Morgunblaðið - 08.11.2005, Blaðsíða 2

2 ÞRIÐJUDAGUR 8. NÓVEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
ÞAÐ hefur verið undarleg tilfinning
að lesa nýjustu skáldsögu Arnalds
Indriðasonar, Vetrarborgina, við
undirleik frétta um óeirðir í úthverf-
um Parísarborgar, þar sem fylkingar
ungmenna sem eru „af erlendu bergi
brotin“ vinna spellvirki og berjast við
lögþjóna. Maður heyrir innra með sér
raddir sem tala um vandræðin sem
hlotist hafi af því að hleypa öllu
„þessu fólki“ inn í landið; þetta fjöl-
menningarsamfélag sé ekkert annað
en tundurdufl sem springi í andlit
„okkar“. Nei, maður les þetta reynd-
ar í bókinni, því vettvangur skáldsög-
unnar er hin nýja íslenska fjölmenn-
ing, síðasta skrefið sem Íslendingar
stíga til að standa jafnfætis nágranna-
þjóðum sínum í nútímanum.
Sagan hefst með líki, svo sem hefð
er fyrir, og upphafsmálsgreinin er:
„Þau gátu giskað á hvað hann var
gamall en þeim reyndist erfiðara að
gera sér grein fyrir hvaðan úr heim-
inum hann kom.“ Hann reynist vera
tveggja heima barn og er ekki nema
tíu ára, sem setur að minnsta kosti
þennan lesanda í varnarstöðu. Hvað
hefur maður ekki séð margar bíó-
myndir og sjónvarpsþætti þar sem
börn lenda á heljarslóð? Ekkert vek-
ur meiri angist áhorfandans og heldur
honum eins vel við efnið, oftar en ekki
í trássi við vitund hans að efnið sé illa
unnið, samúðin keypt fyrir lágan prís.
Arnaldur tekur þessa áhættu, læt-
ur ýmsar persónur taka andköf yfir
því að barn sé myrt í reykvísku út-
hverfi, en hann gerir þetta meðvitað
og markvisst. Þetta barn er í og með
persónugervingur nýrra tíma. Að
þessu sinni lagðist enginn undir feld
og tók ákvörðunina, heldur leiddi ná-
lægð heimsins þjóðina burt frá einum
sið og einsleitu mannfélagi. Í sögunni
heyrum við í fólki sem þolir ekki að
Asíubúar setjist að á Íslandi og einnig
í kennara sem hneyksl-
ast á að ekki sé lengur
sjálfsagt að láta allan
krakkaskarann syngja
„Ísland farsælda frón“,
en fordómarnir læðast
einnig hljóðlegar um
gátt, eins og aðfluttir
Íslendingar og makar
þeirra fullyrða. En er
nokkur svo hatursfullur
að hann reki hníf í lítinn
dreng?
Morðið má þó
kannski rekja til ann-
arra einkenna á ís-
lensku nútímasam-
félagi. Og raunin er sú að vitundarlíf
þessarar sögu stýrist ekki aðeins af
rannsókn glæpsins heldur af rýni höf-
undar í íslenskt samfélag og okkar
samtíma. Glæpasagnahöfundurinn
Arnaldur gerist nú, enn frekar en áð-
ur, sá höfundur sem tekur félagsleg
vandamál til umræðu í raunsæisleg-
um texta, ekki aðeins fjölmenn-
inguna, heldur líka framhjáhald,
skilnaði, eiturlyf, og rannsóknin leiðir
lögþjóninn Erlend líka inn á slóð
meints barnaníðings, sem ef til vill á
eftir að koma við sögu í annarri bók.
Fléttan í þessari sögu er ofin þráðum
úr samfélaginu í ríkara mæli en í hefð-
bundnum krimmum. Og borgin sem
við blasir í þessu raunsæisverki er
ekki sú Reykjavík sem mest er haldið
á lofti. Við blasa niðurníddar blokkir,
sóðalegir stigagangar og vistarverur
fólks sem annaðhvort býr við naum
lífsgæði eða er á einhvern hátt ófært
um að stýra nánasta umhverfi sínu.
Sú fjölmenning sem raunverulega
þarf að pota í er ekki sambúð fólks af
mismunandi uppruna og litarafti,
heldur gliðnandi stéttasamfélag sem
er þjakað af merkingarleysi. Og yfir
þetta svið leggst veturinn; vegir um
landið eru lokaðir „vegna veðurofsans
sem nálgaðist borgina“.
Sögumaður er kannski fullákafur
að undirstrika þessa samfélagssýn, til
dæmis þegar Erlendur kemur inn á
glæsiheimili: „Það eina sem vantaði
var einhver smávegis
vottur af raunverulegu
lífi.“ Hér má að vísu segja
að þetta sé hugsun Er-
lends en þessi lausbeisl-
aði sögumaður stingur
einnig af frá þeim sem
hann fylgir helst og er eitt
sinn skyndilega kominn
niður á Grettisgötu í fé-
lagi við mann sem rann-
sóknin hefur beinst að.
Ég hef efasemdir um
svona flakk, en aðrir
munu telja það óþarfa
fagurfræðirýni í glæpa-
sögu.
Sú spenna sem býr í bókum Arn-
alds tengist stöðugt meir söguhetj-
unni Erlendi, en hann er orðinn eft-
irlæti margra lesenda sem vilja vita
meira um forsögu hans jafnt sem per-
sónulegt samtímabrölt. Í þessari sögu
fækkar um einn í nánasta hópi Er-
lends, börnum hans bregður einungis
fyrir líkt og skuggum, en samstarfs-
maðurinn Sigurður Óli fær talsverða
athygli og nýja drætti.
Og Arnaldur heldur áfram að
skerpa myndina af Erlendi, þessari
hetju hins þjóðlega fróðleiks og mál-
vöndunar. Hér er það gert á lunkinn
hátt með einskonar aukafléttu í kring-
um hugtakið „mannshvarf“. Erlendur
hefur verið að kanna hvarf konu nokk-
urrar en dráp litla drengsins og leitin
að stóra bróður hans leiða huga lög-
reglumannsins aftur til bernskunnar
þegar yngri bróðir hans hvarf í hríð-
arkófi uppi á heiði og fannst aldrei.
Þessi þrjú mál taka að flækjast saman
í huga Erlends. Konan kemur í leit-
irnar, lesandinn hugleiðir dráp litla
drengsins sem „mannshvarf“ um leið
og rannsóknin bregður upp mynd af
honum, sýnir hann sem manneskju af
holdi og blóði, en ekki aðeins sem fjöl-
menninguna persónugerða. Svo er
það litli drengurinn sem varð úti á
heiðinni forðum. Hann hvarf á vissan
hátt inn í þann sem lifði af og sá er að
koma í ljós, veðurbarinn.
Kuldakast
Arnaldur Indriðason
BÆKUR
Skáldsaga
Vetrarborgin
eftir Arnald Indriðason.
Vaka Helgafell 2005
Ástráður Eysteinsson
ÓLAFUR Gunnarsson er með fjöl-
hæfustu sagnahöfundum. Hann fer
ýmsar og ólíkar leiðir í
skáldsögunum Milljón
prósent menn, Gaga og
Heilagur andi og engl-
ar vítis, en ýmsir töldu
að hann hefði fundið
sína meginæð á síðasta
áratug með Trölla-
kirkju, Blóðakri og
Vetrarferðinni. Þessar
bækur eru dæmi um
að enn megi blása nýju
lífi í hina epísku
raunsæisskáldsögu
sem tekur aðdraganda
og félagslegan veru-
leika samtímans til
umræðu. En svo brá
Ólafur sér aftur á sex-
tándu öld í Öxinni og jörðinni, sem
alkunna er, og virtist þá kominn í
forystusveit þeirra íslensku höfunda
sem lagt hafa stund á sögulega
skáldsagnagerð á undanförnum ár-
um.
Nýja skáldsagan heitir Höfuð-
lausn og mætti halda að þar stigi
hann „eðlilegt“ skref frá Jóni Ara-
syni alla leið aftur til Egils Skalla-
grímssonar – og vart er hægt að
ímynda sér öllu stærra átaksverk-
efni í sögulegri skáldsögu en að um-
skapa Eglu. En Höfuðlausn reynist
vera um pastursminni hetju, Jakob
nokkurn Ólafsson, sem flyst til
Reykjavíkur og reynir þar fyrir sér
í ýmsum störfum snemma á tutt-
ugustu öld, auk þess sem hann
kynnist nafnkunnum mönnum úr
sögulegum veruleika: myndlistar-
manninum Muggi (Guðmundi Thor-
steinssyni), blaðamanninum Árna
Óla og athafnamanninum Thor Jen-
sen, auk danska leikhússtjórans
Gunnars Sommerfeldts. Sá er á
landinu að kvikmynda Sögu Borg-
arættarinnar eftir Gunnar Gunnars-
son, sem einnig er á staðnum. Jak-
ob fer loks til fundar við norska
nóbelshöfundinn Knut Hamsun, og
má táknrænt telja að Hamsun mæl-
ir til hans í gegnum garðhlið sitt en
hleypir honum ekki inn.
Jakob segir sjálfur sögu sína í
fyrrihluta bókarinnar en í þeim síð-
ari er frásögn hans fleyguð af köfl-
um þar sem Ásthildur gullsmíða-
nemi segir frá, en hún verður kona
hans, barnsmóðir og stuðningsmað-
ur, ekki síst þegar hann reynir að
leggja út á þyrnum stráða braut
listarinnar, fyrst með kvikmynda-
handriti byggðu á Eglu og síðar
með skáldsögunni Eldmessunni. Er
þar kominn annar þekktur titill sem
eins og Höfuðlausn bendir til þess
að hér gerist örlagaríkir atburðir.
Þetta er sviptingatími í þjóðlífinu
og breytingar örar, eins og sést á
því að Jakob tekur þátt í frægri reið
Danakonungs austur fyrir fjall 1907
en örfáum árum síðar eru farar-
skjótarnir aðrir og Jakob orðinn
leigubílstjóri á götum Reykjavíkur.
Í millitíðinni lærir
hann til smiðs en ræð-
ur sig svo í vinnu við
áðurnefnda kvik-
myndagerð, sem er
hér eitt meginteikn
þess nútíma er heldur
innreið sína með nýj-
um hreyfanleika ein-
staklinganna. Jakob
flúði æskustöðvar sín-
ar, þar sem hann sætti
harðræði, en flýtur nú
eins og korktappi í
flaumi tækifæra. Ein
vinkona hans segir
hann lifa „spennandi
lífi“ en raunin er að
það ristir grunnt og
speglast það beinlínis í frásögn Jak-
obs, sem ber keim af áferðarsléttri
blaðagrein – en blaðamennska er
eitt margra starfa sem Jakob próf-
ar.
Ef fjalla ætti um þessa bók sem
kvikmynd (sem er að vissu leyti við
hæfi), þá mætti tilnefna hana til
verðlauna fyrir persónur í aukahlut-
verkum, þ.e. fyrir Mugg (sem þó
mætti útfæra örlítið nánar) og sér-
staklega fyrir Ásthildi. Við kom-
umst í snertingu við Ásthildi í fal-
legri blábyrjun verksins en það er
lítil tilfinningaleg dýpt eða innri
dramatík í verkinu fyrr en hún stíg-
ur aftur inn í söguna. Jakob er
„góður drengur“, eins og Muggur
segir, en daufur karakter og nær
ekki því vægi sem felast þarf í aðal-
persónu. Kaldhæðnin hagar því svo
að það er listamaðurinn Muggur
sem gefur Jakobi þetta ráð: „Haltu
þig frá listum alla þína ævi og undu
glaður við þitt“, en hinsvegar dreg-
ur Ásthildur hann á dýpi sem er
honum kannski ofviða. Hún dýrkar
Hamsun, ekki síst skáldsöguna
Sult, en sjálfur tekur Jakob stefnu
á söguhetjuna í Sulti og virðist
stundum vita af því að hann er að
stæla þá persónu. Dostojevskí er
einnig skammt undan.
Og hörmungar láta ekki bíða
lengi eftir sér. Þær dynja á Ásthildi
og þar með á allri fjölskyldunni.
Jakob stenst ekki álagið en hamast
við að ljúka skáldsögu sinni, og hér
sem oftar er listsköpunin í senn
þjáning, leit og sæla – fórn og egó-
flipp. List Ólafs Gunnarssonar kem-
ur hinsvegar gleggst fram í því
hvernig Ásthildur stenst á sinn hátt
þær hremmingar sem hún lendir í,
þótt það sé „alltaf eldur“ í húsi
hennar og Jakob fjarri. Þó að í
verkinu skorti á rými til drama-
tískrar framvindu og fléttu, þá nær
sagan sér á strik í lífstjáningu hinn-
ar feigu konu. Svona er komist að
orði í einu þeirra hugrenningabrota
sem ættuð eru úr „útlegð“ hennar:
„En ég get skapað þótt ég sé orðin
hrum fyrir aldur fram. Og læst inni
í líkama mínum bregð ég mér út á
víðavang eins og ekkert sé. Ég get
gert allt í huganum þótt ég sé
ósjálfbjarga og rúmliggjandi. Veðr-
ið og vindarnir eru á mínu valdi og
ég breyti óveðursskýinu í arnager.
Aldrei fyrr hef ég séð annan eins
sæg af konungi fuglanna.“
Ásthildi finnst hún líka sogast inn
í heiminn sem Hamsun skapar í
Sulti, kannski vegna þess að hún
veit að þar er Jakob á vissan hátt í
sinni útlegð. Í sögulok tekur Jakob
aftur til við að skrifa af krafti og
fyllist sóttkenndri vissu um að nú
standi hvert orð á hárréttum stað.
Hefur Jakob loks ort þá tjáningu
sem til þurfti og þarmeð leyst höfuð
sitt, eða hefur hann kannski glatað
því; er hann orðinn gaga?
Leitað
höfuðlausnar
BÆKUR
Skáldsaga
Höfuðlausn
Höfundur: Ólafur Gunnarsson
194 bls. JPV-útgáfa 2005
Ástráður Eysteinsson
Ólafur Gunnarsson
JÓN Kalman hefur þegar getið sér
gott orð fyrir skáldsögur sínar og
hafa tvær þeirra verið tilnefndar til
Bókmenntaverðlauna Norðurlanda-
ráðs. Nú sendir hann frá sér skáld-
sögu sem ber þennan skáldlega titil:
Sumarljós, og svo kemur nóttin. Í
þessari glænýju sögu leiðir Jón les-
andann inn í fjölbreyttan sagnaheim
sinn og heldur honum þar föngnum
allt til síðustu blaðsíðu.
Hið nýstárlega við Sumarljós er að
höfundurinn velur sér að lýsa lífi íbúa
smáþorps á landsbyggðinni. Sagan
hefur enga aðalpersónu eða -persón-
ur heldur er hér á ferð hópsaga sem
miðar að því að gefa sannfærandi
mynd af þorpssamfélaginu og þá jafn-
framt að vera nokkurs konar sneið-
mynd eða þverskurður af mannlegu
samfélagi. Gefur þá augaleið að marg-
ar persónur eru kynntar til sögunnar
en lesandi fær ekki nema lítið brot af
lífi hverrar og einnar. Þetta hefur það
í för með sér að lesandinn fær mörg
ólík sögubrot upp í hendurnar,
skyggnst er inn í líf persónanna á ög-
urstund og þeim fylgt eftir skamman
tíma í einu. Að lestri loknum kann því
lesandi að spyrja: hvað stendur eig-
inlega upp úr í þessari sögu? Hvað er
eftirminnilegast? Eru það sinnaskipti
stjörnufræðingsins, alger kúvending
forstjórans sem snýr baki við lífs-
gæðakapphlaupinu og snýr sér að
stjörnunum og alheiminum, því sem
raunverulega skiptir máli í hinni
skömmu tilveru mannsins hér á jörð?
Eða hin sorglegu atvik í lífi drengsins
Jónasar sem missir foreldra sína,
móður sína kornungur úr krabba-
meini og föður sinn á unglingsárum á
jafnvel enn sorglegri hátt? Margar
fleiri eftirminnilegar persónur eru
rissaðar upp í skáldsögunni. Gaman-
semin er einnig til staðar í grátbros-
legri frásögn af Áka
lögfræðingi sem er
fráskilinn og einmana
og leiðist út í drykkju
á nýstofnuðu veit-
ingahúsi staðarins.
Þessi aðferð að
hafa margar persón-
ur hefur líka sína
kosti. Að sögu lokinni
hefur Jón dregið upp
heildarmynd í sögu-
brotum af ólíkum
persónum. Hér er
lýst veruleika sveita-
þorpsins, sumir fara
burt og freista gæf-
unnar í útlöndum en
koma aftur eins og
Matthías Pétursson. Salka Valka
fjallar einnig um þorpið með ógleym-
anlegum hætti. Sjóarinn Steinþór fer
burt oftar en einu sinni en kemur
ávallt aftur og reynir að ganga í augu
Sölku segist vera nýr og betri maður.
Matthías kemur aftur og tekur upp
þráðinn að nýju með hinni kynþokka-
fullu Elísabetu sem allir karlmenn
þorpsins girnast. Fleiri persónur
mætti nefna en það er heildarmyndin
sem skiptir máli, ekki örlög einstakra
persóna. Jóni Kalman tekst að draga
upp mynd af samfélagi sem er okkar
samfélag í dag. Örlög persónanna
koma lesandanum við og það er ein-
mitt nostursemi höfundarins við
smátriðin sem er helsti styrkur hans.
Lesandinn lifir sig inn í líf persón-
anna, þótt dvalið sé stutt við þær
tekst höfundi að gera þær áhugaverð-
ar og sannfærandi.
Í framhaldi af þessu er forvitnilegt
að skoða sjónarhorn sögunnar. Höf-
Þorpið og stjörnurnar
BÆKUR
Skáldsaga
Sumarljós, og svo kemur nóttin
eftir Jón Kalman Stefánsson. 214 bls.
Bjartur 2005.
Guðbjörn Sigurmundsson
undur notar á köflum 1. persónu fleir-
tölu fornafnið við. Það skapar nálægð
við lesandann, höfundur rabbar við
hann ef svo má að orði komast. Með
þessum hætti er ákveðinni hlutlægni
náð, söguhöfundur talar
hér nokkuð skýrt til les-
andans um ástand manns-
ins í heiminum og textinn
verður oftar en ekki ljóð-
rænn og upphafinn. Í frá-
sögnum af lífi einstakra
persóna er oftast notuð 3.
persónufrásögn en stund-
um er skyggnst í huga
persónanna. Frásagnar-
aðferð Jóns gengur full-
komlega upp, hann kann-
ar bæði ytri og innri heim
mannsins í skáldsögu
sinni, huglægni og hlut-
lægni haldast í hendur.
Að öllu samanlögðu er
Sumarljós, og svo kemur
nóttin vel heppnuð skáldsaga. Hún er
einstaklega vel skrifuð, stíllinn er
stundum upphafinn, ljóðrænn og
skáldlegur í besta lagi. En á köflum er
hann einnig hversdagslegur og lýsir
daglegu lífi alþýðufólks á beinskeytt-
an og umbúðalausan hátt. Í þessari
sögu er fátt dregið undan, frásögnin
er hispurslaus og blátt áfram, getur
einnig verið vægðarlaus á köflum. Jón
Kalman dregur upp sannfærandi
mynd af veruleika þorpsins, en sagan
hefur jafnframt mun víðari skírskot-
un og fjallar um veruleik nútíma-
mannsins, vonir hans og vonbrigði,
langanir og drauma. Það er einmitt
helsti styrkur þessarar skáldsögu að
benda lesandanum á að líta öðru
hverju upp úr daglegu amstri og
íhuga líf alheimsins. Eða eins og írski
skáldsnillingurinn Oscar Wilde orðaði
það: „Við erum öll í ræsinu en sum
okkar líta þó upp til stjarnanna.“
Jón Kalman Stefánsson
DIMMA hefur gefið út Ljóð eftir Að-
alstein Ásberg Sigurðsson. Um er að
ræða úrval ljóða, en tónskreytt geisla-
plata með
lestri skálds-
ins fylgir
með. Sig-
urður Flosa-
son hefur
samið tónlist
við ljóðin og
leikur á bassaklarinett, bassaflautu
og altsaxófón. Ljóðin í bókinni eru val-
in úr þremur áður útkomnum ljóða-
bókum Aðalsteins Ásbergs; Jarð-
ljóðum, Draumkvæðum og Eyðibýlum.
Áður hefur Dimma gefið út í sömu
ritröð úrvalsljóð Gyrðis Elíassonar
með tónskreytingum Kristins Árna-
sonar og úrvalsljóð Ingibjargar Har-
aldsdóttur með tónskreytingum Tóm-
asar R. Einarssonar.
Ljóð er 24 bls. auk geislaplötunnar.
Friðrik Snær Friðriksson sá um útlits-
hönnun. Viðmiðunarverð er 2.280 kr.
Ljóð og tónlist