Tíminn - 10.10.1971, Blaðsíða 8

J
p
TÍMINN
SUNNXJDAGUR 10. október 1971
Stefnumótunin 1946
Þar sem ræða, um utanríkis-
og vamarmiál, sem undirritaður
i'luttl á Varðbergsfundl fyrra
föstudagskvöld, hefur vakið
nokkurt umtal, finnst mér rétt
aö rifja upp nokkur at-
riði umræddra inála í samræmi
við það, sem ég sagði þar.
Ég rakti í upphafi, að stefna
sú, sem Framsóknarflokkurinn
fylgir í varnanmálunum hafi ver-
ið mótuð í höfuðdráttum fyrir
25 árum eða á aðalfundi mið-
stjómar flokksins í aprílmánuði
1946. Þá stóðu kosningar fyrir
dyrum. Varnarmálin voru þá
mjög á dagskrá, en Bandarikja-
menn höfðu þá enn herlið hér
og töldu sig geta haft hér her-
lið samkvæmt varnarsamningn-
um frá 1951 unz friður hefði ver-
ið saminn við Þjóðverja. íslend-
ingar túlkuðu ákvæðl samn-
ingsins hinsvegar þannig, að
herinn ætti að fara strax
og vopnaviðskiptum væri
lokið. Þessu til viðbótar
höfðu Bandarikin farið fram á
herstöðvar í Reykjavík, í Kefla-
vík og í Hvalfirði til 99 ára. Rík
isstjórnin, sem þá var skipuð
Sjálfstæðismönnum, Alþýðuflokks
mönnum og kommúnistum, hafði
ékkert birt opinberlega um þetta
og stefndi liún að því, að málið
yrði sem minnst rætt í kosnlng-
arbaráttunni sökum ágreinings
um það innan hennar.
Áðurnefndur aðalfundur mið-
stjórnar Framsóknarflokksins
samþykkti ítarlega tillögu um
utanríkismál og var í niðurlagi
hennar vildð að öryggismiálum
á þessa leið:
„Jafnframt lýsir fundurinn
yfir þeirri skoðun, að áherzlu
beri að leggja á nána sam-
vinnu viö þjóðir Engilsaxa og
Norðurlandaþjóðirnar, og sér-
stakt samstarf við engilsax-
nesku þjóðimar um öryggis-
mál landsins, án þess að
erlcndur lier dvelji í land-
inu.“
Ályktun þessi er að því leyti
söguleg, að hér mun islenzkur
flokkur í fyrsta sinn hafa lát-
ið það í ljós, að eðlilegt gæti
verið að hafa sarnráð við ná-
grannaríkin um varnarmál á frið
artímum, en þó ófrávíkjanlega á
þeim grundvelli, að ekki væri er-
lendur her í landinu. Hinir stjórn
málaflokkarnir ályktuðu fyrir
kosningar 1946 á þann veg ein-
göngu, að þeir væru mótfallnir
erlendri hersetu.
Ekki herstöð
Eftir kosningarnar 1946, voni
haldin tvö aukaþing á árinu. Hið
fyrra fjallaði um aðild íslands
að Sameinuðu þjóðunum. Sam-
kvæmt 43. grein sáttmála Sam-
einuðu þjóðanna, hefur Öryggis-
ráðið m.a. vahr nl að fyrirskipa
þátttökuríkjunum að hafa her-
stöðvar. í utanríkisnefnd Al-
þingis var algert samkomulag
um áð leggja þann skilning í
ákvæði 43. greinarinnar, að
engar kvaðir um herstöðvar væri
hægt að leggja á íslenzka rík-
ið, nema að fengnu samþykki
þess sjálfs. „íslendingar eru
eindregið andvígir herstöðvum
í landi sinu og munu beita sér
gegn því, að þær verði veittar,"
segir í nefndarálitinu.
Síðara aukaþingið 1946 fjall-
aði um Keflavíkursamninginn
svonefndan, en hann hét raunar
samningur „um brottfellingu her
vemdarsamningsins frá 1941 o.fl.“
Samkvæmt honum, hétu Banda-
ríkjamenn því að flytja allan
her sinn í burtu, en fengu í
staðinn að hafa sérstaka bækistöð
á Keflavíkurvelli, vegna flugs
þeirra í sambandi við ameriska
herinn í Þýzkalandi. Bandaríkja
stjórn taldi sig þurfa að hafa
um 600 manns á Keflavíkur-
flugvelli vegna þessarar starf-
semi. Samningurinn var upp-
segjanlegur eftir 5 ár með lý2
árs fyrirvara.
Framsóknarmenn lögðu til, að
sú breyting yrði gerð á samn-
ingnum, að Keflavíkurvöllur
yrði strax alveg undir íslenzkri
stjórn, þótt umrædd aðstaða yrði
veitt flugher Bandaríkjanna.
Sú var líka afstaða þeirra, sem
þá kölluðu sig þjóðvarnarmenn.
Forsvarsmenn samningsins,
lögðu mikla áherzlu á, að þannig
væri gengið frá þessu máli, að
hér væri ekki um herstöð að
ræða.
„Of dýru verði keypt“
Á árunum 1947 og 1948 mynd-
aðist alvarlegt ástand í alþjóða-
málum, sökum yfirgangs Rússa
í Austur-Evrópu. Umræður hóf-
ust því um stofnun Atlantshafs-
bandalagsins. Hinn 5. jan. 1949,
kvaddi ameríski sendiherrann í
Reykjavík Bjarna Benediktsson,
sem þá var utanríkisráðherra, á
fund sinn til að kynna honum
þessar fyrirætlanir. Bjarni sagði
síðar frá því á Alþingi, að hann
hafi fyrst spurzt fyrir um tvennt
eða það, hvort ísland þyrfti að
hervæðast og hvort íslendingar
þyrftu að hafa íslenzkan her á
friðartímum. Þetta tvennt fannst
Bjama mestu máli skipta.
Hinn 12. febrúar 1949 skýrði
Bjami sendiherranum frá því,
að „sú skoðun væri ákaflega
rík, bæði hjá fylgismönnum rík-
isstjómarinnar og stjórn-
inni sjálfri, að það væri of
dýru verði keypt að láta her-
menn dvelja hér á friðartím-
um fyrir það öryggi, sem við
slíkt fengist."
Skilyrðið
í framhaldi af þessu, hófust
svo umræður um hugsanlega
aðild íslands ^ að Atlantshafs-
bandalaginu. Á aðalfundi Fram-
sóknarflokksins, sem var hald-
inn í febrúar 1949, var sam-
þykkt svohljóðandi ályktun um
málið:
„Framsóknarflokkurinn telur,
að fslandi beri að kappkosta
góða samvinnu við aUar þjóðir,
er þeir eiga skipti við, og þó
einkum norrænar þjóðir og eng-
ilsaxneskar vegna nábýlis, menn-
ingartengsla og líkra stjómar-
hátta.
Flokkurinn telur, að íslend-
ingum beri að sýna fullan sam-
hug sérhverjum samtökum þjóða,
er stuðla að verrndun friðar og
eflingu lýðræðis, en vinna gegn
yfirgangi og ofbeldi.
Hinsvegar ályktar flokkurinn
að lýsa yfir því, að hann telur
íslendinga af augljósum ástæð-
um eigi geta bundizt í slik sam-
tök, nema tryggt sé, að þeir
þurfi ekki að hafa hér her né
Bjarni Benediktsson
Eysteinn Jónsson
Emil Jónsson
leyfa neinskonar hemaðarlegar
bækistöðvar erlendra þjóða i
landi sínu né landhelgi, nerna
ráðizt hafi verið á landið eða
árás á það yfirvofandi.
Á þessum grundvelli og að
þessu tilskildu telur flokkurinn
eðlilegt, að íslendingar hafi
samvinnu við önnur lýðræðis-
ríki um sameiginleg öryggismál.“
Vesturförin 1949
Það var eitt næsta spor í mál-
inu að þrír ráðherrar eða þeir
Bjarni Benediktsson, Emil Jóns-
son og Eysteinn Jónsson fóru í
marzmánuði 1949 til Washing-
ton og ræddu þar við Dean
Acheson, utanríkisráðherra Banda
ríkjanna. f lok viðræðnanna var
því lýst yfir af hálfu Bandaríkj
anna:
„1. Að ef til ófriðar kæmi,
mtindu bandalagsþjóðimar óska
svipaðrar afstöðu á íslandi og
var í síðasta stríði og að það
mundi algerlega vera á valdi
íslands sjálfs, hvenær sú af-
staða yrði látin í té.
2. Að allir aðrir samningsaðil-
ar hefðu fullan skilning á sér-
stöðu íslands.
3. Að viðurkennt væri, að fs-
land hefði engan her og ætlaði
AFSTAÐAN TIL
HERSETUNNAR
ekki að stofna her.
4. Að ekki kæmi til mála, að
erlendur her eða herstöðvar
yrðu á fslandi á friðartímum.“
Umæli Ólafs Thors
Það var fyrst eftir þetta, að
ríkisstjómin, sem var skipuð
Framsóknarflokknum, Sjálfstæð-
isflokknum og Alþýðuflfokkn-
uim, ákvað a'ð beita sér
fyrir aðild íslands að Atlants-
hafsbandalaginu. í umræðum
á Alþingi, lögðu talsmenn þessara
flokka sérstaka áherzlu á, að
engin kvöð um hersetu fylgdi
þátttökunni í Nato. Ólafur Thors
orðaði þetta einna ákveðnast,
þegar hann sagði:
„Hann (þ.e. Atlantshafssátt-
málinn) er sáttanáli um það, að
engin þjóð skuli nokkm sinni
hafa her á íslandi á friðartiim-
um. Hann er sáttmáli um það,
að aldrei skuli herstöðvar vera á
fslandi á friðart£mum.“
Varnarsamningurinn
1951
Eftir að Kóreustyrjöldin hófst
1950, versnuðu mjög allar horf
ur í alþjóðamálum og margir
óttuðust heimsstyrjöld þá og
þegar. í skugga þessarar ófrið
arhættu var vamarsamningur-
,inn við Bandaríkin gerður sum-
arið 1951. En strax var lögð
áherala á, að hérsetan væri ekki
ætluð til frambúðar. Til að á-
rétta það var það ákvæði sett
í samninginn, að hann væri
uppsegjanlegur hvenær sem
væri með iy2 mánaðar fyrir-
vara.
Af hálfu þeirra þriggja
flokka, sem að samningnum
stóðu, hefur jafnan verið lögð
áherala á tvennt: í fyrsta lagi
væri aðildinni að Nato og vam
arsamningurinn tvö aðskilin
mál. f öðm lagi væri það á
valdi íslendinga einna að
ákveða hve lengi dveldi hér
vamarlið samkv. samningnum.
Fáir munu hafa áréttað þetta
oftar en Bjami Benediktsson.
T.d. fórast honum svo orð um
síðara atriðið, í ræðu, sem hann
flutti á ráðherrafundi Atlants-
hafsbandalagsins, sem haldinn
var I Reykjavlk í júnf 1948:
„Varðandi land mitt er það
að vísu svo, að við höfum sér-
stakan vamarsamning innan At-
lantshafsbandalagsins við Banda
ríkin, en það fer alveg eftir
mati okkar sjálfra á heims-
ástandinu, þegar þar að kemur,
hversu lengi bandarískt lið dvel
ur á fslandi" (Mbl. 25 júní
1968).
íslenzk gæzla
Fljótlega eftir að vamarsamn
ingurinn var gerður 1951, kom
sú stefna til sögunnar, að ís-
lendingar ættu sjálfir að ann-
ast gæzlu varnarstöðvanna, með
an þeirra væri talin þörf, svo
að hægt væri að losna við hina
erlendu hersetu að mestu eða
öllu. Þannig fluttu þingmenn úr
öllum flokkum tillögur um það
á þingunum 1953 og 1954, að
íslendingar tækju við gæzlu
radarstöðvanna, t.d. Sigurður
Bjarnason, Magnús Jónsson, Jón
Kjartansson sýslumaður, Gylfi
Þ. Gíslason, Hannibal Valdimars
son, Páll Þorsteinsson og Gísli
Guðmundsson. Á þingunum 1953
—55 flutti Alþýðuflokkurinn til
lögu, þar Sem lagt var til, að
þegar skyldi hafinn undirbún-
ingur þess, að íslendingar tækju
í sínar hendur rekstur, viðhald
og gæzlu þeirra mannvirkja,
sem byggð hefðu verið eða
óbyggð væru, á grundvelii vam-
arsamningsins og að Alþingi geti
ákveðið brottflutning herliðsins
með 3 mánaða fyrirvara, þegar
íslendingar væru. reiðubúnir til
þess að taka fyrrgreind störf
í eigin hendur.
Þá sagði í tillögu Alþýðufl.
að næðist ekki samkomulag á
þessum grundvelli, skyldi varn-
arsamningnum sagt upp.
Ályktunin frá
28. marz 1956
Tillagan, sem Alþýðuflokkur-
inn flutti á þinginu 1955, kom
til meðferðar í utanríkismála-
nefnd í mara 1956. Þar náðist
samkomulag um það tnilli full-
trúa Framsóknarflokksins og A1
þýðuflokksins að tillagan skyldi
orðast á þessa leið: •
„Stefna fslands í utanríkis-
málum verði hér eftir sem hing-
• að til við það miðuð að tryggja
sjálfstæði og öryggi landsins, að
höfð sé vinsamleg sambúð við
allar þjóðir og að íslendingar
eigi samstöðu um öryggismál við
nágrannaþjóðir sfnar, m.a. með
samstarfi í Atlantshafsbanda-
laginu.
Með hliðsjón af breyttum við-
horfum síðan vamarsamningur-
inn frá 1951 var gerður og með
tilliti til yfirlýsinga um, að eigi
skuli vera erlendur her á fs-
landi á friðartímum, verði þegar
hafin endurskoðun á þeirri skip
an, sem þá var tekin upp með
það fyrir augum, að fslending-
ar annist sjálfir gæzlu og við-
hald varnarmannvirkja — þó
ekki hernaðarstörf — og að her-
inn hverfi úr landi. Fáist ekki
samkomulag um þessa breyt-
ingu„ verði málinu fylgt eftir
með uppsögn samkv. 7. grein
samningsins."
Þessi tillaga var samþykkt
hinn 28. marz 1956 með atkvæð
um Framsóknarmanna, Alþýðu-
flokksmanna, Þjóðvamarmanna
og kommúnista.
Hafinn sé undir-
búningur
Fulltrúar Sjálfstæðisflokksins
í utanríkisnefnd lögðu til, að
framangreindri tillögu yrði vfs-
að frá með rökstuddri dagskrá,
sem hófst á þessa leið:
„Svo sem fram kemur í sjálf-
um varnarsamningnum hefur
það ætíð verið tilætlun Alþingis
og ríkisstjórnar, að erlent vam-
arlið dveldi ekki lengur hér á
landi en nauðsynlegt væi’i vegna
öryggis landsins, og þar með
friðsamra nágranna þess, að
endanlegu mati íslenzkra stjórn
valda, Alþingi áréttar þennan
vilja sinn og lýsir yfir því, að
það telur rétt, að hafinn sé nauð
synlegur undó'búningur þess, að
Framhald á bls. 13.