Tíminn - 07.08.1970, Page 2

BERGUR SIGURBJÖRNSSON •
TIMINN
FÖSTUDAGUR 7. ágúst 1970
Erindi flutt á aðalfundi Sambands íslenzkra rafveitna - Síðari hluti
Raforkumál á Austurlandí
Orkumarkaður og orkuöflun
á Austurlandi.
Almennur orkumarkaður á
Austurlaudi er ekki stér í dag.
Hann <fellur ekki undir kenn-
inguna um „hagkvæmni stærð
arinnar", ef það er þá einhver
fyrirvaralaus kenning. Engu
að síður er hann staðreynd,
sem ekki verður fram hjá geng
ið. Og það situr illa á kotríki
eins og okkar að býsnast yfir
anæð útlima sinna. Á væntan-
legu orkuveitusvæði Lagarfoss-
virkjunar ern nú um 2000
heimilisveitur og 200—300
stærri notendur (félagsheim-
ffi, skólar, iþróttahús, sund-
laugar og fyrirtæki)
Rjaforkusala Austurlands-
▼eitu hefur verið 18—20 gwh.
sáðustu árin. Þessa orkusölu
mætti a. m. k. tvöfalda eða
brefalda á stuttum tíma, ef
fyrir hendi væri orkuveita,
sem gæti framleitt og selt orku
ta upphitunar húsa á verði,
sem væri sambærilegt við
JBfnunarverð á olíu.
Vegrr á Austurlandi risa
yfirleitt efcki undir nafni og
■ eiga langt í land að ná gæð-
m }>eirra vega, sem nú eru
ekki taldir fullnægja út frá
ECöfuðborgarsvæðinu og varan-
legar hraðbrautir eiga að
leysa af hólmi.
Ómælt og ótalið er það tjón,
sem þjóðfélagið tekur sér á
herðar í viðhaldi þessa akleiða
kerfis á Austurlandi fyrir þá
sök, að stórir og þungir olíu-
fljutningabílar brölta um það
þvert og endilangt vetur, sum-
zr, vor, og haust í __ bleytum,
ófærð og forræði. Ómælt er
einnig það tjón og þau óþæg-
indi, sem menn verða að þola
bótalaust begar olíu vantar.
Það sýnist heldur lítil vizka
fólgin í öllu bessu puði, þar
sem flutningslínur varmaorku
á þv>í svæði, sem olíuflutning-
arnir valda hvað mestu tjóni,
eru þegar til og því aúðvelt
að spara fátæku þjóðarbúi
milljónir, ef orkuveitan væri
til, sem selt gæti orkuna á
sambærilegu verði við jöfnun-
arverð á olíu, þó svo að þetta
jörnunarverð sé að sjálfsögðu
enginn raunhæfur mælikvarði.
Jöfnunarverð er sem sé eng
in töfraformúla, sem merki
það, að raunverulegur kostn-
aður gufi einfaldlega upp og
sé ekki til lengur. Það kostar
þjóðfélagið sínar 10—20 krón-
ur að flytja olíulítra á af-
skekkta sveitabæi og þó e. t. v.
meira, þegar tjón á vegum og
tækjum er allt talið hvað sem
jöfnunarverðið segir.
Nú sýna síðustu útreikning-
ar og áætlanir minnstu Lagar-
fossvirkjunar, að sé reiknað
með bví að hún verði fullnýtt
þannig, að öll afgangsorka sé
nýtt til varmaöflunar frá fyrsta
starfsári virkjunar, er unnt að
selja þessa orku á verði sem
er vel sambærilegt við jöfn-
unarverð á olíu og hlutfalls-
lega hagstæðara fyrir veituna.
en það verð. sem talið er hag-
stætt þegar erlendir aðilar
eiga í hlut.
Þessari staðreynd er svarað
með því, að barna sé ekki
reiknað með þeim stofnkostn-
aði, sem sé því samfara fyrir
notendur að skipta um hita-
kerfi frá olíu til raforku. í
þvi efni skýzt mönnum, þótt
skýrir séu, yfir þá staðreynd,
að 70—80% af ölium olíukvndi
tækjum á orkuveitusvæ'. vænt
anlegrar Lagarfossvirkjunar
eru jafn gömul eða eldri en
Grímsávirkjun og því komið
að því, að þau þarf að endur-
nýja. Endurnýjun þessara tækja
er sízt ódýrari en breyting á
kerfi frá olíu til rafmagns,
þannig að þessi hlið málsins
þarf ekki að standa sjálfsögð-
um framförum fyrir þrifum.
Samband sveitarfélaga j
Austurlandskjördæmi hefur,
svo sem við mátti búast, ein-
beitt kröftum sínum að því að
fá breytingar á orkumálum
Austurlands og Lagarfoss virkj
aðan.
Hinn 14. maí 1968 var orku
málaráðherra sent erindi um
Lagarfossvirkjun og bent á,
að ástæða væri til að kanna,
hvort ekki væri til önnur og
ódýrari byrjunarleið Lagarfoss
virkjunar en sú, sem til þess
tíma hafði verið reiknað með.
Hinn 21. maí sama ár er orku-
málaráðherra sent annað er-
indi um notkun raforku til
varmaöflunar á Austurlandi
tíundaðar þær röksemdir um
sparnað og betri nýtingu á
fjármagni en nú er um að
ræða, sem áður er greint frá,
og stækkun á orkumarkaði.
10. aktóber sama ár er orku
málaráðherra send drög að raf
orkuáætlun Austurlands og
eindregnar óskir aðalfundar
sambandsins um virkjun Lagar
foss. Þá er þess einnig farið .
á leit við Rafmagnsstjóra rjk
isins, að hann láti kanna nýjar
byrjunarleiðir Lagarfossvirkj-
unar.
Hinn 10. maí 1969 er orku-
málaráðherra enn sent erindi
og óskir um Lagarfossvirkjun,
byggt á lauslegum upplýsing-
um um nýjar byrjunarleiðir
við þá virkjun, og drög að
áætlun um notkun raforku til
varmaöflunar.
23. september sama ár eru
orkumálaráðherra send ný
drög að rafvæðingaráætlun
Austurlands og óskir um 5—6
Mw. rennslisvirkjun í Lagsr-
fossi hið bráðasta. Auk þessa
var á sama tíma oft rætt við
ráðherra og aðra áhrifamenn
um þessi mál, og m. á. gekk
20—30 manna nefnd á vegum
Sambands sveitarfélaga í Aust
urlandskjördæmi, skipuð sveit
arstjórnarmönnum. þingmönn-
um o. fl. á fund ráðherra til
að ræða þessi mál við hann.
Loks er Rafmagsveitum rík
isins o. fl. skrifað bréf þann
11. maí s.l., þar sem fram er
borið það fágæta tilboð í sögu
Islenzkra raforkumála. að sam
bandið býðst til að selja fyrir-
fram alla næturorku og aðra
afgangsorku frá 5—6 Mw. Lag
arfossvirkjun, ef það geti órð
ið til að flýta því, að ákvörð-
un verði tekin um þessa virkj
un, eða eins og segir í lok
bréfsiná:
1. Mundi það geta flýtt fyr-
ir ákvörðun um Lagarfossvirkj
un, ef Samband sveitarfélaga
í Austurlandskjördæmi ábyrgð
ist sölu á, eða seldi fyrirfram
allt nætur- og afgangasraf-
magn frá j—6 Mw, virkjun?
2. Hvaða markaðsverðj á
þessari orku mætti reikna með
við sölustarfsemi?
3. Hvenær mætti vænta inn-
setningar virkjunar ef fyrir
lægi að sala á allri nætur- og
afgangsorku væri tryggð frá
fyrsta starfsdegi virkjunar?
—O—
Ég sagði áðan, að ef hinir
mörgu í þjóðfélagi færu bein
línis að níðast á hinum fáu,
sjálfum sér til hagsbóta, þá
mundi það vafasamt fyrir þá
sjálfa, hvað þá þjóðarheild-
ina. Með þessu átti ég við
m. a. að því er þessi mál verð
ar, að þegar fátæklegir fjár-
magns- og lánamöguleikar þjóð
arinnar til orkuframleiðslu
eru fyrst og fremst og aftur
og aftur notaðir til að tryggja
höfuðborgarsvæðinu sem ódýr
asta orku og þar með beztu
mögulega aðstöðu til atvinnu
legra- og efnahagslegra fram-
fara, hlyti afleiðingin að verða
Bergur Sigurbjörnsson.
óhóflegt og fjarstæðukennt
verð á þessari lífsnauðsyn á
öðrum landssvæðum, og ónýtt
ir möguleikar til orkufram-
lei'ðslu þar, sifellt dýrari í
framkvæmd og óhagstæðari,
því lengur sem drægist að
nýta þá.
Ég átti einnig við það m. a„
að nú hafa um 95% af heild-
aráætlun um rafvæðingu lands
ins verið framkvæmd frá sam-
veitu. Aðeins um 5% þjóðar-
innar hafa enn ekki fengið raf
magn frá samveitu, — þeir,
sem vegna legu heimila sinna
búa við þau skilyrði, að heim-
taug til þeirra kostar að með-
altali fleiri krónur á heimilis-
veitu en til þeirra, sem þegar
hafa orðið aðnjótandi þessa
grundvallarþáttar menningar-
lífs fyrir sameiginlegt félags-
legt átak þjóðarinnar.
Hlutverk og framlag þéirra,
sem síðastir urðu aðnjótandi
árangursins af þessu félags-
lega átaki, eða hafa ekki enn
orðið það, er að sjálfsögðu
verst og mest, skortur á því,
sem er orðið öðrum algjör lífs
nauðsyn, svo algjör, að margir
þeirra fá ekki skilið, hvernig
fól'k fer að því að lifa án þess
að hafa rafmagn. Engu að síð-
ur er nú. þegar 5% af rafvæð
ingaráætlun landsins eru eftir,
farið -að telja þær krónur sér
á parti. sem þarf til að ljúka
þessu ætlunarverki, eins og
það væri sérstakt verk en ekki
hluti af heild, þar sem hagstæð
asti hluti heildarverksins var
eðlilega látinn sitja í fyrir-
rúmi.
Það hefur einnig komið fyr-
ir, að þeir sem eru í síðasfca
áfanga þessa sameiginlega fé-
laglega átaks. hafa orðið að
greiða ýmsa kostnaðarliði auka
lega. sem hinir, sem nutu for-
gangsréttarins þurftu ekki að
greiða Svo hugsvitssamleg
getur mismununin í þjóðfé-
laginu orðið.
3. Stórvirkjun á Austurlandi.
Að undanförnu hafa orðið
þó nokkrar umræður og blaða-
skrif um stórvirkjun á Aust-
urlandi, eða það, sem kalla
mætti risavirkjun á íslenzkan
mælikvarða. Skýjaborgir eru í
sjálfu sér skemmtilegt og for-
vitnilegt viðfangsefni, í senn
lífsnauðsyn frjóum huga og
snerting við veruleika fram-
tíðar.
En skýjaborgir ern aldrei
læknisdómar á þeim mistök-
um, sem orðið hafa, heldur
vont deyfilyf við mjög slæm-
um höfuðverk.
Sú draumsýn, sem menn sjá
nú í hillingum, um stórvirkjun
fallvatna á Austurlandi, verð-
ur að skoðast af sjálfsögðu
raunsæi frá ' öllum hliðum,
einnig meðan hún er uppi í
skýjunum? Annað væri merki
um óafsakanlegan bárndóm.
Stórvirkjun á Austurlandi,
af þeirri stærðargráðu, sem
tæpt hefur verið á, 8 milljarð
ar kwh., er óviðkomandi al-
mennum orkumarka'ði á Aust-
urlandi næstu áratugi, þar sem
hinn almenni orkumarkaður á
Austurlandi skiptir þetta risa-
fyrirtæki naumast nokkru máli.
Hann verður lengj enn minni
en minnstu eðlileg orkutöp
þesskonar fyrirtækis.
Viðskiptaaðstaða okkar ís-
lenlinga til að ráðast í slíka
framkvæmd í dag er ákaflega
einföld og skýr: Við þurfum
að kaupa erlent fjármagn til
að byggja fyrirtækið á hæsta
heimsmarkaðsverði, en selja
framleiðsluna (orkuna) erlend-
um aðilum undir heimsmarkaðs
verði.
Hvatinn að slíkum viðskipt-
um, er óttinn við að raforku-
framleiðsla með kjarnorku
verði senn ódýrari en með
virkjun fallvatna. Óttinn hefur
aldrei reynzt góður eða farsæll
ráðgjafi,
fslendinigar hafa nokkra
reynsln af undirbo'ðum á er-
lendum mörkuðum með útflutn
ingsafurðir sínar. Sú reynsla
kallaði á lögjöf að kröfu útflutn
ingsatvinnuveganna til að koma
í veg fyrir slíka efnahagspóli-
tík. Við þá löggjöf búum við
enn. Oklcur er tjáð, að auðlind
okkar í virkjanlegum fallvötn
um mælist j 27 milljörðum
kwh. á ári. Þegar þessir 27 ‘
milljarðar kwh. væru komnir
á markað, væri þessi auðlind
tæmd að umtalsverðum frekari
möguleikum.
Við hljótum að játa þeim
einföldu sannindum, að eftir
daga okkar sem nú lifum, taka
við umsýslan mála í landinu
okkur hæfari, lærðari og þrosk
aðri menn, til að ráða farsæl-
lega fram úr nýtingu auðlinda
landsins, hvað þá fullnýtingu
þeirra, Það er meira en hæpi'ð
að fullyrða það í dag, að þess
ir menn þurfi að standa í þeim
sporum með sölu á raforku
landsins þar sem nú stöndum
vér. Með fullri virðingu fyrir
ágæti og snilli okkar, sem nú
lifum. verðum við að hafa þá
reisn til að bera. að við leggj
um þá spurningu fyrir okkur
í alvöru, hvqrt við höfum nokk
urn siðferðilegan rétt til að
tæma þá auðlind. sem fall-
vötn okkar eru, á stuttum tíma
inn á sölumarkað, við þau við-
skiptakjör. sem við nú eigum
völ á.
Við komumst heldur ekki hjá
því að viðurkenna og gefa því
verðskuldaðan gaum. að það
byggjast mörg önnur mikil
væg framtíðarverðmæti á fall
vötnum okkar, en ódýr orka.
Ef til vill meiri verðmæti í
þröngbýlum heimi en öll orku
verðmæti samanlögð. Þó má
vafalaust með skynsemi og ráð
vendni sameina alla þessa verð
metasköpun til hámarks hagnað
ar. En þá mega iíka engin ein-
strengingsleg sérsjónarmið ráða
gerðum okkar.
Og einu höfuðatriði verður
ekki lengur skotið á frest að
gera sér grein fyrir, ef ekki
á að hljótast alvarlegt tjón af.
Mér vitanlega hefur engin
tilraun verið gerð ennþá til að
athuga það, hve miklu meiri
arð íslendingar gætu fengið af
hverri fjárfestri krónu, ef þeim
fjármunum, sem fullvirkjun
nýtanlegra fallvatna kostaði,
væri varið til annarskonar fram
leiðslu en orkuframleiðslu, t.
d. til ræktunar á laxi, silungi
og öðru góðfiski sem búgrein-
um í sveltandi heimi. Meðan
eitthvað þess háttar hefur ekki
verið kannað, er ekki unnt
að ræða þessi stórvirkjunar-
mál af neinni skynsemi. Sam-
anburðarrannsóknir eru algjör
forsenda fyrir umræðum um
þessi mál, hvað þá fram-
kvæmdum.
Ég áfellist ekki sérfræðinga
fyrir það að koma fram með
nýjar hugmyndir á sínu sér-
sviði. Það er eðlilegt og æski-
legt. En ég áfellist þá harðlega,
ef þeir ætla, að engir mögu-
leikar séu til í þjóðfélaginu
til framþróunar, nema á þeirra
eigin þrönga sérsviði og nota
aðstöðu sína, aðstæður í þjóð-
félaginu og áróðurstækni til
að halda svo háskalegri kenn-
ingu að bjóðinni.
Ad öðru leyti er rótt að
mínu áliti að taka opnum huga
öllum nýjum hugmyndum, einn
ig þeim. sem ekki virðast við
hæfi þá stundina.
Það er vissulega fagnaðar-
efm fyrir Austfirðinga að fá
vitneskju um að í fjór’ðungi
þeirra séu fólgnir jafn stór-
fengleguy framtíðarmöguleik-
ar °s..nn sýnast bundnir við
vatrísf'öll. þar. Það yljar þeim
eins og öðrum að komast ein-
hverntíma í sviðsljósið og. að
loks skuli eitthvað umtaísvert.
og stórfenglegt uppgötvast á
Austurlandi annað en hverful
síld, — svipull sjávarafli. —
Um það er ekkert nema gott
eitt að segja, og víst hljóta
allir að vona, að þessir stór-
fenglegu möguleikar verði hag
nyttir þannig, að beztu manna'
yfirsýn, að þeir verði Aust-
nrðingum og þjóðinni allri til
blessunar í framtíðinni.
Lokaorð.
Ég hef hér reynt að tíunda
þau rök, sem Austfirðingar
hafa lengi flutt og viljað flytja
til fá bætt úr því ófremdar
ástandi, sem ríkt hefur allt of
lengi í raforkumálum Austur
lands.
Þetta ástand hefur fyrir þó
nokkru kallað yfir okkur þá
rökfræðilegu þversögn, að Lag
arfoss megi virkja fyrir tapið
á Austurlandsveitu. aðeins ör-
fá ár fram í tímann.
En ef nú. mót von Aust-
firðinga. skyldi enn litið þeim
augum á málstað þeirra, og
málflutnine. að hann sé mark
laus os að engu hafandi, nema
þá til að hafa í flimtingum á
skrjfstofum í Reykjavík, þá á
ég að sjálfsögðu þar um eng-
in orð. og læt því staðar num-
ið að sinni.