Tíminn - 15.09.1974, Side 9

Sunnudagur 15. september 1974.
TÍMINN
9
væri ekki ýkjamikið atkvæða-
magn, sem þeir fengu, þá er vafa-
laust, að starfsemi þeirra að und-
anförnu hefur átt sinn þátt i þvi að
veikja stöðu flokksins. Þegar tillit
er tekið til aðstæðna, má þó segja,
að flokkurinn hafi komið sæmi-
lega út úr þessum kosningum.
Niðurstaðan varð samt sem áður
sú, að jafntefli varð á þinginu,
stjórnarandstæðingar voru jafn-
margir og stjórnarsinnar, 30:30.
Og það lá alveg ljóst fyrir, að við
þær aðstæður gæti tekið nokkurn
tima að mynda nýja stjórn, starf-
hæfa meirihlutastjórn.
Samstarf við Alþýðu-
flokkinn forsenda
nýrrar
vinstri stjórnar
Ég hafði lýst þvi alveg skýrt yf-
ir i sjónvarpi fyrir kosningar, að
ég myndi vilja vinna að þvi, að
vinstri stjórn væri hér áfram, ef
hún fengist til þess að fallast á að
gera nauðsynlegar efnahagsráð-
stafanir. Framsóknarflokkurinn
myndi hins vegar ekki taka þátt i
neinni rikisstjórn, nema þvi skil-
yrði væri fullnægt.
Það lá alveg ljóst fyrir eftir
kosningarnar, að vinstri stjórn
yrði ekki hægt að mynda hér á
landi, nema samkomulag næðist
við Alþýðuflokkinn. Það var blá-
köld staðreynd, sem horfast varð
i augu við, og það strax á stund-
inni. Ég hafði þess vegna sam-
band við formann Alþýðuflokks-
ins og varaformann. Ég beitti
mér lika fyrir þvi, að formaður
Alþýðuflokksins, Gylfi Þ. Gisla-
son, var kjörinn forseti samein-
aðs þings, án allra skuldbindinga
af hans hálfu. Það átti alls ekki
við og var ekki heppileg byrjun á
hugsanlegu samstarfi að ætla að
setja honum eða flokknum skil-
yrði þá i upphafi. Þetta var hugs-
að sem leið til þess að laða þá að
okkur og reyna að bæta andrúms-
loftið, þvi að eftir viðræður minar
við Alþýðuflokksmennina taldi
ég, að Alþýðuflokkurinn væri þvi
engan veginn fráhverfur að at-
huga þátttöku i vinstri stjórn. Og
það er min persónulega sannfær-
ing, að formanni Alþýðuflokksins,
Gylfa Þ. Gislasyni, hafi um skeið
verið full alvara i þessum efnum.
Viðbrögð Alþýðu-
bandalagsmanna
En hvernig brugðust Alþýðu-
bandalagsmenn við þessum til-
raunum til þess að skapa það
andrúmsloft, sem þurfti að rikja
til þess að þessir flokkar, sem
höfðu verið i snarpri andstöðu áð-
ur fyrr, gætu náð saman? Þeir
snerust algerlega gegn Gylfa Þ.
Gislasyni sem forseta sameinaðs
þings, og kusu þess i stað fram-
sóknarmann, enda þótt það lægi
fyrir frá okkar hálfu, og hlutað-
eigandi manns, að eftir þvi væri
ekki óskað. Einkennileg fram-
koma i garð fyrrverandi sam-
starfsflokks! Og það var ekki fyrr
en i siðustu lotunni, sem þeir
samþykktu Gylfa Þ. Gislason.
Menn geta svo hugleitt það, hvort
þetta út af fyrir sig, þótt lftið sé i
sjálfu sér, sé heppileg aðferð, ef
reyna á að ná saman öflum, sem
áður hafa verið i andstöðu. En
jafnhliða þessu hóf Þjóðviljinn
einar þær hatrömmustu árásir,
sem gerðar hafa verið á Alþýðu-
flokkinn, og alveg sérstaklega á
Gylfa Þ. Gislason, persónulega.
Ég held, að óhætt sé að kalla það
svivirðingar. Og var þó Gylfi
ýmsu vanur úr þeirri átt. Menn
geta lika imyndað sér, hvernig
sáning þetta hefur verið i þann
jarðveg, sem þurfti að vera fyrir
hendi.
Skrif Þjóðviljans
„Fagurt skal mæla, en flátt
hyggja”, segir reyndar einhvers
staðar. En kannski hefðu Alþýðu-
bandalagsmenn getað breytt
þessu ofurlitið og sagt: Fagurt
skal skrifa. Það vantaði ekki, að
þeir hófu bréfaskriftir strax eftir
kosningar. Þeir skrifuðu okkur
bréf og lýstu eindregnum áhuga
sinum á þvi að endurvekja vinstri
stjórn. Og mitt i þessum svipting-
um skrifuðu þeir meira að segja
Alþýðuflokknum bréf, þar sem
þeir lýstu áhuga sinum á þvi, að
Alþýðubandalagið og Alþýðu-
flokkurinn gætu nú tekið upp
samstarf. Þar óskuðu þeir eftir
þvi, að Alþýðuflokkurinn kysi
nefnd til viðtals við þá, en Al-
þýðubandalagið væri af sinni
hálfu búið að kjósa slika nefnd. I
henni voru að visu ekki ráðherr-
arnir, heldur Ragnar Arnalds og
Svava Jakobsdóttir. Jú, jú, Al-
þýðuflokkurinn tók þessu vel,
kaus nefnd og þeir áttu fund. Það
hefur nú vist ekki verið gefið út
svona beinlinis hvað rætt hafi
verið á þessum fundi, en ég veit
það. Þar töluðu Alþýðubanda-
lagsmenn um
auðsyn þess að þeir og Alþýðu-
flokkurinn sneru bökum saman i
hugsanlegri vinstri stjórn gegn
Framsóknarflokknum. Þetta var
nú hugarfarið og framkoman i
garð okkar framsóknarmanna,
sem höfðum starfað heilshugar i
vinstri stjórn i rúm þrjú ár. Ég
leyfi mér þess vegna að fullyrða,
að Alþýðubandalagsmenn hafi
með framkomu sinni, að þessu
leyti og ýmsu öðru, — þvi að ekki
var nú okkur framsóknarmönn-
um alveg sleppt á siðum Þjóðvilj-
ans á þessum tima, — spillt jarð-
veginum fyrir stofnun nýrrar
vinstri stjórnar.
Tilraunir Geirs til
stjórnarmyndunar
Stjórnarmyndunartilraunir
hófust með þvi, að formanni
Sjálfstæðisflokksins var falið að
reyna stjórnarmyndun. Við það
gerði ég ekki athugasemdir, og
segja má, að það hafi verið eðli-
legt af forseta að snúa sér til for-
manns stærsta flokksins, og þess
flokksins, sem mest vann á. Geir
Hallgrlmsson þurfti alllangan
tima til þess að kynna sér ýmis
gögn, og það var ekki fyrr en eftir
nokkuð langan tíma, sem hann á-
kvað að snúa sér til Framsóknar-
flokksins og Alþýðuflokksins og
óska eftir viðræðum við þá um
myndun stjórnar þessara flokka.
Þessum tilmælum höfnuðu báðir
flokkar nú á þvi stigi. í bréfi, sem
ég skrifaði með samþykki Fram-
sóknarflokksins, var það tekið
fram, að ég hefði fyllstu ástæðu til
að ætla, að Framsóknarflokkur,
Alþýðuflokkur, Alþýðubandalag
og Samtökin væru fús til þess að
kanna möguleika á myndun
stjórnar þessara flokka, og ég
teldi eðlilegt, að slik könnun færi
fram.
Unnið að myndun
vinstri stjórnar
Eftir þetta gafst svo Geir
Hallgrimsson upp, en mér var
falin stjórnarmyndun. Sneri ég
mér þá til allra þessara flokka,
sem ég áður nefndi, og gerði til-
raun til myndunar nýrrar vinstri
stjórnar. En það varð auðvitað að
vera ljóst, að ekki var hægt að
ætlast til þess, að Alþýðuflokkur-
inn, sem hafði verið i hörku-
stjórnarandstöðu, gengi einfald-
lega inn i fyrri vinstri stjórn. Það
þurfti auðvitað nýjan málefna-
samning, og þá lika málamiðlun.
Það þurfti lika að taka tillit til
þeirra sjónarmiða, sem Alþýðu-
flokkurinn hafði haft. Annars var
enginn möguleiki á þvi að koma
saman vinstri stjórn.
Ég setti fram allitarlegar til-
lögur i ágústbyrjun, liklega 5. eða
6. ágúst. Um þær var fjallað, og
það var lika starfað að þessu i
undirnefndum, sérstaklega um
varnarmálin og utanríkismál,
undir forustu utanrikisráðherra.
Ágreiningur um
varnarmálin
Það kom strax fram málefnaá-
greiningur, og þá sérstaklega
varðandi varnarmálin. Alþýðu-
flokkurinn gat alls ekki failizt á
þá stefnu, sem fyrrverandi
stjórnarflokkar höfðu mótað i
þeim efnum. Þar varð þvi að
koma til málamiðlun, ef saman
átti að ná. Og til þess var þeim
mun meiri ástæða að minum
dómi, að fyrrverandi stjórnar-
flokkar höfðu alls enga möguleika
til þess að koma sinni stefnu
fram, eins og þingið var nú skip-
að. En um þetta var rætt á mörg-
um fundum, og lagðar voru fram
tillögur um þetta efni. Við fram-
sóknarmenn gátum fallizt á það
til málamiðlunar að setja upp til-
lögu með Alþýðuflokknum, sem
við gátum staðið að, og eftir at-
vikum töldum við, að málinu mið-
aði i rétta átt, þótt þar væri ekki
náð þeim áfanga, sem gert hafði
verið ráð fyrir áður. En það er
skemmst frá þvi að segja, að Al-
þýðubandalagsmenn gátu ekki
fallizt á þá málamiðlun, sem til
þurfti að koma. Og þeir stóðu fast
á sinum tillögum i þessu efni,
þannig að allan timann þokaðist i
raun og veru ekkert i samkomu-
lagsátt i þessu efni. Þeir vildu
ekki hverfa frá þvi skilyrði að
brottför ákveðins hluta varnar-
liðsins yrði timasett og einnig
hvenær tekin væri endanleg á-
kvörðun um brottför alls hersins.
Þetta var skílyrði, sem fyrirfram
var vitað, að gersamlega ómögu-
legt var að fá Alþýðuflokkinn til
að fallast á. Og þannig stóð það
fram á siðasta dag.
Kreddufesta Alþýðu-
bandalagsins
Þá var lika ágreiningur nokkur
um skammtimaaðgerðir i efna-
hagsmálum, þó að þar megi
segja, að nokkuð hafi þokazt i
samkomulagsátt, eftir þvi sem á
leið. En það, sem að mlnum dómi
einkenndi viðræðurnar, var það,
að Alþýðubandalagsmenn voru
tregir til að horfast i augu við
vandann allan, og mér fannst þeir
hafa tilhneigingu til þess að miða
tillögur sinar við það að fleyta
hlutunum áfram alveg á tæpasta
vaði og i von um bata á.viðskipta-
kjörum. Það skal játað, að við
vorum reiðubúnir að ganga til
móts við þá i ýmsu, þó að okkur
væri ljóst, að þar væri teflt á tæpt
vað. En jafnframt þessu héldu
þeir svo, frá öndverðu og til hins
siðasta, fram tillögum um ýmsar
framtiðaraðgerðir, sem þeir áttu
að vita, og vissu, að við fram-
sóknarmenn gátum ekki fallizt á,
eins og þjóðnýtingu oliufélaga,
þjóðnýtingu tryggingafélaga og
þjóðnýtingu ýmissa greina inn-
flutningsverzlunar almennt.
t landhelgismálinu voru þeir
einstrengingslegir að þvi leyti til,
að þeir vildu rigbinda sig við á-
kveðna dagsetningu og loka al-
gerlega fyrir það, að nokkrir
samningar við Vestur-Þjóðverja
kæmu til greina.
Þarna var um málefnaágrein-
ing að ræða, sem að takmörkuðu
leyti tókst að þoka i samkomu-
lagsátt.
Afstaða Alþýðu-
flokksins
A hinn bóginn var svo afstaða
Alþýðuflokksins. Hann tók það
fram munnlega, og I skjali, sem
hann lagði fram snemma i við-
ræðunum, að hann, eða viðræðu-
nefndin, gæti að visu I grund-
vallaratriðum falizt á ýmsar þær
skammtimaaðgerðir i efnahags-
málum, sem ég hafði lagt til i
minum tillögum, en taldi þá þeg-
ar, að hafa yrði um þær samráð
við launþegasamtökin. Afstaða
Alþýðuflokksins til einstakra at-
riða myndi svo mótast af þvi,
hverjar undirtektir þessar tillög-
ur fengju hjá launþegasamtökun-
um, eða fyrirsvarsmönnum
þeirra. Ég tók það að sjálfsögðu
fram þá strax, að i stjórnarmynd-
unarviðræðum myndi ég ekki
fara að ræða við aðila utan þings-
ins, ég teldi slikt fordæmalaust,
og ekki ná nokkurri átt. Þeirrar
skoðunar er ég, og þá sannfær-
ingu hef ég. En hitt geta menn svo
Imyndað sér, hvaða útreið maður
hefði fengið, ef það hefði átt að
fara með tillögur á þessu stigi til
Alþýðusambandsins og fara að
láta það verða einhvern dómara
um þær. Hermann Jónasson gekk
einu sinni á Alþýðusambandsþing
i góðri trú, og fékk ekki góðar við-
tökur. Það varð nú endirinn á
fyrri vinstri stjórn. Það nær auð-
vitað ekki nokkurri átt að taka
aðila utan þings inn i stjórnar-
myndunarviðræður. Hvar ætti þá
að enda? Og hvaða umboð hefur
maður, sem er að reyna að
mynda stjórn til samráðs? Ég vil
taka þetta skýrt fram, vegna þess
að Alþýðuflokksmenn hafa sætt
nokkrum ásökunum fyrir það, að
hafa ekki sett fram þetta skilyrði
fyrr en á siðasta stigi málsins og
að þeir hafi viljað láta lita svo út,
að það hafi eiginlega aðeins verið
formsatriði. En þetta er hvort
tveggja skakkt. Þeir settu þetta
fram snemma, og það var alveg
augljóst, að þvi var ekki ætlað að
vera formsatriði. Þeir taka það
skýrt fram i sinu skjali, að af-
staða þeirra til einstakra atriða
mótist einmitt af þvi, hverjar
undirtektir þetta fái hjá laun-
þegasamtökunum. Ég er hræddur
um, að það hefði seint verið
mynduð vinstri stjórn með þess-
um hætti.
ófrávikjanlegt skil-
yrði Alþýðuflokksins,
Að lokum svo, eftir að viðræðu-
nefnd Alþýðuflokksins, hafði farið
með þessi mál i það, sem þeir
kalla flokksstjórn þá komu þeir
og lýstu þvi yfir, að það hefði ver-
ið einróma samþykkt á þessum
flokksstjórnarfundi, að það væri
skilyrði af þeirra hálfu, að sam-
ráð væri haft við launþegasam-
tökin, — Alþýðusambandið og
BSRB held ég að hafi verið sér-
staklega til nefnd.
Þegar svona var komið og þess-
ar stjórnarmyndunarviðræður
höfðu staðið yfir alllengi og ljóst
lá fyrir, að ekkert hefði þokazt i
samkomulagsátt um varnarmái-
in, og var ekki liklegt til að það
breyttist og ágreiningur var einn-
ig um önnur málefni, og svo lá
fyrir, að það var skilyrði af Al-
þýðuflokksins hálfu, að samráð
yrði haft við launþegasamtökin,
þá taldi ég tilgangslaust að halda
þessum viðræðum áfram. Ég
sagðist myndi skýra forseta frá
þvi daginn eftir. Ég taldi það að-
eins timaeyðslu, vegna þess að
það lá á, þvi að bráðabirgðalögin
um viðnámsaðgerðir áttu að
renna út I ágústlok. En ég tók það
jafnframt fram, að ég væri til við-
tals, ef menn vildu koma ein-
hverjum nýjum viðhorfum á
framfæri við mig, og þeir höfðu
a.m.k. nóttina og vel það til þess
að hugsa sig um og breyta um af-
stöðu, ef þeir vildu. En það kom
ekkert nýtt fram og þar með var
þessari tilraun lokið.
Þáttur Samtakanna
Ég hef ekki minnzt á Samtökin
hér, en þau höfðu sérstöðu. Þau
lögðu fram sinar tillögur og ég vil
alls ekki segja, að þær tillögur
hafi verið út i bláinn. Þeir lögðu
aðaláherzlu á svokallaða niður-
færsluleið. Hún getur verið góð og
i frumvarpinu i vor var i raun og
veru stigið spor i þá átt, til verð-
hjöðnunaráttar. En þaðhafði sýnt
sig þá, að það átti engu fylgi að
fagna hjá launþegasamtökunum,
— hjá engum, að þvi er virtist. Og
það var alveg vonlaust mál að
fara að taka upp þá stefnu nú,
þótt hún jafnvel geti átt rétt á sér,
vegna þess að hún hafði ekkert
fylgi. Ég skal ekkert fullyrða um
það, hvort þeir hefðu haldið þessu
til streitu. Ég hygg, að þeir hafi
yfirleitt verið viðmælanlegir i
þessum efnum. Að visu hefðu
komið til einhver vandkvæði, ef
þetta hefði komizt lengra áleiðis
um ráðherrastól, vegna þess að
Samtökin kusu að fá sæti i rikis-
stjórn. En hjá öðrum var á þvi
takmarkaður áhugi. Þó höfðum
viö vissulega skyldur að rækja við
Magnús Torfa i þessu efni, vegna
þess hve drengilega hann hafði
komið fram i öllu stjórnarsam-
starfinu, svo að það hafðu getað
orðið vandkvæði I þessu efni, ef á
það hefði reynt, en til þess kom nú
aldrei. Málið komst ekki á það
stig.
Valkostir
Ég tei þess vegna, að það hafi
verið fullreynt, að eins og allt var
I pottinn búið, þá var ekki grund-
völlur til myndunar nýrrar — eig-
um við ekki að segja endurbættr-
ar, — vinstri stjórnar, þ.e.a.s.
með þátttöku Alþýðuflokksins.
Ég gekk þess vegna á fund for-
seta og skýrði honum frá þessu.
Þá fól forseti mér að halda áfram
að kanna aðra möguleika til
myndunar meirihlutastjórnar.
Þá átti ég um tvennt að velja:
neita að taka það að mér og gef-
ast upp og hefði þá afleiðingin af
þvi eflaust orðið sú, að það hefði
verið mynduð embættismanna-
stjórn, sem hefði að öllum likind-
um aðeins staðið skamma hrið og
kosningar farið fram innan
skamms. embættismannastjórn,
sem hefði verið með öllu ófær til
að takast á við þau vandamál.