðlaútgáf-
unnar. Það eins og Kjarval hafi séð fram í tím-
ann með þeirri frumlegu hugmynd því með
landslagsmálverkum sínum tókst honum, öðr-
um mönnum fremur, að opna augu Íslendinga
fyrir gildi íslenska grjótsins. Það raungerist nú
á dögum ekki aðeins í þeim gjaldeyristekjum
sem við höfum af ferðamönnum heldur einnig í
ágætu gengi Kjarvalsmyndarinnar í gegnum
tíðina á hlutabréfamarkaði myndlistarinnar.
Matthías Johannessen vísar væntanlega til
þess í Kjarvalskveri þegar hann segir að verk
Kjarvals hafi „gefið hærri vexti en vísitölu-
tryggðar bankainnistæður“.6
Í bók Matthíasar minnist Kjarval einnig á
kaupmennina Silla og Valda sem voru duglegir
að kaupa af honum myndir. Kjarval segist viss
um að þeir séu listelskir og bætir við: „Kaup-
menn eru yfirleitt listelskir, og þeir höfðu velti-
féð. Þeir höfðu líka smekk fyrir svo mörgu. Nú
eru þeir búnir að yfirfylla hjá sér allt og ekki
komast myndirnar allar inn í skáp. Og ekki er
hægt að leggja þær inn á banka, svo að þeir
verða líklega að losa sig við þær, til að geta
byrjað að safna upp á nýtt.“7 Með útgáfu 2000
króna seðilsins leysti Seðlabankinn þetta
vandamál, innlimaði listina í peningakerfið og
gerði um leið flestum ef ekki öllum Íslend-
ingum kleift að eignast Kjarvalsmálverk.
Merkilegt viðbragð við þessum samruna hins
andlega og veraldlega birtist mér nýlega í íbúð
nýgiftra hjóna í Reykjavík sem höfðu hengt
innrammaðan 2000 króna seðil upp á vegg. Í
þessu samhengi fékk seðillinn nýja og marg-
ræða merkingu, sem rímar að ýmsu leyti við
eitt Kjarvalsmálverk Einars Garibalda frá 1999
þar sem talan 2000 var í aðalhlutverki. Í báðum
tilvikum er ýjað að því að þeir sem hafa ósvikn-
ar Kjarvalsmyndir hangandi í stofunni væru í
og með að skreyta hýbýli sín með peningum.
Landslagsmyndin
Líklega er óþarfi að taka fram að ekki er
minnst einu orði á tekjur Jóhannesar S. Kjar-
vals í tekjublaði Frjálsrar verslunar árið 2004.
Þær voru hins vegar til umræðu í neðri deild
Alþingis árið 1913. Bjarni Jónsson frá Vogi
mæltist þar til þess að styrkur hins unga lista-
manns, sem var þá við nám í Kaupmannahöfn,
yrði 1000 krónur í stað 800 króna eins og fjár-
málafrumvarpið kvað á um. Bjarni gaf í skyn
að fjárveitingavaldinu munaði lítið um þessa
hækkun, „en lítið dregur vesalan, og svo er um
þennan mann, sem orðið hefir að éta kálmeti í
vetur til þess að geta lifað. Það kostar ekki
nema 20 kr. á mánuði, en ekki verða menn feit-
ir á því“. Meginrökstuðningur þingmannsins
fólst þó í því að hér væri um að ræða einn efni-
legasta listamann þjóðarinnar. Fyrir því nefndi
hann þrjár ástæður. Í fyrsta lagi væri meðferð
hans á litum með ólíkindum, þrátt fyrir tak-
markaða menntun. „Gott dæmi þessa er það, að
þegar hann var um tíma í London fyrir nokkru,
þá gerði hann þar mynd eina með vatnslitum
og náði þegar í hana nákvæmlega þessum
enska þjóðlega blæ, sem varla þekkist ann-
arstaðar.“ Í öðru lagi hefði Kjarval í hyggju að
gera málun andlitsmynda að aðalstarfi sínu en
fagmann á því sviði hafi skort á Íslandi. „Meðal
annars hefir hann nýlega gert vangamynd af
mér,“ sagði Bjarni, „og er hún alllík og vel lif-
andi, og ber, eins og flest frá hans hendi, auð-
kenni listamanns, sem kann að lífga verk sín.“ Í
þriðja lagi taldi þingmaðurinn víst að Kjarval
mundi velja myndum sínum söguleg viðfangs-
efni, „sýna oss Íslendingum það, sem vér eigum
fegurst í endurminningum þjóðar vorrar og
klæða það holdi og blóði. Þá eigum vér ekki
lengur þær myndir í hugskoti voru eingöngu,
heldur sýnilegu gervi frá hendi góðs lista-
manns.“8
Enda þótt ástæða sé til að taka þessum um-
mælum með fyrirvara – líklega sagði Bjarni
samþingmönnum sínum það sem þeir vildu
heyra – eru þau fróðlegur vitnisburður um
hvaða eiginleikar þóttu prýða góðan myndlist-
armann í upphafi tuttugustu aldarinnar. Í öll-
um tilvikunum var lögð áhersla á getu Kjarvals
til að gera góðar eftirmyndir, hvort sem fyr-
irmyndirnar voru enskar vatnslitamyndir, ís-
lenskir þingmenn, eða sögulegir viðburðir.
Kjarval virðist hins vegar frá upphafi hafa ver-
ið í meðvitaðri uppreisn gegn slíkum viðhorfum
og haft skömm á þeim sem létu sér nægja að
kópera fyrirmyndir. Í bók Thors Vilhjálms-
sonar kemur afstaða hans í þessu efni skýrt
fram: „Málarinn taki úr sjáaldri mannsins, seg-
ir Kjarval: það sem býr á regnbogahimnunni af
reynslu og færi það á myndflötinn. Hann hefur
talað um að málarinn láti landslag ljósmynda
sig, – málarinn noti landslagið til að sýna sjálf-
an sig andstætt því að gera eftirlíkingu af
landslaginu.“9
Þessi sjálfstæða afstaða til viðfangsefnisins
átti vafalaust drjúgan þátt í því að Íslendingar
fóru snemma að tala um að tiltekið landslag
væri „kjarvalskt“, rugla saman frummynd og
eftirmynd. Thor Vilhjálmsson hefur orð á þessu
í bók sinni: „Kjarval hefur gefið okkur nálægð-
ina. Fólk sem allt í einu sér litaspil í mosa seg-
ir: Nei sko hvað þetta er fallegt. Þetta er bara
alveg einsog Kjarvalsmálverk.“10 Taka má um
þetta fleiri dæmi. Í Árbók Ferðafélagsins árið
1933 rifjar Pálmi Hannesson til að mynda upp
fimm daga ferð sem hann hafði farið tveimur
árum fyrr í Kýlinga, svæði sem er skammt fyr-
ir austan Landmannalaugar. Pálmi segir að
fyrsti dagurinn hafi verið fegurstur:
„Þá vorum við uppi á Kirkjufelli. Veðrið var svo kyrrt,
að ekki blakti hár á höfði, sólin skein í heiði, og loft-
ið var tært, eins og dögg á heiðamosa. Á aðra hönd
breiddust öræfin blá og hvít milli Hvannadalshnjúks
og Hlöðufells, eins og undursamleg opinberun, en á
hina lágu líparítfirnindi Torfajökuls með æfintýralegt
óhóf forms og ljósra lita, en eitthvað laus í bönd-
unum, líkt og málverk Kjarvals og kvæði séra Matt-
híasar. Nóttina áður dreymdi mig, aldrei þessu vant.
Mér þótti ég vera kominn á málverkasýningu for-
kunnarfagra, og meistarinn tók mér ljúfmannlega og
sýndi mér málverkin. Draumurinn varð fyrir daglát-
um, því þennan dag sá ég mikil listaverk, og meist-
arinn var mér ljúfur. Aldrei hefi ég séð öræfin fegri
en þá.“11
Hér ber reyndar að hafa í huga að fleiri les-
endur Pálma þekktu á þessum tíma málverk
Kjarvals en þær afskekktu slóðir sem fjallað er
um í Árbókinni en það breytir því ekki að lista-
maðurinn og skaparinn hafa gengið hvor í ann-
ars hlutverk, öræfaferðin jafnast á við heim-
sókn á magnaða málverkasýningu.
Nýlegra dæmi er úr skáldsögunni Borg sem
skáldið og myndlistarkonan Ragna Sigurð-
ardóttir sendi frá sér árið 1993. Lokakafli
verksins lýsir gönguferð tveggja aðalpersóna,
þeirra Vöku og Loga, um Þingvelli.
Þau ganga hægt og leiðast.
Hér myndi Shostakovich eiga vel við, segir Logi. Við
okkur á göngu, við landslagið og birtuna. Hann er
mátulega dramatískur og einnig kyrrlátur inn á milli.
Það er á honum sunnudagsblær, sérstaklega
strengjakvartettunum. Og þessi sunnudagsmorgun
er svo dæmigerður að ég finn næstum lykt af
lambalæri í ofninum.
Þeir eru kannski að elda lamb niðrá Valhöll, segir
Vaka.
Strengjakvartett númer fjögur, spilaður af Borodin
String Quartet. Ég er nýbúinn að kaupa geisladisk
með þeim.
Logi hleypur fram fyrir Vöku og rammar inn andlit
hennar með höndunum.
Nærmynd, andlit Vöku, segir hann.
Vaka: Eins og að ganga inn í málverk Jóns Stef-
ánssonar.
Logi: Eða ofaná Kjarval.
Vaka: Birtan minnir á Munk.
Logi: Mér dettur í hug Tarkowsky, sérstaklega þoku-
slæðingurinn yfir vatninu.
Vaka: Frú Bovary; þar sem Emma gengur með ást-
manni sínum í skóginum og dalalæðan þéttist, lyftist
og leysist upp á víxl.
Logi: Þetta væri góður bakgrunnur í auglýsingu fyrir
líftryggingar.12
Fyrir þeim Loga og Vöku virðist náttúran
vera óraunverulegt fyrirbæri, eftirlíking tákna
og stemninga sem þau þekkja af málverkum, úr
bíómyndum eða auglýsingum, en Logi starfar
einmitt við auglýsingagerð.
Sjálfur kunni Kjarval illa við slík viðbrögð
við verkum sínum. Í Kjarvalskveri hefur Matt-
hías Johannessen eftir honum: „Það er móðgun
við alnáttúruna, þegar fólk sér eitthvað fallegt í
henni og segir: „Þetta er kjarvalskt.“ Svoleiðis
fólk ætti að fá kárínur fyrir. Í staðinn fyrir að
það ætti að segja eins og þeir í Brazilíuför-
unum, þegar þeir sáu eitthvað fallegt: „Nú ætti
bróðir minn að vera kominn og sjá þetta með
mér.““13 Staðreyndin virðist engu að síður sú að
rétt eins og Jóhannes og síðar Kjarval hafi
horfið úr andlitsmyndinni sem birtist á forsíðu
Frjálsrar verslunar þá hefur íslensk náttúra
orðið landslagsmálverkinu og táknrænum eft-
irmyndum þess að bráð. Einar Garibaldi hefur
glímt við þau örlög í fjölda verka sinna, meðal
annars röð mynda þar sem tákn Vegagerð-
arinnar fyrir áhugaverða staði er í aðal-
hlutverki (ein þessara mynda var á sýningunni
Bláma 1999). Sömu hugmyndir liggja til grund-
vallar röð nýlegri mynda Einars þar sem fyr-
irmyndirnar eru kort Landmælinga ríkisins af
Íslandi. Þar glímir hann með enn almennari
hætti við það „hvernig við skoðum landslag og
málverk“, svo vitnað sé til fróðlegrar greinar
Hlyns Helgasonar um þessar myndir, „en einn-
ig hvernig við myndum okkur heildarmyndir úr
hlutum sem alls ekki eiga eða geta passað sam-
an“.14
Á nýjustu myndinni í þessari kortaröð tekur
Einar jafnframt upp þráðinn frá myndunum
sem hann sýndi á Kjarvalsstöðum árið 1999.
Fyrirmynd þessarar myndar er göngukort sem
Kjarvalsstofa í Borgarfirði eystri hefur gefið út
í því augnamiði að vísa ferðafólki á fjóra staði
sem Kjarval málaði. Á þremur þessara staða,
segir á kortinu, „finnur þú eftirprentanir af
málverkum, sett upp á trönur þar sem talið er
að þau hafi orðið til. Á þeim fjórða finnur þú
rústir af smalakofa Kjarvals“. Í þessu tilviki er
náttúran ekki treyst til að tala fyrir sig sjálfa
heldur þiggur hún merkingu sína af því að vera
fyrirmynd tiltekinna málverka Kjarvals. Ferða-
fólki er ætlað að taka sér stöðu við trönur lista-
mannsins, með eftirlíkingar Kjarvalsmálverka
fyrir framan sig, væntanlega til að leggja mat á
hve vel náttúrunni tekst að líkja eftir listinni.
Að lokum
Ég hóf þessa grein á að ræða um þann mun
sem Jorge Luis Borges gerði á Borgesi og sér
og gaf mér að með áþekkum hætti hefðu eitt
sinn verið til tveir menn, einstaklingurinn Jó-
hannes og listamaðurinn Kjarval. Til er
skemmtileg heimild sem virðist staðfesta þenn-
an klofning. Ólafur Maríusson segir að eitt sinn
hafi menn verið að setja upp sýningu á verkum
listamannsins í Listamannaskálanum og voru
allir þar gjammandi að honum: „Kjarval, Kjar-
val.“ Þá segir hann við Ólaf: „Heyrðu, heldur
þú að þú vildir ekki kalla mig Jóhannes. Þetta
er alveg eins og hundar séu að gelta.“14
Umfjöllun mín, sem innblásin er af mál-
verkum Einars Garibalda, hefur miðað að því
að skoða framhald þessarar þróunar, því sjálf-
stæða lífi sem Kjarval hefur átt sem tákn,
löngu eftir að þeir Jóhannes voru allir. Ég hef
annars vegar látið að því liggja að Kjarval sé
horfinn úr myndinni framan á Frjálsri verslun
og hins vegar að verk hans séu farin að skyggja
á íslenska náttúru. Ef við bætum við þessa rök-
færslu þeim ummælum listamannsins sjálfs að
landslagsmyndir hans séu í raun sjálfsmyndir
má álykta sem svo að Kjarval hafi ekki málað
andlit sitt á vegg í afskekktu húsi, eins og
Steinn Steinarr, heldur á striga landslagsins
sjálfs.
Þessi niðurstaða virðist fullkomlega órökrétt
en hún kemur með einkennilegum hætti heim
og saman við „Epilogue“, annan magnaðan
texta eftir Borges: „Árin líða og maður byggir
lönd, uppfyllir heim sinn. Hann dregur upp
myndir, af hjálendum, konungsríkjum, fjöllum,
flóum, skipum, eyjum, herbergjum, tólum,
stjörnum, hestum og fólki. Skömmu fyrir and-
látið verður honum ljóst að allt það völund-
arhús sem hann af slíkri elju hefur fullkomnað,
er í sérhverju smáatriði línanna nákvæm eft-
irmynd af andliti hans sjálfs.“15

Tilvísanir:
Jorge Luis Borges. „Borges og ég.“ Suðrið. Þýð: Guðbergur
Bergsson. Reykjavík 1975, s. 31.
2 Einar Garibaldi Eiríksson. Blámi. Reykjavík 1999.
3 Sjá Jón Karl Helgason. Hetjan og höfundurinn. Reykjavík
1998, s. 197–207.
4 Thor Vilhjálmsson. Kjarval. 2. útgáfa. Reykjavík 1978, s.
132
5 Jón Karl Helgason. Hetjan og höfundurinn. Reykjavík 1998,
s. 200.
6 Matthías Johannessen. Kjarvalskver. Reykjavík 1968, s. 69.
7 Sama rit, s. 73.
8 Alþingistíðindi 1913. C: Umræður í neðri deild. Reykjavík
1913, dálkar 1699–1700.
9 Thor Vilhjálmsson. Kjarval. Reykavík: Iðunn, 1978, s. 109.
10 Sama rit, s. 108.
11 Pálmi Hannesson. „Leiðir að Fjallabaki,“ Ferðafélag Ís-
lands: Árbók 1933. Reykjavík 1933, s. 38-39.
12 Ragna Sigurðardóttir. Borg. Reykjavík 1993, s. 164–165.
13 Matthías Johannessen. Kjarvalskver. Reykjavík 1968, s.
29.
14 Sjá http://www.dada.is/
15 Mappa með gögnum um Kjarval. Listasafn Reykjavíkur,
I:232.
16 Jorge Luis Borges. „Epilogue.“ Blekspegillinn. Þýð. Sigfús
Bjartmarsson. Reykjavík 1990, s. 115.
alnáttúruna“
Höfundur er bókmenntafræðingur.
De somniis Málverk eftir Einar Garibalda sem sýnt var á sýningunni Bláma á Kjarvalsstöðum 1999.