Mánudagsblaðið - 16.03.1964, Blaðsíða 2

2
Mánudagsblaðið
Mánudagur 16. marz 1964
Jónas Jónsson frá Hriflu:
Venjulegir menn og smámuna fólk
„ÞABNA ER
REMBRANDT"
Fyrir nokkrum árum var ég
á ferð erlendis með nýfermd-
um íslenzkum dreng. Vð litum
inn í listasafn stórborgar og
komum brátt í stóran sal full-
an af málverkum eftir fræga
listamenn. Förunautur minn
liafði ekki fyrr komið út fyrir
landssteina og ekki séð frum-
myndir neins meistara. Allt í
einu horfir drengurinn yfir sal
inn og segir. „Þarna er Rem-
brandt.“ Þetta var rétt. 1 saln
um var mynd eftir hinn hol-
lenzka meistara. Drengurinn
hafði séð svipmót myndarinnar
í allmikilli fjarlægð. Hér skeði
ekkert furðulegt, nema það að
athugull unglingur hafði séð
í skólabókum sínum og öðrum
bókum prentmyndir eftir er-
lenda málara, þar á meðal eft-
ir Rembrandt, og við fyrstu sýn
veitti ungmennið eftirtekt
hinni sérkennilegu tækni snill-
ingsins. Næstum ætíð lætur
hann ljósið glíma við kökkv-
ann.
LJÓS OG DÖKKVI
MEISTARANS
1 mynd hans þegar 'Kristur
kemur með lærisveinum’ sínum
til Damaskus er ljósið að vísu
furðu sterkt en myrkrið setur
sinn blæ á nokkurn hluta
myndarinnar og á líka að gera
það þó að málverfdð sé innileg
dýrkun hinna mestu andlegu yf
irburða sem sagan hermir um.
Tækni Rembrandts var sigur-
sæl og dáð í heimi lista og feg
urðar. Ljósið á í þrotlausri bar
áttu við myrkrið eða „dökkv-
ann“ eins og listaskáldið góða
kemst að orði í „Fýkur yfir
hæðir.“ Myrkrið á líka sitt
fallega heiti í orðasafni þess
meistara. Það gegnir furðu að
fólk í mörgum löndum skuli
skiptast í deildir milli birtu og
dökkva. Rembrandt notar
dökkvan til að skapa andstæðu
við lífsljósið. Hann málar
aldrei sortann nema sem tap-
andi mótvægi. Myrkrið er
hvergi aðalatriði nema í und-
irheimi lita og lífsgæða.
DEILUR UM KIRKJU-
GERÐ
Það hefur lengi verið nokk-
ur skoðanamunur hér á landi
um stærð og fegurð kirkna.
Þar skiptast menn eftir sjálfs
vali í venjulega menn og smá-
muna fólk. Venjulegir menn
unna fegurð, líka í húsagerð.
Þeir hafa hjálpað til að skapa
stórkostl. og fegurstu bygg-
ingar allra menntaþjóða. Fyrst
kom trúarhyggja þessara
manna framí hofgerðinni, þar
sem beitt var öllu andriki og
orku kynslóðanna. Merki um
stórhug fornþjóðanna í sam-
bandi við trúarlíf fólksins og
fórnarvilja má sjá í Japan,
Kína. Indlandi, í rústum Ass-
yríumanna og Babylon. I vest-
urvegi koma Persar, Egyptar,
Grikkir, Rómverjar, Arabar og
þá ekki sízt Gyðingar. Muster-
in tvö, hið forna og fræga, þar
sem þjóðin vildi vemda trúar-
líf sitt og andagift stórfelldrar
húsagerðarlistar. Grimmir
myrkravinir rændu og brenndu
þetta ypparsta listaverk heill-
ar þjóðar. Síðan fylgdi herleið
ing, þrældómur og kúgun en
að lokum komust þjakaðar leif
ar Gyðingdómsins heim í hið
öæþjáða og útpýnda ættland
sitt. hið fyrirheitna land.
TRUARHOLLUSTA
FORNÞJÓÐANNA
Þá var hafið landnám, en
fyrst af allri eiginlegri ný-
byggð var musterið reist fag-
urt og tilkomumikið i augum
Krists og lærisveina hans, sem
litu á þá byggingu eins og
meginvirki andlegs lífs i land-
inu. Annar ræningi kom til Jer
úsalem, krónprins Rómaborg-
ar. Hann sat um Jerúsalem.
Hungurdauði og sverðseggja
umkringdu Gyðingana í borg-
inni. Rómverjinn bauð tvo
kosti. Líf og frelsi í Róma-
veldi. Musterið heilt og hreint
nema varðandi eitt trúaratriði.
Þar skyldi geyma hjá sáttmáls
örkinni rómverskt skurðgoð.
Gyðingar urðu að vinna sér til
lífs að svíkja sinn Jahve. Þeir
vildu heldur deyja en að svíkja
hinn æðsta eilífa mátt. Þá var
Jerúsalem eydd í eldi. Nokkuð
af dýrgripum musterisins
skreytti síðar veizlusali Róma-
borgar. Gyðingum var dreift
um öll byggð lönd nema tsland
og þjáðir meira en orð fá lýst:
En þeir sviku aldrei guð sinn,
ættstofninn, trúna eða bók-
menntirnar. Nú hafa þeir end-
urheimt sitt fymrheitna land
og breyta Öræfum í aldingarða
með orku hugsjóna og mann-
dóms. Enn er öllu sæmilega
menntu fólki í heiminum full-
ljóst að allar miklar menning-
arþjóðir tengdu andlegt líf við
hofin og trúarboðorðin. Þar
var ekkert of gott. Ekkert til
sparað um rausn og listfengi.
Enn geyma veggir konunga-
grafanna á Nílarbökkum sex
þúsund ára veggmálverk með
skýrum, fögrum, ófölnuðum lit
um. Þar bíða trúarljóð Fom-
Egypta eftir sínum efsta degi.
LJÓSIÐ FRA
BETLEHEM
Kristur kom úr lítilli jötu í
sandblásnu beitilandi hirð-
ingjanna. Hann boðaði hrelldu
aumu og spilltu mannkyni
tvennskonar fagnaðarerindi.
Bræðralag á jörðu og eilíft líf
eftir líkamlegan dauða. Þjóðir
heims bjuggu við rústir heiðin-
dóms, djöfulæði harðstjóra og
enga von um framhald lífsins.
Hér eást enn töframynd
Rembrandts, þó að hann væri
þá ekki fæddur. Birta og mann
göfgi kristindómsins brá birtu
andlegs lífs yfir bnmarústir
Rómaveldis. Þá gerðist hið
mikla undur í Vesturlöndum.
Kristindómurinn erfði veldi
keisaranna. Róm varð aftur
höfuðborg í nýjum og betri sið.
Páfinn varð í nýju ríki arftaki
keisaranna. Hofin gömlu vom
í rústum en Kristindómurinn
vax stórhuga og skapandi. Um
alla Evrópu risu kirkjur.
Þær skiptu mörgum þús-
undum, flestar fagrar og til
þeirra vandað svo sem bezt
mátti verða. Áhugamennirnir
urðu stöðugt fyrir mótblæstri
smámenna, fólks lítilla sanda
og sæva. Það tafði framsókn
kristindómsins en gat aldrei
beitt stöðvun. — Það tók
sex aldir að fullgera Kölnar-
kirkju, en að lokum stóð hún
tigin og göfug, andleg hetju-
drápa stórgáfaðrar og listelsk-
andi þjóðar.
NORDURLÖND OG
ISL. FORNKIRKJA
Fommenn á Norðurlöndum
vönduðu mjög til hofgerðar og
til að prýða guðshús sín. Sama
varð raunin eftir trúarskiptin
hér á landi. Stórhugur nýrra
kirkjubænda í byggingarmál-
um vakti eftirtekt norskra
höfðingja og þótti kenna of-
rausnar. Á kaþólsku öldunum
vom prestar, biskupar, kirkj-
ur, munklífið og bókmenntim-
ar óaðskiljanlegir bandamenn.
Fomkirkja Islendinga var rík,
stórhuga og þjóðleg, þrátt fyr-
ir alþjóðlegt eðli. Kristján III.,
Erlendur stórþjófur og ræningi
braut vald íslenzku kirkjunnar
til að geta mótstöðulítið rænt
landið og kúgað landsfólkið.
Jón Arason var í senn trúar-
höfðingi og ættjarðarvinur.
Stórhuga var hann um svipmót
sinnar kirkju. Enn er hin
mikla altarisbrík hans í Hóla-
kirkju, einn af dýrgripum þjóð
arinnar og líf sitt má hún
þakka að gripurinn er ekki að-
eins fagur og listrænn heldur
auk þess svo stór í sniðum að
hinum erlendu ræningjum var
ofurefli að flytja þennan helga
dóm yfir veglaust land frá Hól
um að næstu höfn.
NIÐURLÆGING OG
ENDURREISN
Nú var kirkja tslendinga í
anlegum böndum hins erlenda
valds. Hin auðuga og svip-
mikla kirkja var rúin auði sín
um og sjálfsstjórn. En ís-
lenzku bændahöfðngjarnir, kon
ur þeirra og vandamenn og
stuðningslið, reistu um allt
land sínar eigin kirkjur með
gjöfum og sjálfssköttum og
sýndu i verki innileik og trúar
hita langt yfir efni fram. Þeg-
ar ísland fékk nokkra stjóm
sinna mála 1874 vom kirkjurn
ar í byggðum landsins og byrj
andi þéttbýli reisulegri og með
meiri reisn en heimili einstakra
borgara og er þar þó margs
góðs að minnast. En íslenzku
bændaþjóðinni famaðist eftir
siðaskiptin líkt og Gyðingum
eftir herleiðinguna til Baby-
lon. 1 Jerúsalem var reistur
helgidómur þjóðarinnar hið síð
ara musteri. Á Islandi vann
prestastéttin og bændumir að
endurbyggingu kirkna og
prestshúsa án stuðnings eða
launa frá einveldinu erlenda.
FRELSI OG
FRAMFARIR
Og enn er sótt fram. Á
Húsavík byggði söfuðurinn um
aldamótin sdðustu fagra timbur
kirkju undir stjóm hins mikla
meistara Rögnvalds Ólafssonar.
Sú kirkja þótti stór. Hún gat
tekið á móti öllum Húsvíking-
um við messugerð. Þá vom
þeir 400. Nú em þeir 2000.
Húsvíkingar fara með kirkju
sína eins og helgigrip. Hún var
andlegt afrek safnaðar og
meistara á rómantískri öld.
Bæjarbúar vita vel um upp-
runa kirkju sinnar. Andi krist
indómsins og snilld guðshúss-
ins er varanlegur höfuðstóll,
virtur og metinn sem bæjar-
gifta þó aldir líði.
Þegar íslenzka þjóðin byrj-
aði að njóta frjáslra stjómar-
hátta hóf hún stórsókn á 811-
um vígstöðvum. Hinni ræmdu
og niðurbældu kirkju sem
Kristján IŒ. skildi við rænda,
hart leikna og í fjötrum, var
það mál ekki gleymt. Um allt
land hófst einskonar kirkjudag
ur. Menn hlynntu að gömlum
kirkjum og reistu nýar.
Talið er að nú séu 17 kirkjur
í smíðum. Stærst þeirra er
Hallgrimskirkja í Reykjavík
og er um hana ofurlítill vopna
burður frá hálfu smámuna-
manna. Þeir eru með nokkrum
hætti arftakar Kristjáns siða-
skiptakonungs þó að ekki kref j
ist þeir konungsvalds nema í
fordæmi um viðhorf til kirkju
og kristindóms. Fullvíst má
telja að smámunafólkið muni
geta, svo sem margir fyrirrenn
arar þess í ýmsum löndum,
lagt til nokkum dökkva í
kirkjusmíðar þjóðarinnar. Ber
að meta það framlag eftir verð
leikum, þegar ljósöldur berast
hverja dimma nótt úr efstu
hæðum í Hallgrímstumi á
Skólavörðuhæð yfir hið mikla
og fagra umhverfi Reykjavík-
ur.
FIDIAS — PARÞENON
— SIGURSAGA
ANDANS
Vel fer á að minnast þess
að flestar þjóðir eiga sitt smá
munafólk. Parþenon í Aþnu-
borg mun vera talin fegurst
bygging í menntalöndum
heims. Persakonungar hugðust
sigra Grikki og gera þá að
þrælum sínum, en Grikkir sigr
uðu þá bæði á sjó og landi.
Samt hafði Persum tekizt að
brenna Aþenuborg til kaldra
kola. Grikkir áttu þá á að
skipa miklum forystumönnum i
landstjórnarmálum, hernaði og
í öllum helztu greinum lista og
vísinda. Sigursæl kynslóð
Grikkja endurreisti borgina og
allt þjóðlífið en hámark
þeirrar endurreisnar var hið
skínandi bjarta hof úr hvítum
marmara á hæð í miðri Aþenu.
Marmarinn var tiltækur í
námd við borgina. Mannval var
mikið til að endurreisa borg-
ina. Grikkir áttu þá í tuga-
tali hina snjöllustu húsagerðar
meistara og myndasmiði.
Beindu þeir nú orku sinni að
þessu stórverki undir meginfor
ystu Fidiasar sem talinn er
mestur snillingur fornaldar í
höggmyndalist. En Grikkir
áttu líka smámunafólk, þjóna
lítilla sanda og sæva. Þessi her
fylkti liði móti Fidiasi og bar
á hann þjófnað. Var látið
liggja að þvi að hann mundi
hafa dregið sér góðmálma sem
rikið lagði fram til að prýða
gyðju borgarinnar sjálfrar
Aþenu. Smámunafólkið hóf nú
hávaðamál á torgum og gatna-
mótum móti hofgerðinni og
listasmiðnum. Fídías fól þá
lærisveini sínum að ljúka Par-
þenon og það tókst svo vel
að enn eftir 2000 ára etríð og
margháttaða mannlífsbaráttu
eru línur og snilldarbragur
þessa marmarahúss ekki að-
eins það sem byggingunni var
ætlað að vera, hámark snilldar
í sinni borg, heldur hámark
listrænnar fegurðar i húsagerð
arlist alira menntaþjóða.
Fídías stórmeistari högg-
myndagerðar fomaldarinnar
fyrirleit smámunalýð sinnar
ættborgar og tók boði grískra
vitmanna í annarri borg og
fullgerði þar aðrar guðamyndir
sem Rómverjar töldu síðar eitt
af sjö undraverkum hins foma
heims.
Fleiri æfíntýri og minni hátt
ar átök gerast um húsagerðar-
list og kirkjumál viða um
heim. Myndast um það efni
læsilegar sögur. Smámunafólk-
ið leggur til, eftir efnum og
ástæðum, mismunandi tegundir
af dökkva. Saga þjóðanna fer
með nokkrum hætti eftir for-
dæmi Rembrandts. Hún notar
dökkva til að gera sigra and-
ans ógleymanlegan.
Húsnæði
éskast
Einhleypan mann vantar
húsnæði. Mætti vera eitt
gott herbergi — Eitt
herbergi og cldhús eða
tvö herbergi. —
Fyrirframgreiðsla ef
óskað er.
Tilboð sendist Mánndags-
blaðinu merkt:
„Húsnæði fljótt“
Gísl 41. sýning
Sll. laugardag var leikritið Gísl sýnt í 40. sinn í Þjóðleikhúsinu. Leikur þessi liefur nú gengið
í allan vetur við ágæta aðsókn. Nú eru aðeins eftir örfáar sýningar á leiknum og verður sú
næsta á lagardaginn kemur. Myndin er af Val Gíslasyni og Helgu Valtýsdóttur í hlutv. sínum.