Tíminn - 15.03.1973, Page 8

8
TÍMINN
Fimmtudagur 15. marz. 1973
Fimmtudagur 15. marz. 1973
TÍMINN
9

jinnr""^ *
Svartan öskumökkinn legur öftru hvoru yfir Vestmannaeyjakaupstaft,
og bætir stöftugt vift öskulagift i bænum.
heillaöi okkur) meö viökomu á
Etnu, Niragongo, Karthala og
Piton de la Fournaise. Undir-
búningsferðir eru meðtaldar.
Eldfjallafræðin er lýjandi, eins
og við stundum hana. Stundum
hreinn þrældómur. Það er leitazt
við að finna eftir hvaða reglum
eldgos fara, hvað lögmál ráða
eldfjöllunum, jarðeldunum, þessu
mikilvæga fyrirbrigði jarðar-
innar (eins og tunglsins. Mars og
vafalaust sérhverrar plánetu með
nægilega heitum kjarna). Til
þess að geta það, er nauðsynlegt
og óhjákvæmilegt að mæla og
skrásetja, samhliða og án afláts,
svo að unnt sér að bera saman og
fá samhengi i sem mest magn
mælanlegra atriða: hitastig gass,
hitastig hraunstraums, sem er
breytilegt eftir dýpt, efnasam-
setningu, segulsvið, afl, titring
ofl. Þetta krefst flókins og við-
kvæms tækjabúnaðar og alltaf er
hann þungur i burði. Unnið hefur
veriðað gerð tækjabúnaðar þessa
árum saman hjá Kjarnorku-
stofnuninni og Rannsóknar-
stofnuninni (C.n.r.s.) Er það svo
mikið verk, að þegar leiðangurs-
menn yfirgefa vinnustofu og land
og takast á hendur ferð, oft langa
og stranga i átt til eldgigsins, eru
þeir fremur i þörf fyrir hvild en
meira erfiði.
Þeirra biður likamleg þreyta og
taugaspenna. Þeir ganga eftir
viðsjálli jörð, bera á bakinu eða á
höndum sér, þung visindatæki:
dýptarmæla magnara segulbönd
ljósavél, benzín, rafstrengi,
hljóðbylgjumæla, segulmæla,
jarðskjálftamæla. Þetta er þó
aðeins forsmekkurinn að meira
erfiði, uppsetningu tækjanna
heitri jörð, þar sem jarðvegurinn
stekir skósólana, þar sem gasið
étur sundur fötin, til allrar
hamingju fljótar en húðina, þar
sem hitinn frá glóandi hrauninu
verður fljótt óbærilegur, þrátt
fyrir einangraða samfestinga. I
gígnum á Erta ’Ale, sem er á
heitasta stað jarðar,
Danakil-lægðinni, bætist svo
sólarhitinn við.
Vöövarnir eru stæltir, en þessi
þrældómur dregur smám saman
allan mátt úr þeim. Taugarnar
verða brátt spenntar. Augljósar
hættur, eins og öskufall, hraún-
flóð, allt að tólf metra breiðar
eldgirðingar, eru of augljósar til
þess að geta verið hættulegar i
venjulegum skilningi. Kyrrt
vatnið er hættulegra en rennandi
vatn i klettum. Og á eldfjöllum er
nóg af kyrrum vötnum. Lausir
klettaveggir, steinar, sem brotna
eins og gler undir fótunum, kol-
sýringsblettir, eiturgufur.
í þessu fjandsamlega umhverfi
verður að gera mælingar eins
lengi og eins stöðugt og framast
erhægt. Og nákvæmnin verður að
vera í fyrirrúmi. Visindalegar
rannsóknir útheimta nákvæmni,
en . þessi óhjákvæmilega
nákvæmni við þvilfkar að-
stæður, er lika lýjandi. Stundum
kemur það fyrir, að eftir viku eru
leiðangursmenn svo að þrotum
komnir á likama og sál, að þeir
uppfylla ekki lengur lágmarks-
kröfur um öryggi og visindalega
nákvæmni. Árlegar eldfjalla
rannsóknaferðir flokksins mega
þvi ekki verða of margar, einkum
ef hann er góður, þ .e. fram-
kvæmir eins og vera ber söfnun
nothæfra sýnishorna. Mér þótt
þvi miður, að við skyldum þurfa,
nýkomnir frá Eþiópiu, að
hendast af stað á ný til Islands.
island. Guð veit þó hve vænt
mér þykir um það. Og það ekki
eingöngu vegna eldstöðvanna. is-
land er eins og Afar á hinum risa-
stóra eldf jallahrygg, sem
hlykkjast 60.000 km leið eftir
hafsbotninum. Það er á mótum
hinna tveggja steinhellna sem
felldar eru hvor að annari og
mynda fljótandi mósaik, jarð-
skorpuna svonefndu. A islandi,
eins og i Afar er allt á iöi i sam-
skeytunum af hræringum og elds-
umbrotum. Ýtist austurhellan
lengra og lengra austur við þetta,
en vesturhellan lengra og lengra i
vestur. Evrópa fjarlægist þvi
Ameriku og i botni sprungunnar
myndast nýr hafsbotn. Víst var
það þó freistandi að fara og kanna
þetta i fagurri birtu heimskauts-
baugsins með islenzkum eld-
fjallafræðingum, viðfelldnum og
innilegum, og fá jafnvel augum
litið á ný norðurljósin, meira að
segja fyrir þann, sem nýlega
hafði virt fyrir sér þúsund loga,
sem stigu upp i blámann með
þöglu hraunflóðinu frá Erta ’Ale.
Vitneskju mina um gosið i
Helgafelli fékk ég hjá Sigurði og
hinum islenzku starfsbræðrum
hans. Gosið hófst kl. 1.55 GMT 23.
jan. 1973 á 63. gr. 26’ n. br. og 20
gr.16’ v. 1. í 1600 m langri sprungu
frá NNA til SSV i austurhlið eld-
fjallsins á Heimaey. 1 hinum
sama Vestmannaeyjaklasa hófst,
fáeinum sjómílum sunnar, fyrir
tiu árum hið gullfallega eldgos,
sem fæddi af sér eyjuna Surtsey.
Þar eð sprungan nær út i sjó
beggja vegna Heimaeyjar, hefur
gosið i Helgafelli einkenni bæði
neðansjávargoss og ofansjávar-
goss. Allir þekkja ofansjávargos,
þvi að sýnt hefur verið i fjölmörg-
um kvikmyndum, hvernig
eldurinn rennur og eldsúlur bera
við himin i náttmyrkrinu, hraun-
sprengingar, gasútstreymi.
Neðansjávargosin eru gerólik,
næstum hið gagnstæða. Þar
leysast þögulir kraftar úr læðingi,
hraðinn og hæðin margfaldast
fyrir ofan yfirborð sjávar fyrir
tilstilli gasefna, ömurleg, svört
öskuhulan, gegndreypt i vatninu,
svört tjöld, þar sem myndast
hvitir gufustrókar, sem þéttast.
Svört askan, vikur og hraun
falla og hlaðast upp á Heimaey,
jafnframt þvi sem hraunið rennur
fram i sjó og hótar að loka
höfninni. Er eitthvað hægt að
gera til að hamla á móti þessari
hægfara eyðingu? Ég hef enn
ekki farið og skoðað og get þvi
ekki myndað mér ákveðna
skoöun, en ég sé ekki hvernig
hægt er að varna þvi að allt
grafist undir ösku og gjalli, nema
þá með þvi að ryðja þessu burt,
jafnóðum, eftir þvi sem hægt er.
Hvað hraunstrauminn varðar,
er einasta örugga ráðið það, sem
ég hafði án árangurs lagt til að
Framhald á bls. 13
Hinn frægi eldfjallafræðingur
ræðir um nýorðið gos íslenzka
eldfjallsins
ÍSIÍíIÍI;
Aft næturlagi sjást eldtungurnar úr gignum hvaft bezt, og húsin sem næst gfgnum stóftu sýnast litil i
samanburfti vift eldfjallift.
flytja okkur frá Sel de Dallol-
sléttunni upp i giginn á Erta’ Ale,
þar sem við ætluðum að dvelja i
heila viku, tólf saman (sex
visindamenn, fimm aðstoðar-
menn og ungur kven-doktor) við
mælingar á hraunkvikunni og á
gasuppstreymi frá basaltkviku
eldfjallsins, sem heillar mig mest
allra eldfjalla.
Ég vonaði, að Helgafell hætti á
meðan og hálfs mánaðar leyfið,
sem mig hefur dreymt um árum
saman yrði ekki að engu gert.
Fyrsta simtalið eftir að ég hafði
stigið út úr Boeing 707 þotunni
var þvi miður beiðni um að ég
flýtti mér að safna gosefnum og
hraðaði mér til Vestmannaeyja.
Ég segi þvi miður, vegna þess að
á siðasta ári hefur flokkurinn
farið átta eldfjallarannsóknar-
ferðir i röð frá Erta ’Ale til Erta
’Ale (ég sagði við ykkur: það
Haroun Tazieff
VIÐ vorum i þaiin veginn aft stiga
um horft I C47-flugvélina, scm
hcrstjórnin i Eþiópíu liaffti sent til
Djibouti til þcss aft flytja okkur
inn i hjarta Danakil-lægöarinnar I
Afar, cr mcr báustu skilaboft uin
gosift i Ilclgafclli gamla og bciftni
um aft fara þangaft, ásamt sam-
starfsmönnum minum. Ekki
tjóafti þó aft hika: annars vegar
löngu ákvcftinn lciftangur á eitt-
hvert mcrkasta cldfjall vcraldar,
Erta Alc, scin vift vorum I aftcins
200 kilómetra fjarlægft frá, hins
vegar cldgos langt í burtu, aft visu
einstakt i sinni röft aft okkar áliti,
scm starfsbræftur okkar
islcnzkir, mcft vin minn, Sigurft
Þórarinsson i fararbroddi,
inyndu rannsaka af allri þcirri
hæfni og þeim áhuga, sem slikt
fyrirbriigfti úthciintir.
C47-vélin flutti okkur þvi til
stóru þyrlunnar, sem skyldi
Arnór Sigurjónsson:
Um gengismdl og verð
gildi íslenzkra peninga
NÚ ER margt rætt um gengismál
meðal okkar Islendinga, og er
fyrirsjáanlegt, að svo veröur enn
um sinn. Þessi mál hafa oröið
okkur ærið aðsóknarhörö. Til
marks um það er, aö stjórnin okk-
ar haföi, er hún hóf störf sin, þaö
eftirtektarveröast að segja um
efnahagserfiðleika þjóðarinnar,
aö þá hygðist hún ekki leysa með
gengisfellingu. En nú hefur hún
fellt gengið þrisvar á tima, sem
ekki nemur ári, og auðvitaö alltaf
gegn vilja sinum og af óhjá-
kvæmilegum ástæðum. Ég segi
þetta ekki að gamni minu og ekki
heldur til ádeilu á núsitjandi
stjórn, heldur er þetta mér aðeins
vitnisburður um það, hve erfitt
þetta mál er, jafnvel fyrir ágæta
stjórn.
Þessir erfiðleikar eru heldur
ekki alveg nýir i sögu okkar. Allar
þær stjórnir, sem farið hafa með
mál okkar siöan ófriönum mikla
lauk 1945, hafa átt við þessa sömu
erfiöleika að glima. Þær hafa að
visu ekki fellt gengið svona ört,
ekki nema einu sinni jafn oft á
jafnstuttum tima, en þær hafa
fellt það á miklu stórfelldari hátt
hverju sinni. Ég skal nú gera stutt
yfirlit yfir þessar gengisfellingar,
frá þvi er striöinu mikla lauk, og
forðast aö nefna það, hverjir að
hverri gengisfellingu stóðu. Þaö
skiptir heldur ekki neinu, þvi aö
stefnan hefur allan tlmann verið
hin sama, og aðsóknarharka
gengisfellinganna svipuö.
Fyrstu gengisfellingarnar á
þessum tima voru geröar I
september og október 1949. Þær
reyndust ekki nægilega róttækar,
svo að bæta þurfti um 20. marz
1950. Þessar gengisfellingar voru
til samans um 60% miöað viö
Bandarlkjadal, sem þá hélt
óbreyttu gengi móts við gullverð.
Kostaði Bandarikjadalur 6.50 isl.
krónur I ágústlok 1949, en 16.32 isl
kr. eftir 20 marz. Eftir þetta hélt
isienzka krónan gengi sinu
óbreyttu móts við Bandarikjadal i
nærri 10 ár. En 22. febrúar 1960
var hún felld um rúmlega 57% og
afturrúmu ári slöar 4. ágúst 1961
um 11.63%. Kostaði Bandarikja-
dalurinn þar á eftir 43.00 islenzk-
ar krónur. Eftir þetta var Islenzk-
um peningum haldið óbreyttum
við gengisskráningu I 6 ár, en svo
voru þeir felldir 24. nóvember
1967 og aftur 11. nóvember 1968,
samtals i bæöi skiptin um rúm-
lega 50%, (50,5%), og eftir það
kostaöi hver Bandarikjadalur
88.00 Islenzkar krónur.
Miöað vift Bandarikjadal eru
þær þrjár gengisfellingar, sem
siðast hafa verið 'geröar á is-
lenzku krónuna mesta smáræði,
allar til samans rúmlega 12%, og
veröur þetta ekki nákvæmar
sagt, þvi að tekinn hefur verið nýr
háttur um gengisskráninguna að
hafa hana ekki fasta heldur dállt-
iö breytilega eöa fljótandi, eins og
kallað er að lærftum útlendum
hætti. En þetta segir ekki allan
sannleikann, þvi að Bandarikja-
menn hafa tekið það upp eftir
okkur íslendingum að fella dalinn
sinn og eins og viö, gert það tvis-
var — gegn vilja sinum og af óhjá-
kvæmilegum ástæðum. Þetta hef-
ur aö visu verið á finlegri hátt en
upphaflega var hjá okkur, aöeins
um 7-10% I hvert sinn, þar sem
viö höföum þann myndarskap á
að fella okkar gengi um 50-60% i
hvert sinn, þar til nú sfðast.
Þegar rætt er um gengi Is-
lenzkra peninga, gætir oft mis-
skilnings, sem getur ruglað hug-
myndir og hugsun manna um
peningamál og hagstjórnarmál.
Menn gera ekki mun á gengi pen-
inganna og verðgildi þeirra. En
þetta er sitt hvað, og á þessu
tvennu hefur oft veriö geysilegur
munur i fjárhagsmálum okkar is-
lendinga, eftir að við tókum upp
fast gengi, og einnig við það
„fljótandi gengi”, er við teljum
okkur hafa nú. „Gengi” peninga
okkarhefur á undanförnum árum
verið það sérstaka verðgildi á
peningum okkar, sem stjórnvöld
okkar, þ.e. bankar og rlkisstjórn,
hafa ábyrgzt gagnvart öðrum
þjóöum, en þaö hefur oft veriö allt
annað verðgildi peninga okkar en
við höfum búiö við sjálfir. Þetta
fann ég mjög greinilega árið 1967,
er ég fór til Englands til tveggja
ára dvalar þar. Ég byrjafti þá
dvöl með þvl að kaupa dálltift af
enskum pundum fyrir 120 islenzk-
ar krónur hvert i bönkum I
Reykjavlk. Vegna þess að ég
haföi unnift nokkur ár i Hagstofu
tslands, var með það auöreiknaö
hvers virði þessar 120 krónur,
sem þá voru samkvæmt gengis-
skráningunni eitt pund enskt,
voru að verðgildi 1 Englandi suð-
ur viö Ermarsund, þar sem ég
avaldist. Mér reiknaðist þetta
svo, aö þær væru eins og 250 krón-
ur heima á tslandi, ef meðaltal
var tekiö af verði húsa (og húsa-
leigu-) fatnaöi og matvælum og
öðru þvi, sem verðgildi okkar
peninga er af reiknaö. Þessa naut
ég fyrst I staö I Englandi, eins og
þeir, sem þá skruppu skyndiferö-
ir til London eða Glasgow til að
gera kaup sin i búðunum þar, en
umfram alla aöra þeir, sem gerðu
stór heildsölukaup I Englandi.
Hins vegar fengu þeir, sem seldu
fisk og aðra islenzka framleiðslu-
vöru til Englands ekki nema 120
krónur Islenzkar fyrir hvert pund,
þegar þeim var greitt fyrir sína
vöru, þvi að þeim var skylt aö
skila pundum slnum til bankanna
I Reykjavlk, sem greiddu þeim
pundin með skráðu gengi is-
lenzkrar krónu. Þannig varö
verögildi hinnar gengisskráöu is-
lenzku krónu tvöfalt meira á Eng-
landi en heima á tslandi, þ.e. það
verögildi hennar, sem tslending-
ar bjuggu við heima hjá sér og
var hið raunverulega verðgildi
hennar. Eftir gengisfellinguna
haustiö 1968, þegar tekiö var að
skrá pundiö rúmlega 220 Isl. krón-
ur, varö verögildi krónunnar,
fyrst i stað nærri þvi að vera hið
sama 1 Englandi og heima á ts-
landi, en þó reiknaðist mér það
heldur meira á Englandi, ef nokk-
ur munur var.
Ég dvaldi öðru sinni I Englandi
veturinn 1970-1971. Ég gerði eng-
ar athuganir á þvl þá, hver væri
munurinn á gengisskráningu og
verðgildi islenzkra peninga, en ég
kom heim úr þeirri dvöl minni
rétt áðuren stjórnin, sem nú situr
hér aö völdum, var mynduö.
Vegna þessa athugunarleysis, vil
ég ekkert fullyrða um þann mun á
gengisskráningu og verögildi is-
lenzkrar krónu þá, en þaö er trú
min aö gengið hafi þá verift milli
30 og 35% hærra en verðgildi
krónunnar hér heima innanlands.
Augljóst var hins vegar, aö þessi
munur hlaut aö vaxa, ef þeirri
verðstöövun, sem fyrri stjórn
hafði haldið uppi, yrfti létt, og
einnig, ef kaupgjald yrði hækkað
hér á landi meira en erlendis fyrir
jafnmikla vinnu. Mér þótti þaö
þvi ekki lofa miklu um langa
framtið nýju stjórnarinnar, er
hún lofaði þvl einu I gengismálun-
um, að lækka ekki gengiö og engu
um að hækka verðgildi pening-
anna, heldur stefndi jafnvel að
þvi með ýmsum aögerðum að
lækka það verðgildi (þó að aðrar
aögeröir hennar stefndu aö þvl aö
auka það.)
Nú mun e.t.v. einhver spyrja,
hvaö sakar það og hverja sakar
þaö, að verðgildi peninga okkar
sé minna en skráð gengi þeirra i
skiptum okkar viö erlendar þjóö-
ir. Frá minu sjónarmiði hefur það
sakaö okkur á tvennan hátt, eins
og við höfum haldiö á þeim mál-
um. Fyrst hefur þaö verið til tjóns
fyrir innlenda framleiöslu I sam-
keppni hennar við erlenda fram-
leiðslu bæöi hér á landi og erlend-
is — og þó einkum erlendis —■ að
nota peninga, sem eru gildis-
minni til hvers konar greiðslu en
þeir peningar, sem aðrir nota.
Svo aö nefnt sé glöggt dæmi kom
þetta skarplega fram á sjávarút-
vegi okkar fyrir haustiö 1967, er
útgerðarmenn og sjómenn fengu
aöeins 120 islenzkar krónur fyrir
hvert enskt pund er þeim var
greittfyrirseldan fisk I Englandi,
og þessar 120 krónur voru ekki
hálfvirði þess, sem þær giltu i
Englandi samkvæmt sinu skráða
gengi, ef þær voru notaöar til
framleiðslu útgeröarinnar hér. 1
annan staö hefur sú regla, sem
við höfum fylgt I peningamálum
okkar, aö láta verögildi peninga
okkar minnka jafnt og stööugt
innanlands 6-10 ár án gengis-
breytingar þeirra, en fella svo
gengið stórlega með „einu penna-
striki”, ruglað allar hugmyndir
okkar jafnt um gildi peninganna
og arðsemi atvinnuveganna. Það
hefur aftur leitt til þess, að hvorki
einstaklingar eða þjóðin i heild
hefur getað gert áætlanir um at-
vinnuvegi sina og arðsemi þeirra
svo að hald hafi verið i nema til
mjög stutts tima. Ef óhjákvæmi-
legteraölækka verðgildi peninga
okkar stöðugt ár frá ári, er okkur
þrátt fyrir allt hollast að lækka
gengiö nokkurn veginn jafnframt.
Þær gengisfellingar, sem skyn-
samlegast hafa verið geröar, er
gengisfellingin 1961, er gengiö var
fellt sem næst þvi, sem peningar
okkar höfðu rýrnað innan lands
siöan gengisfellingin 1960 var
gerö, og gengisfellingin nú fyrir
jólin, sem var til þess aö mæta aö
mestu þeirri verðrýrnun, sem
orðið hafði á peningum okkar inn-
an lands frá þvi er nýja stjórnin
tók viö af gömlu stjórninni, til
þess aö ósamræmiö milli verö-
gildis peninganna innan lands og
erlendis (þ.e. skráða gengisins)
yrði ekki öllu meira en hjá þeirri
gömlu. Vissulega var dálltiö
gaman aö þvi, hve sú gamla varö
æf I viöbrögöum slnum gegn
þessu.
Gengisfellingarnar 1949 er við
gengum I slóð Breta, og gengis-
fellingarnar tvær á árinu sem leið
og nú nýlega, er við höfum fariö I
slóð Bandaríkjanna þykir ekki
rétt að ræða hér, þvi aö þar er á
ýmislegt aö lita, sem ekki er
ástæða til að blanda I þetta mál.
Meiri ástæöa er til að ræöa ann-
aö, þar sem nokkurs misskilnings
virðist stundum gæta I umræöum
manna. Menn ræöa oft um verð-
breytingar ýmislegs verömætis,
eins og peningar okkar séu mæli-
kvarði á þær verðbreytingar, þó
aö það séu þeir vitanlega ekki,
þar sem gildi þeirra er alltaf aö
breytast, rýrna. Þetta er þá
vitanlega af misskilningi rætt.
Hitt er þó meiri og verri misskiln-
ingur þegar um peninga okkar er
rætt eins og þeir séu raunveruleg
verðmæti. Það eru þeir alls ekki,
heldur aöeins ávisanir á verö-
mæti. Þetta eru myndablöö með
prentuðum tölum til hagræöis
fyrir þá, er afhenda ávlsanirnar
að þurfa ekki að skrifa þær. Sá er
mestur munur á ávisunum, sem
við gefum út sem einstakl. og pen-
ingunum að bak við þær ávísan-
ir, sem við gefum út sem einstak-
lingar, stöndum við einir og þvl
falla þær alveg úr gildi, ef viö eig-
um ekki fyrir þeim, en bak viö
peninga okkar á að vera ábyrgö
þjóöarinnar allrar tryggð með
vinnu hennar að fornu og nýju, að
Framhald á bls: 13