Lesbók Morgunblaðsins - 05.11.2005, Síða 12

12 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 5. nóvember 2005
Þegar við horfum á kvikmyndir birtistokkur heill heimur. Staðhæfing þessi ervarla ein af þeim sem valda fjaðrafoki ogdeilum. Þeir sem á annað borð fylgjast
með kvikmyndum kinka kolli og hugsa með sér að
myndir á borð við Hringadróttinssögu og Stjörnu-
stríð einkennist einmitt öðru fremur af því að
birta áhorfendum nýja heima. Um er að ræða
sjónræna reynslu sem er að
mörgu leyti einstök og
stangast á við hversdags-
lega upplifun um leið og hún
vísar til þekkingar okkar á
hversdaglegum veruleika.
Í raun kæmi ekki á óvart ef þetta skyldu ein-
mitt reynast dæmin sem fyrst koma upp í hugann,
Stjörnustríð og Hringadróttinssaga. Þarna eru jú
bókstaflega „nýir“ heimar skapaðir og sýndir. En
það sama á náttúrlega við flestar aðrar leiknar
kvikmyndir, jafnvel þótt þær gerist í þekkjanlegu
umhverfi, nýti sér fræg kennileiti og kynni hvorki
til sögunnar nýjar lífverur né framúrstefnuleg
geimsamfélög. Mel Gibson skapaði heilan heim og
sýndi okkur í Jesúmynd sinni, og þótt sá heimur
eigi e.t.v. eitthvað skylt við sögulegan veruleika –
ætla má til dæmis að eyðimerkurættbálkarnir
hafi gengið um á sandölum – er kvikmyndaver-
öldin fyrst og fremst uppfundin, þ.m.t. sú sem
Gibson sýnir í þessari mynd.
Sama má til dæmis segja um Með allt á hreinu,
þessa hreinræktuðu íslensku klassík. Enda þótt
ýmislegt hringi bjöllum og maður kannist við
staði, kringumstæður og jafnvel hegðun, er heim-
urinn sem þarna er sýndur framreiddur í boði
Stuðmanna og Ágústs Guðmundssonar. Þess
vegna, og þegar öllu er á botninn hvolft, reynist
stuðheimurinn eiga sér sjálfstæða tilveru á hvítu
tjaldi; tilveru sem er aðskilin frá þeim hversdags-
lega veruleika sem við öll búum við.
En hvað er það þá sem kvikmyndavélin sýnir
okkur? Bílarnir sem Gibson keyrði í klessu áður
en hann varð kvikmyndalegur predikari voru
raunverulegir. Staðirnir sem Stuðmenn heim-
sækja eru til. Landslagið sem þeir ferðast í gegn-
um er hverjum Íslendingi sýnilegt. En heimurinn
sem verður til er engu að síður uppfundinn. Kvik-
myndavélin sýnir okkur hluti, að sjálfsögðu. En
það sem gerir ofangreinda spurningu erfiða er að
myndavélin sýnir svo margt og hlutir eru aðeins
hluti af því sem hún sýnir.
Kvikmyndir sýna hluti, og þær sýna hluti eins
og þeir líta út, en þær gera líka meira. Hlutir eru
stökkpallur kvikmyndarinnar í heimssköpun.
Þetta er nokkuð sem verður áþreifanlegt þegar
um frásagnarmyndir er að ræða. Frásagnar-
myndir sýna ákveðna heimsmynd; mynd af heimi
sem samanstendur af hlutum en myndar heild
sem skírskotar handan hlutanna. Myndir af hlut-
um sem hreyfast (til dæmis fólki) og hlutum sem
hreyfast ekki (hlutum) sameinast í einhverju sem
líkist heimsmynd og sannar þannig að heild getur
verið meira en hlutirnir sem hún samanstendur
af.
Og ástæðan fyrir því að hlutir geta gegnt hlut-
verki sínu sem stökkpallur er að við horfum, fylgj-
umst með og leggjum út af því sem við sjáum. Það
erum við, áhorfendurnir, sem gerum hluta, eða
hluti, að heild og þess vegna eigum við, í skýrt
skilgreindu hlutverki okkar, fullan rétt á að fyllast
ákveðinni valdatilfinningu. Gallinn við þessa
valdatilfinningu er hins vegar sá að í flestum til-
vikum á hún ekki rétt á sér, þetta er tilfinning sem
verður til í ímynduðu húsi sem er reist á raun-
verulegum sandi.
En sú staðreynd að kvikmyndin lætur okkur í
té þessar tilfinningar, alveg út á krít, er einn af
helstu kostum formsins. Myndavélinni fylgir
ákveðið sjónarhorn og um stundarsakir kemur
þetta sjónarhorn í stað okkar eigin.
Að vísu hefur verið deilt um eðli þessa sjón-
arhorns, hvort það sé saklaus gluggi að veru-
leika(num), að myndavélin sýni okkur veruleikann
betur og réttar en við erum sjálf fær um að skynja
hann, eða hvort sjónarhornið sjálft sé hlaðið skila-
boðum og merkingu. Að sjálfsögðu skiptir máli að
hvaða leyti miðlunin sjálf kemur á milli og hefur
áhrif á það sem fram fer í samskiptum áhorfenda
við ímyndir. Spyrja má þó hvort þetta séu einu
tveir möguleikarnir. Það að myndavélin sé annað
hvort hlutlaus eða hlaðin hugmyndafræði.
Í þessu samhengi þarf að vísu ekki að spyrja að
því að sjónmál áhorfandans er skilgreint fyr-
irfram og því stýrt að ákveðnu leyti. Þrátt fyrir
þetta finnst okkur að við séum, a.m.k. að hluta til,
við stjórnvölinn þegar við horfum. Það eru jú svo
margir hlutir sem við okkur blasa. Við ráðum
hvort við horfum og, innan marka myndrammans,
hvert við horfum. Í bakgrunni er sætur strákur og
athyglin hverfur um stundarsakir frá samræðum
aðalpersónanna. Og þangað snýr maður aftur
ánægður en að sumu leyti ringlaður vegna þess að
með færslu athyglinnar frá frásagnarmiðju að
svokallaðri sviðsetningu eiga söguleg kennileiti á
hættu að tapast. Þetta frelsi, sem getur einvörð-
ungu kallast frelsi innan ákveðinna takmarkana,
getur reynst vandamál fyrir frásagnarmyndir.
Vandamálinu má gefa nafn: flöktandi augnaráð.
Eins og þekkt er í stjórnmálafræðum getur ring-
ulreið fylgt of miklu frelsi. Þjóðarlíkamann þarf
að binda í ákveðinn farveg og sama á við um kvik-
myndahúsgestinn: líkami hans er þegar stað-
settur en augnaráð hans þarf að binda í ákveðinn
farveg. Vissulega er ekki hægt að stjórna því hve-
nær áhorfandi blikkar augunum, bregður sér
fram í anddyri til að kaupa sér meira popp, eða
hversu illa sýningarstjórinn splæsir saman
ákveðnu atriði fyrir og eftir hlé, en áhrif má hafa á
flest annað. Ef því er tekið sem gefnu, enda þótt
það sé ómeðvitað, að sjónarhorn myndavélarinnar
stjórnar skynjun áhorfandans liggur næsta skref
beint við. Og það kallast myndmál.
Það sem myndavélin sýnir
Sjónarhorn
Eftir Björn Þór
Vilhjálmsson
vilhjalmsson@wisc.edu
’Í bakgrunni er sætur strákur og athyglin hverfur umstundarsakir frá samræðum aðalpersónanna.‘
E
nn eina ferðina hyggjast kvik-
myndagerðarmenn dusta rykið
af illviðráðanlegum meistara-
verkum F. Scott Fitzgerald, en
slíkar hugmyndir hafa legið
niðri um árabil. Fyrri tilraunir
til að flytja ljóðræna, fyrirfram dauðadæmda
rómantík skáldsins á tjaldið hafa brugðist en nú
vona menn að það lukkist.
Kvikmyndaverið 20th Century Fox er með í
smíðum endurgerð Tender
is the Night (Nóttin blíð,
eins og hún heitir í ís-
lenskri þýðingu), gallaðs
meistaraverks um Dick Diver, sálfræðing á
uppleið, sem giftist Nicole Warren, geðklofa-
sjúklingi sem hann annast.
Á sama tíma eru tvö kvikmyndaver, Warner
og Paramount, að undirbúa í sameiningu kvik-
myndagerð smásögunnar The Curious Case of
Benjamin Button, sem segir af manni sem snýr
við gangverki lífsins og tekur að yngjast. Leik-
stjórinn David Fincher mun stjórna verkinu og
aðalleikararnir verða, ef allt gengur eftir, Cate
Blanchett og Brad Pitt.
Þá hefur dánarbú Fitzgerald gengið frá sölu
á rétti á nokkrum verka hans, bæði stórum og
smáum, þ. á m. A Short Trip to Home, sem er
eina draugasaga skáldsins.
Til þessa hafa rösklega tuttugu myndir verið
byggðar á bókum eftir Fitzgerald og á storma-
sömu lífi hans og hafa flestar mislukkast, líkt
og handritaskrif hans sjálfs í kvikmyndaborg-
inni. Jennifer Jones og Jason Robards voru á
fimmtugsaldri er þau fóru með aðalhlutverkin í
Tender is the Night, sem þótti alltof hár aldur
og aðalgalli kvikmyndagerðarinnar árið 1962.
Tólf árum síðar reyndist Robert Redford tré-
hestur í titilhlutverki þriðju tilraunar Para-
mount til að flytja The Great Gatsby yfir á
tjaldið. Við getum aðeins gert okkur í hug-
arlund hvernig Matt Damon hefði spjarað sig
sem Amory Blaine í klassíkinni This Side of
Paradise, þar sem verkið komst aldrei af stað
hjá Miramax, sem nú hefur lagt upp laupana í
sinni gömlu mynd.
Árið 1937, eftir tvær mislukkaðar tilraunir,
sneri Fitzgerald til Hollywood í þriðja og síð-
asta skiptið. Þrátt fyrir þúsund dala laun á viku
tókst honum ekki að endurskapa töfra sína í
handritsgerð fyrir MGM.
Hin sanna Hollywood-arfleifð
Fitzgerald er þó hann sjálfur,
þessi magnaða persóna sem
kvikmyndaframleiðendur og
-forkólfar höfðu af svo varasöm
kynni. Þó stjarna hans hafi ver-
ið tekin að fölna þegar hann dó
1940, aðeins 44 ára að aldri,
hafði Fitzgerald áunnið sér
mikla frægð þegar á þriðja ára-
tugnum. Áfengismengaður fyr-
irgangurinn sem einkenndi líf-
erni þeirra Zeldu, konu hans,
var fyrirboði eirðarleysisins
sem einkenndi síðari tíma sam-
bönd hliðstæðra dægurstjarna
á borð við Mick Jagger og
Marianne Faithful, Kurt
Cobain og Courtney Love.
Jafnvel í útliti minnti skáldið
á átrúnaðargoð unglinganna og
fór í prufutökur vegna aðal-
hlutverks þegar hann kom fyrst
til Hollywood árið 1927. Við það
tækifæri kynntist hann leikkonunni Lois Mora,
fyrirmynd Rosemary Hoyt í Tender is the
Night.
Aftur til samtímans. Jesse Wigutow, rithöf-
undur sem Fox hefur ráðið til að annast kvik-
myndagerð Tender is the Night, segir að erf-
iðasta vandamálið sé að endurskapa orkuna og
ljóðræna þáttinn í verkinu. Hann fléttar þeim
Ernest Hemingway og Dorothy Parker inn í
söguþráð lokaútgáfunnar til að undirstrika hið
sögulega samband sem raunverulega ríkti á
milli útlaganna, bandarísku listamannaklík-
unnar sem Fitzgerald-hjónin umgengust á
Frakklandsárunum – og er mikið til umfjöll-
unar.
Þrátt fyrir þessar sögulegu tengingar og
tímaskeið fyrri hluta síðustu aldar er ætlun Fox
að nýja myndin nái til allra aldurshópa. Með
það markmið í huga eru leikkonurnar Scarlett
Johansson, Natalie Portman og Evan Rachel
Woods undir smásjánni en þær koma til greina
í hlutverk Rosemary, unga sakleysingjans sem
Dick á í ástasambandi við. Johnny Depp, Leon-
ardo Di Caprio og Russell Crowe og Nicole
Kidman, Naomi Watts og Charlize Theron
koma til greina í hlutverk Divers-hjónanna.
Kvikmyndagerð hinnar vandmeðförnu sögu
um Benjamin Button er skemur á veg komin.
Robin Swicord (Practical Magic), Charlie Kauf-
man (Eternal Sunshine of the Spotless Mind)
og Jim Taylor (Sideways) hafa gefist upp, en
Eric Roth (Forrest Gump, Munich), enn eitt
stóra nafnið í handritsgerð, er tek-
inn við og lætur engan bilbug á
sér finna.
Ef Roth kemur verkinu í höfn
þá markar það endi aldarfjórð-
ungsferils Benjamins Button í
Hollywood. Framleiðandinn Ray
Stark var kominn með myndina í
startholurnar eftir að hafa gengið
með hugmyndina í maganum í
áratugi. Leikstjórarnir sem gælt
hafa við Button seinni árin eru
menn á borð við Steven Spielberg,
Spike Jonze og Alexander Payne.
Framleiðandi Benjamin Button,
sem verður nafn myndarinnar, er
Kathleen Kennedy, sem um þess-
ar mundir er stödd í Þýskalandi
við gerð Spielberg-myndarinnar
Munich.
Sem fyrr segir er það hinn góð-
kunni Fincher (Seven, Fight Club)
sem mun leikstýra Benjamin Butt-
on, en A Short Trip to Home verð-
ur í höndum hins lítt þekkta Stuarts Cooper.
Eftirtektarverðasta myndin á hans ferli er vafa-
laust Overlord (‘74), stríðsmynd sem náð hefur
költfylgi á síðari árum.
Auk A Short Trip to Home er eitt kvik-
myndaveranna með ævisögulega mynd um Fitz-
gerald í undirbúningi og nokkur risaveranna
eru á vappi í kring um The Last Tycoon, eftir
að kvikmyndarétturinn hvarf aftur til dán-
arbúsins er framleiðandinn Sam Spiegel féll frá.
Goðsögnin Spiegel, sem m.a. framleiddi Law-
rence of Arabia og The African Queen, barðist
við The Last Tycoon árið 1976. Hún er síðasta
kvikmyndaða Fitzgerald-sagan og jafnframt
svanasöngur leikstjórans Elia Kazan. Þrátt fyr-
ir valinn mann í hverju rúmi, m.a. Robert De
Niro í hlutverki kvikmyndaforkólfsins Irwings
Thalberg, og kvikmyndagerð nýkrýnds Nób-
elsverðlaunahafa, Harolds Pinter, var myndin
andvana fædd. Að áliti Spiegels skorti De Niro
reisnina sem einkenndi stórmennið Thalberg.
Robert Evans, sem stjórnaði Paramount á
tímum Tycoon, minnist þess í ævisögu sinni að
Spielberg hafi hvíslað að sér þegar þeir sátu að
kvöldverði ásamt De Niro: „Líttu á Irving Thal-
berg, hann veit ekki einu sinni hvernig á að
halda á hnífapörum.“
Sjálfur lenti Evans í raunum í sambandi við
Fitzgerald. Hann var að undirbúa kvikmyndina
The Great Gatsby með eiginkonu sína, Ali
McGraw í huga, þegar hún yfirgaf hann fyrir
Steve McQueen.
Endurkoma F. Scott Fitzgerald
Tvær myndir eru í burðarliðnum byggðar á sög-
um skáldsins sem kvikmyndaheimurinn dáir en
hefur jafnan átt erfitt með að meðhöndla.
Eftir Sæbjörn
Valdimarsson
saebjorn@heimsnet.is F. Scott Fitzgerald „Fyrri til-
raunir að flytja ljóðræna,
fyrirfram dauðadæmda róm-
antík skáldsins á tjaldið hafa
hingað til brugðist en nú vona
menn að það lukkist.“
Leikararnir Jared Leto ogLindsay Lohan hafa tekið að sér
hlutverk í óháðri kvikmynd sem
fjallar um morðið
á Bítilnum John
Lennon. Leto
mun fara með
hlutverk Mark
Chapman,
mannsins sem
skaut Lennon til
bana fyrir utan
Dakota-
bygginguna í
New York hinn 8.
desember árið 1980.
Myndin hefur hlotið heitið Chapter
27 (Kafli 27) en ekki hefur verið gefið
upp hver leikstjóri myndarinnar er
né hver kemur
til með að leika
Lennon.
Lohan hefur
hingað til ekki leikið í svokölluðum
óháðum kvikmyndum en hún lék síð-
ast í sumarsmellinum Herbie: Fully
Loaded. Leto er þekktastur fyrir leik
sinn í myndunum Alexander og
Requiem for a Dream.
  
Leikstjórinn Oliver Stone hefurheitið því að fara mjúkum hönd-
um um efniviðinn í nýjustu kvikmynd
sinni sem fjallar um hryðjuverka-
árásirnar á Bandaríkin árið 2001.
Myndin segir sögu tveggja lög-
reglumanna, John McLoughlin og
William J. Jimeno, sem var bjargað
úr rústum tvíburaturnanna 22
klukkustundum eftir að þeir hrundu.
Eru þeir taldir tveir af síðustu fórn-
arlömbum árásarinnar sem fundust á
lífi í rústunum. Það eru þeir Nicolas
Cage (Leaving Las Vegas, 8 mm) og
Michael Pena (Million Dollar Baby)
sem fara með hlutverk tvímenning-
anna. „Við ætlum að einbeita okkur
að sögu þessarra tveggja manna
þennan afdrifaríka dag,“ sagði með-
framleiðandinn Michael Shamberg í
viðtali á dögunum.
Haldnir voru fundir með fjölda að-
standenda fórnarlamba árásanna
sem margir hverjir óttuðust hvernig
farið yrði með staðreyndir í mynd
Stones, sem þekktur er fyrir að fara
ótroðnar slóðir í kvikmyndagerð
sinni. Að sögn Shambergs hafa að-
standendurnir þó ekkert að óttast.
„Þetta verður ekki yfirgengilegt
„Titanic-drama“ með eldglæringum
og djöfulgangi,“ lofaði hann.
Myndin verður frumsýnd hinn 11.
ágúst á næsta ári, þegar mánuður er í
að fimm ár verði liðin frá hryðju-
verkaárásunum.
Í apríl á næsta ári kemur einnig út
mynd sem byggð er á atburðunum
11. september en hún nefnist Flight
93 og fjallar um farþegar flugvél-
arinnar sem brotlenti í Pennsylvaníu.
  
Leikstjórinn Peter Jackson virðistætla að halda sig við gerð langra
bíómynda en tilkynnt hefur verið að
hans nýjasta afurð, King Kong, verði
ekki undir þremur klukkustundum
að lengd. Myndin er endurgerð sam-
nefndrar myndar
frá árinu 1933 en
sú var ekki nema
90 mínútur. Með
aukinni tækni og
áhuga fyrir við-
fangsefninu hefur
Jackson hins veg-
ar tekist að lengja
myndina um
helming.
Kvikmyndirnar
í þríleiknum Hringadróttinssögu, í
leikstjórn Jacksons, voru einnig tals-
vert lengri en gengur og gerist í kvik-
myndaheiminum. Sú síðasta í röðinni
fór yfir fjórar klukkustundir að lengd
í lokaútgáfu leikstjórans.
Með aðalhlutverk í hinni nýju King
Kong fara Naomi Watts (21 Grams),
Jack Black (School of Rock), Adrien
Brody (The Pianist),
Andy Serkis (Lord of the Rings)
og Jamie Bell (Billie Elliot).
Erlendar
kvikmyndir
Lindsay Lohan
Nicolas Cage og Oliver Stone.
Peter Jackson