Tíminn - 07.05.1970, Blaðsíða 3

1
FJMMTUDAGTJJt 7. maí 1970.
TIMINN
15
Heklugos á spjöldum sögunnar
Heklueldar munu nú orSnir 23
frá landnámi og þar til nú, sé mið
að við jarðeldasögu Þorvalds Thor
oddsens, en þar eru taldir eldar
í og við fjallið sjálft. Á þessari
öld eru gosin orðin þrjú, hið
fyrsta árið 1913, síðan gosið 1947
og svo gos það, sem nú er ný-
byrjað.
Heklugos í annálum
Beztu heimildir um Hekluelda
frá 12., 13. og 14. öld eru hieldur
fáorðar, og eru sumar þeirra tékn
ar hér í heild úr annálunum.
1104: „Eldsuppkoma hin fyrsta
lí Helklufjalli“ (Anniales rngii).
IKAnno 1106 sandfallsvetur hinn
mikli . . Eldsuppkomia í Heklu
fjalli fyrsta sinhi“ (Oddaverjaann
áll). Annálana greinir á um ár-
talið.
1158: ,31dur annar í Heklu-
felli“ (A. regii). Aðrir annálar
.geta Hekluelds 1157.
1206: „Eldur hinn þriðji i
Heklufelli" (A. regii).
1222: „Eldur hinn fjórði í
Heklufe!li“ (A. regii). .301 rauð“
(í Annales Beseniani).
1294: „Eldur hinn fimmti í
Heklufelli með svo miklum mætti
og landskjálfta, að víða í Fljóts
hlíð og Bangárvöllum og svo fyr
ir utan Þjórsá sprakk jörð. Og
mörg hús féllu af landskjálftan
um, og týndust menn. Ganga mátti
þurrum fæti yfir Rangá af vikjar
falli. Víða í lónum og þar, sem
af kastaði straumnum, í Þjórsá
var svo þykkt vikurin, að fal ána.
Svo sögðu og kaupmenn, er hing
að komu um sumarið eftir, _að
þessum megin Flreyja voru víða
svartiT flákar á sjónum af _ vikr-
inni . . (Oddav.a.) Úti í Arnes-
sýslu urðu breytingar á hverum.
M. a. „komu upp hverir 6tórir“
hjá Haukadal, en aðrir hurfu.
1300: „Eldsuippkoma í Heklu-
felli með svo miklu afli, að fjall
ið rifnaði svo, að sjást mun mega
meðan ísland er byggt. í þeim
eldi léku laus þjörg stór sem
kol á afli, svo að af þeirra sam
fcomu urðu þrestir svo stórir, að
heyrði norður um land og víða
annars staðar. Þaðan fló vikur
svo mikill á bæinn í Niæfurholti,
að brann þak af húsum. Vindur
var af landsuðri, sá er bar norð
ur yfir landið sand svo þykkvan,"
áð myrkt varð norðan ilands milli
Vatnsskarðs og Öxarfjarðarheið-
ar.
Slíkt var þetta myrkur, „að
enginn mtaður vissi, hvort var
nótt eður dagur úiti né inni, með
an niður rigndi sandinum á jörð
ina, og huldi svo alla jörðina af
sandinum. Annan dag eftir fauk
svo sandurinn að menn gátu
trautt komizt leið sína á sumum
stöðum. Þessa tvo daga þorðu
menn eigi róa fyrir myrkri" (Lög
manns annáll). Gos þetta hófst 10.
júlí og stóð því nær 12 mán-
uði.
Rannsólknir Sigurðar Þórarins
sonar jarðfræðinigs sýna, að í
þessu vikurfalli eyddist byggð í
Þjórsárdal og víðar í uppsveitum
Árnesssýlu.
1341: „Kom upp eldur í Heklu
felli með óári og öskufalli, og
eyddust margar byiggðir. Myrkur
svo mikið um daga sem um næt
ur á vetur“ (A. .egii). „. . .Tók
askan í ökla undir Eyjafjöllum“
(Skálholts annálar). — „ . .Sauð
fé og nautfénaður dó mest um
Ranigárvöllu og eyddi nálega
flmtn hreppa“ (Lögm.a.). —
„ . . . Dunur um allt land, sem
hjá væri. Öskufall um Borgar-
fjörð og Skaga, svo að fénaður
féll *f, og hvarvetna þar á milli.
Menn fóru til fjallsins, þar sem
MmwvjiT'.niA uio»* n.a hevrðist. beim

Þessi mynd var tekin fyrsta dag gossins 1947 og er séS frá norðri, Má sjá tvo hraunstrauma renna niSur hlíS
fjallsins, en hraunhryggur er í milli.
sem bjarigi stóru væri kastað inn
an um fjallið. Þeim sýndust fugl
ar fljúga í eldinum, bæði smáir
og stórir, með ýimsum látum.
Hugðu menn vera sálir. Hvíta-
salt svo mikið lá þar umhverfis
opnuna, að 'klyfja mátti hesita af
og brennisteini. (Flateyjarannál-
ar). — Þorvaldur Thoroddsen
taldi sennilegast, að Þjórsárdal-
ur befði eyðzt í þessu gosi.
1389—90: „Eldsuppkoma í
Heklufelli með svo miklum undr-
um, að dunur og bresti heyrði
um allt land. Tók af tvo bæi,
Skaro og Tjaldastaði" (Lög.ma.).
— „ . . . eyddust Skarð og
Tjaldastaðir af bruna. Var svo
mikið vikrakast, að hest sló til
bana. Öskufall svo mikið, að marg
ur fénaður dó af. Færði sig rás
in eldsuppkomunnar úr sjálfu
fjallinu og í skógana litlu fyrir
ofan Skarð og kom þar upp með
svo miklum býsnum, a'ð þar urðu
efitir tvö eldfjöll og gjá í milli.
Kom upp eldurinn á fyrra ári,
en slokknaði á þessu. Urðu þar
í nándir hverar og heit vötn“
(Flat.a. 1390).
Lítið sagt frá Heklugos
um í tvær aldir
Hér þrýtur hina gömlu annála,
og um næstu tvær aldir eru miklu
lakari heimildir um Hekluelda. '
1434: Um þessar mundir er get
ið Hekluigoss, er eytt hafi 18
bæi á einum morgni, en það mun
eitthvað málum blandað, a.m.k.
hvað við kemur Skarði, sem fór
í eyði 1389—90, og hefur ekki
verið byggilegt þar síðan. Aðrar
heimildir telja gosið hafa verið
1439 og enn aðrar 1440.
1510: 25. júlí hófst Ileklugos
með landskjálfta og grjótkasti um
Landssveit, Rangárvelli, Holt og
langt út í Árnessýslu. M. a. drap
steinn mann í Skálholti 45 km
frá Heklu, og annar maður dauð
rotaðist í Landssveit og enn aðr
ir moiddust.
1544: I lok maí kom upp eldur
skammt frá Heklu og stóð sex vik
ur. Öskufall var ekki til skaða,
en snarpir jarðskjálftar.
1578: Lítið Heklugos í nóvem
berm'ánuði. Bæir hrundu af jarð
skjálfta I Ölfusi.
1597: 3. janúar kom upp eldur
í Heklu og stóð frarn í marz, þó
rauk úr fjallinu í júlí. Hekla
sýnist í báli og 18 eldstrókar voru
taldir. Aska fél-1 um mestan hluta
lands. Um vorið hrundu bæir í
jarðskjálftum í Ölfusi.
1619: Eldur í Heklu urn sumar
ið með skaðræðisöskufalli og
myrkri fyrir norðan. Aska barst
allt til Færeyja og Noregs.
1636: Hekla tók að gjósa 8. maí
og gaus allt sumarið. Eldur kom
upp á mörgum stöðum.
1693: 13. febrúar, hófst eitt ægi
legasta Heklugos, sem sögur fara
af. Fyrst gaus upp öskumökkur
með óskaplegri grjót- og vikur-
hríð um Landsveit, Þjórsárdal,
ofanverða hreppa og Biskupstung
ur. 18 bæir eyddust þegar í þess
um sveitum, en flestir byggðust
síðar. Steinar á stærð vi'ð hús
féllu niður mflu vegar frá fjall
inu og 15 km frá Heklu kom nið
ur glóandi steinn, nokkra faðma
að ummáli, o-g sprakk sundur í
mola. í byrjun þessa goss telur
Daði Halldórsson að Litla Hekla
hafi sprungið í loft upp . Gosið
hélzt fram í september. 14 gígar
sáust gjósa í fjallinu samtímis.
Þrjú ár á milli gosa
1725: 2. apríl sást gjósa upp
eldur í Heklu og beggja vegna
við hana, alla á 9 G1 11 stöðum.
1728: Eldur sást í hraununum
Vostur af Heklu, en aðeins þrjá
daga.
1766: 5. apríl hófst stórgos í
Ileklu og stóð með litlum hvíld
um fram í apríl 1768. í gosinu
kom m. a. niður vikurflykki, sem
var um 2 m að ummáli i 15
km fjarlægð frá Heklu, og í
22 km fjarlægð steinn, sem vó
1,75 kg. Öskufall eyddi fimm bæi
í Landssveit og nokkra í uppsveit
um Árnessýslu. Ofsi gossins var
feikilegur fyrstu vikurnar og sáu
menn allt að 18 eldstólpa í éinu
upp úr fjallinu. 21. apríl mæld
ist gosmökkprinn 5 km hár, en
varð ofit hærri. Aska féll um
nær allt land og bæir hrundu í
nærsveitum Heklu. Eldurinn lá
niðri í febrúar 1767, en gaus upp
aftur um miðjan marz, með meiri
ofsa en nokkru sinni fyrr. Um
hríð var sem allt fj allið stæði í
ljósum logum. Frá ágúst o-g fram
í marz 1768 rnátti heita hlé á
gosum. í marz og apríl sást aft
ur gos — „reyk um daga og eld
um nætur.“ í maí hafði gosinu
slotað áð fullu.
Síðasta gosið
í Heklu sjálfri
1845: áíðasta gos, sem upp hef
ir komið í Heklu sjálfri, hófst
2. september 1845, eftir 77 ára
hvfld allra Heiklueidstöðva. Gos
þetta stóð í sjö mánuði, en var
eitt hinna minni, og meinlausari
gosa. Fyrsta daginn gerði ákaft
öskufall austur í Skaftártungu og
Síðu, svo að þar varð svarta-
myrkur um hádegið. Þá kom einn
ig hlaup í Ytri-Rangá og vöxtur
í Markarfljót. í þessu gosi var
Tvær
13 og 14 ára
stúBkur
óska eftir að komast á gott
sveitaheimili í sumar.
Uppl. í síma 35113 og
81047.
Næfurholtsbærinn rifinn, og
hefir aldrei síðan verið byggður
upp aftur á sama stati.
E'ftir ánamótin sást oft illa
til Heklu fyrir þykkviðri, en
hún virtist gjósa með stuttum
hvíldum fram til 20. marz 1846.
Öskufall varð mest í Landssveit
og Hreppum, en askan barst einn
ig norður um land, oig Reykjavík
fór ekki með öllu varhluta af
henni, 10. apríl sást eldur í fjall
inu í síðasta sinn, en gufu lagði
upp úr gíguim um vorið og sum
arið. Hvíta gufan sást neðan úr
sveitum. fram í janúar 1847.
1878: 27. febr. kom upp eldur
þar sem. nú heitir Nýjahraun,
milli Krakaitinds og Rrókagilja-
öldu. Gosið stóð fram í maí, og
var meinlaust.
Þrjú gos á öldinni
1913: 25. apríl kom upp eldur
skammt austan við Heklu og síð
ar um daginn kom upp annar
eldur nor'ðar og austar. Aðrar
eldstöðvarnar voru undir Munda
felli, hinar á Lamibafit. Munda
fellstindurinn mun hafa komið
upp fyrr oig stóð aðeins nokkra
daga, en í Lambafit gaus fram
í miðjum maí. Þetta voru smá-
gos eins og næsta Heklugos á
undan. Eina verulega tjónið var,
að áningarstaðinn góða, Lamba-
fit við Helliskvísl, tók af með
öllu.
1947: Gosið hófst árla morguns
29. marz. Mun það hafa byi'jað
með mikilli sprengingu, og gaus
upp mikill reykmökkur 10 til 12
km á hæð um stund. Mikið ösku
fall fylgdi þessu gosi. Fáum dög
um eftir að gosið hófst þakti
þytokt vikur- „g öskulag Fljótshlíð
ina innanverða. Voru 13 tfl 14
jarðir undirlagðar. Þrjár jarðir á
Rangárvöllum voru einnig illa
farnar. Fjölmargir gígar mynduð
ust í Heklu og hraun féll í allar
áttir en hraumbrúnin í sumum
hraunstraumanna var allt að 15
m há. í bókinni Hekiueldum seg
ir dr. Sigurður Þórarinsson, að
segja megi að gosinu hafi í raun
inni lokið með sjötta mánuði, en
úr Hraungí'g rann hraun án af-
láts allan þann tíma, sem Heklu
gosið varði. 21. apríl 1048 sáust
glóðir síðast í Hekiuhlíðum, og
hafði hraun þá runnið í 13 mán
uði, og þakti samanligt 40 ferkm .
lands og var þykktin orðin allt
að 100 metrum, þar sem hún var
mest í suðvesturhlíðum fjallsins.
Telur Sigurður Þórarinsson lík-
legt, að þetta hafi veri'ð annað
mesta hraungos Heklu frá því að
sögur hófust. Öskufailstjón í þessu
gosi var tiltölulega lítið oig fóru
aðeins tvær jarðir í eyði um
lengri tíma, Einn maður fórst
af völdum gossins. Var það Stein-
þór Sigurðsson mag. scient. Hann
var að kvikmynda gosið 2. nóvem
ber 1947, er hann varð fyrir
glóandi hraungrýti og beið þeg
ar í stað bana.
(FB tók saman, að mestu úr
grein, er birtist í aukablaði Tím-
ans sunnudaginn 30. marz 1947).
Land-Rover
diesel
JEPPAKERRUR o. fl.
Bílar, verS og greiðsluskil-
málar við allra hæfi.
BÍLA- & BÚVÉLASALAN
SÍMI 23136.