Tíminn - 15.09.1974, Qupperneq 8

8
TÍMINN
Sunnudagur 15. september 1974.
FRUMSKYLDA ALÞINGIS
OG ÞINGMANNA AÐ
MYNDA RÍKISSTJÓRN
Tíminn birtir hér í heild ræöu þá, sem ólafur Jóhannesson, formaður Fram-
sóknarflokksins, flutti á fjölmennum fundi Framsóknarfélaganna í Reykja-
vík, sem haldinn var á Hótel Sögu sl. þriðjudagskvöld.
Ræðan veitir glöggt yfirlit um þróun stjórnmála frá siðustu áramótum
og allt þar til núverandi ríkisstjórn var mynduð.
Ólafur Jnhanncsson.
Þegar gera á grein fyrir mynd-
un núverandi stjórnar og stjórn-
málaviðhorfinu, verður tæplega
komizt hjá þvi að horfa ofurlitið
um öxl og rifja upp aðdraganda
þeirra atburða, sem átt hafa sér
staö.
Það má hiklaust segja, að árin
1971, 1972 og 1973 hafi verið sér-
staklega hagstæð fyrir tslend-
inga, að þvi er ytri skilyrði varð-
ar. Þá var hægt að gera mikið, þá
var gert mikið. Og ég hygg, að
þessara ára verði minnzt sem
eins mesta framfaratimabils i
sögu þjóðarinnar, þrátt fyrir
Vestmannaeyjaáfallið, sem dundi
yfir og hefur haft miklu, miklu
meiri áhrif heldur en menn al-
mennt gera sér grein fyrir. En
um siðustu áramót tók að syrta i
álinn. Þá var augljóst, að hættu-
merki voru fram undan. Það átti
ekki að dyljast neinum, að hag-
sældarlægð var á leiðinni. Þess
vegna var þá ástæða til aðhalds-
semi á ýmsum sviðum og var-
færni i kjaramálum. Á það benti
ég i áramótagrein minni siðast og
i áramótaávarpi. Þvi miður var
þeim varnaðarorðum i engu
sinnt, og það fór svo, að þessi
hættumerki, sem framundan
voru, reyndust ekki nein villuljós,
heldur raunveruleg, og þó þannig,
aö öll hefur þróunin á þessu ári
oröið miklu óhagstæðari heldur
en jafnvel þeir svartsýnustu sáu
fyrir um siðustu áramót.
Oliukreppan
Þessu valda i stórum dráttum
augljósar ástæður, sem sumar
hverjar létu á sér bera um sl. ára-
mót, og þá auðvitað fyrst og
fremst oliuverðssprengingin.
Menn voru kannski sumir hverjir
svo bjartsýnir að halda, að þar
væri um stundarfyrirbæri að
ræða. En þvi miður hefur hún
reynzt varanleg. Og það eru stór-
kostleg áhrif, sem þessi oliu-
verðshækkun hefur á þjóðarbú-
skap og þjóðarhag okkar íslend-
inga. Það er auðsætt af þvi, að t.d.
árið 1972 fluttum við inn oliur fyr-
ir einn milljarð, 1973 fyrir tvo
milljarða, og á þessu ári, 1974,
verður oliuinnflutningurinn
sennilega um 5 1/2 milljarður,
þ.e.a.s., að á einu ári munar
hvorki meira né minna en 3 1/2
milljarði, sem Islendingar verða
að leggja út meira fyrir oliu en
áriö áður. Þetta er auðvitað lang-
samlega stærsta verðhækkun á
innfluttum vörum, sem átt hefur
sér stað.
Versnandi viðskipta-
kjör
En auk þess var það svo um sið-
ustu áramót, að fjöldi innfluttra
vara var farinn að stiga mjög i
verði, og sú þróun hefur haldið á-
fram á þessu ári, þannig að verð á
innfluttum vörum hefur hækkað
geysimikið, og þetta byggist á
þvi, að i öllum viðskiptalöndum
okkar er bullandi verðbólga, eins
og hér. Þaðþarf t.d. ekki að nefna
i þessu sambandi aðrar vörur
heldur en járn og timbur. Það
geta allir séö, hve stórkostleg á-
hrif hækkun þeirra vara hefur
haft, en auk þess má bara nefna
matvæli. Samhliða þessu gerðist
það svo, sem menn báru ofurlit-
inn ugg i brjósti um við siöustu
áramót, en höfðu þó alls ekki gert
sér grein fyrir, að það varð verð-
hrun, beinlinis verðhrun á viss-
um, þýðingarmiklum útflutnings-
afuröum okkar. Þetta á viö um
fiskblokkina á Bandarikjamark-
aði, og þetta á við um mjölið,
loðnumjölið og fiskmjölið yfir-
leitt, sem var i góðu verði þá. En
menn vildu vona, að enn ætti það
eftir að hækka, og drógu að selja,
meö þeim afleiðingum, að mjög
mikið er óselt af þessari vöru, og
veröið hefur fallið um meira en
helming frá þvi, sem það var
hæst. Hækkun á saltfiski og skreið
vegur hér ekki á móti. Við þetta
hefur það svo bætzt, að sölutregða
hefur verið á mörgum útflutnings
afurðum, t.d. á frystiafurðum,
þannig að þær hafa safnazt upp i
frystihúsum og frystigeymslum,
og þess vegna hefur komið til
vandræða hjá þessum fisk-
vinnslustöðvum vegna versnandi
rekstrarfjárstöðu þeirra og
greiðsluerfiðleika. Ofan á þetta
bættust svo algerlega óraunhæfir
kjarasamningar i febrúar sl.
Kjarsamningarnir
ifebrúar
Um áramótin var talið, að hægt
væri að reikna með, að meðal-
talskauphækkun gæti orðið um
10%. Reyndin varð hins vegar sú,
að I þessum febrúarsamningum
var samið um meðaltalskaup-
hækkun, sem var um það bil 20 og
upp i 30%, og jafnvel meira. Og
ofan á þetta umsamda grunn-
kaup, sem átti svo siðar að hækka
i áföngum, og á að hækka, bættist
1. marz-visitala, sem nam 6.18%.
Ef ekkert hefði verið að gert til
stöðvunar á skrúfunni á milli
verölags og kaupgjalds, þá hefði
kauphækkun á einu ári, þessu ári,
getað orðið um 60%. Það sér hver
heilvita maður, að slikt stökk er
ekki hægt að taka, það er útilok-
að. Þaö þola atvinnuvegirnir
ekki. Þessir kjarasamningar fóru
lika verr úr hendi heldur en til
haföiverið ætlazt, að þvi leyti til,
að það hafði verið yfirlýst stefna
Alþýðusambandsins, að nú skyldi
lögö áherzla á að hækka laun
þeirra, sem lægst voru launaðir.
Niðurstaöan varð hins vegar, þvi
miður, þveröfug. Launabilið
breikkaöi, og þeir hækkuðu mest,
sem hæst launin höfðu fyrir. í
kjarasamningunum fyrir opin-
bera starfsmenn hafði verið reynt
aö framfylgja þessari stefnu, sem
hafði verið mótuð af Alþýðusam-
bandinu, og það hafði að nokkru
leyti tekizt. En þvi miður voru
ýmsir lausir endar þar, og vegna
áhrifanna frá kjarasamningun-
um 1 febrúar hefur það nú orðið
svo i reyndinni, að kauphækkanir
hjá þvi opinbera, riki og bæ, hafa
orðið öllu meiri heldur en menn
gerðu ráð fyrir.
Snúizt gegn
vandanum
Það var þess vegna alveg auð-
sætt, i vetur, að við þessu varð að
snúast og gera sérstakar ráðstaf-
anir. Ég lét vinna að frumvarpi
um það efni, og lagði það fram i
rikisstjórninni 18. marz. Þar var
það svo rætt, — ég vil ekki segja,
að þvi hafi verið þvælt þar fram
og aftur, en það tók þó nokkuð
langan tima að komast að nokk-
urri niðurstöðu þar. Það var ekki
fyrr en 17. april, sem Alþýðu-
bandalagsráðherrarnir lögðu loks
fram nokkrar breytingartillögur
við það, og það var svo ekki fyrr
en daginn eftir, sem Samtökin
töldu sig lika þurfa að leggja
fram breytingartillögur. Nokkrar
breytingar voru á þvi gerðar, en
þó ekki miklar, þvi að ég vildi
ekki fallast á miklar breytingar.
Þegar ég hafði svo lýst yfir þvi i
rikisstjórninni, að ég myndi
leggja frumvarpið fram sem for-
sætisráðherra, fékkst loks sam-
þykkt þar, að.það skyldi Iagt fram
sem stjórnarfrumvarp, en þó með
þeim fyrirvara, að einstakir ráð-
herrar hefðu óbundnar hendur
um einstök atriði. Þvi miður stóð
svo á, að einn ráðherrann, Björn
Jónsson, var þá kominn á sjúkra-
hús. Þaðan sendi hann þá orð-
sendingu strax á eftir, þrátt fyrir
þaö sem hann hafði áður sagt i
rikisstjórn, að hann væri þessu
algerlega andvigur, og siðan lét
hann Hannibal Valdimarsson lesa
upp yfirlýsingu um það efni i
rikisútvarpinu.
Efni frumvarpsins
Það er kannski rétt, af þvi að
hlutirnir gleymast fljótt og á næst
unni standa til efnahagsráðstaf-
anir, að rifja upp i örfáum atrið-
um aðalefni þessa frumvarps til
þess að menn geti haft það til
samanburðar. Segja má, að aðal-
efni þess hafi verið binding eða
frestun á hækkunum á kaup-
gjaldsvisitölu, á vörum og þjón-
ustu, á landbúnaðarverði og á
fiskverði, til 30. nóvember i ár.
Það átti sem sagt að vera bundið
þennan tima. Þó var gerð sú til-
slökun á þvi, að heimilt var að
greiða sérstakar láglaunaupp-
bætur á mánaðarlaun, sem ekki
næðu 36 þús. kr. á mánuði. Jafn-
framt var svo ákveðið, að þeirri
kauphækkun, sem um hefði verið
samið og væri umfram 20%,
skyldi frestað. Svo var það á-
kvæði um skyldusparnað að
þeir, sem hefðu yfir 400 þús. kr.
skattskyldar tekjur, skyldu
leggja 4% af mörkum til skyldu-
sparnaðar, sem áttu svo að greið-
ast þeim eftir ákveðinn tima. Það
átti að skera niður rikisútgjöld
um allt að 1500 millj. kr., það átti
að hækka niðurgreiðslur og fjöl-
skyldubætur til þess að bæta
mönnum nokkuð upp þá rýrnun,
sem fólst i þvi, að visitöluuppbót
var ekki greidd, eins og um hafði
verið samið. Og loks var svo á-
kvæöi um að lögskylda ýmsar
peningastofnanir til að kaupa
skuldabréf, ýmist fyrir 15% af
ráðstöfunarfé sinu, þ.e.a.s. banka
og þvilikar stofnanir, eða jafnvel
allt upp i 35%, eins og lifeyris-
sjóöi, og átti með þessum hætti að
reyna að útvega fé til ýmissa
framkvæmda, og komast að
sama skapi hjá erlendum lántök-
um.
Það var skýrt tekið fram, bæði i
athugasemdum með þessu frum-
varpi og i framsöguræðu minni,
að þetta væri aðeins hugsað sem
fyrsti áfangi og ætti að veita svig-
rúm til þess að leita varanlegri
úrræða i þessum efnum. Jafn-
framt var viðurkennt, að auk
þessa þyrfti að gera vissar ráð-
stafanir, sem löggjöf þyrfti þó
ekki til, þ.á.m. það, sem kallað
hefur verið gengissig. Samkvæmt
útreikningum, sem sérfræðingar
gerðu þá, hefði gengið ekki þurft
að siga nema svona um 6% yfir
sumarið, ef þetta hefði náðst
fram. Nú skal ég ekki segja um,
hvort þeir útreikningar hefðu
staöizt, jafnvel þótt þetta hefði
orðið aö lögum, vegna þeirra
breytinga, sem að öðru leyti hafa
orðið siðan.
Viðbrögð stjórnar-
andstöðunnar
Þetta frumvarp hafði verið
kynnt stjórnarandstæðingum, áð-
ur en það var lagt fram. Það var
lagt fram i maibyrjun, og þá
beitti ég mér fyrir þvi að reyna að
mynda stjórn allra flokka, sem
vildu fallast á þá lausn i meginat-
riðum, sem þetta frumvarp hafði
að geyma, eða ráðstafanir, sem
næðu sama markmiði. En viðtök-
urnar, sem þetta frumvarp fékk i
þinginu, voru vægast sagt kaldar
og óvenjulegar. Þingmenn Al-
þýðuflokksins lýstu yfir þvi, að
þeir myndu greiða atkvæði gegn
þvi, að þetta frumvarp færi til 2.
umræðu og nefndar, sem er ákaf-
lega óvenjuleg aðferð. Sjálf-
stæðismenn voru að visu varkár-
ari i orðum á þinginu, en af við-
ræðum við þá varð mér hins veg-
ar kunnugt um það, að þeir ætl-
uðu að hafa sömu aðferðina. Þeir
ætluðu að fella þetta frumvarp
við 1. umræðu og vildu alls ekki
ljá máls á þvi að fjalla um þau al-
vörumál, sem þarna var um að
ræða. Þess i stað brugðu þeir við
og lögðu fram tillögu um van-
traust á rikisstjórnina, og þá
gerðist sá einkennilegi atburður,
að i lið með stjórnarandstæðing-
um gengu Samtakamennirnir, að
Magnúsi Torfa undanskildum, og
gerðust aðilar að þessu van-
trausti, þ.á.m. sá maðurinn, sem
siðar reyndist svo flotholt þeirra
tvimenninganna, sem komust inn
á þetta þing af hálfu Samtakanna,
Karvel Pálmason. Én Magnús
Torfi stóð einn og með prýði. Og
svo segir Visisritstjórinn i dag, að
það hafi ekki verið vegna and-
stöðu við efni frumvarpsins, sem
stjórnarandstæðingar lögðust á
móti þvi. Nei, það hafi verið
vegna þess, að þeir hafi viljað
knýja fram kosningar. En hvað
gerðist? Ég taldi þessi vinnu-
brögð algerlega ósiðleg, sérstak-
lega af hálfu Samtakanna, sem
höfðu staðið að þvi að mynda
stjórn, og ætluðu nú að svikjast
undan merkjum með þessum
hætti. Þess vegna greip ég til þess
ráðs, — sem öllum er kunnugt, —
að rjúfa þingið og skjóta málinu
undir þjóðardóm. Og þeir fengu
kosningar. Hvað var þá sagt um
mig? Hvað sagði Visisritstjórinn
þá? hann sagði, jú, að þetta jaðr-
aði a.m.k. við lögbrot, og i öllu
falli væri það siðleysi, að skjóta
málinu til dóms þjóðarinnar. Nei,
það var enginn ákafi I kosningar
þá hjá stjórnarandstöðunni. Það
var þvert á móti vitað, að auðvit-
að ætluðu þessir menn, sem höfðu
svikizt undan mérkjum, að ganga
i lið með stjórnaraandstöðunni á
stundinni og mynda stjórn.
Þeirra vandi var aðeins sá, að
Magnús Torfi vildi ekki vera með,
og þess vegna hefðu þeir verið i
alveg sömu aðstöðunni og við.
Þeir hefðu ekki haft meirihluta i
annarri deildinni, en það var það
einmitt sem á skorti hjá okkur,
eftir að Bjarni Guðnason hafði
yfirgefið sinn stól i Samtökunum.
Maður stendur nú eiginlega
orðvana gagnvart þessari með-
ferð Visisritstjórans á sannleik-
anum.
Bráðabirgðalög
og kosningar
Eftir þingrofið gaf svo stjórnin
út bráðabirgðalög, þar sem farið
var eins naumt i sakirnar og
mögulegt var. Til þess að reyna
að halda atvinnurekstri gangandi
yfir sumarið, var kaupgjaldsvisi-
tala þó bundin til 30. ágúst, niður-
greiðslur voru stórauknar, og
greitt var niður um 8 stig af þeirri
visitölu, sem átti að koma, án
þess þó að gert væri ráð fyrir
nokkru fé i þvi skyni á fjárlögum.
Rikið tók þá á sig sérstaka bagga,
en gat hins vegar ekki farið i
neina fjáröflun, eins og á stóð.
Kosningarnar fóru svo fram, og
um kosningaúrslitin skal ég ekki
fjölyrða hér. Það má þó segja, að
þau hafi verið okkur framsóknar-
mönnum nokkur vonbrigði, og þá
sérstaklega úti á landi, þar sem
manni fannst, að verk okkar væru
ekki metin sem skyldi. En ástæð-
ur eru til alls. Nokkur klofningur
var i flokknum, vegna þess að
svonefndir Möðruvellingar höfðu
sagt skilið við hann, og þótt það