Tíminn - 24.09.1977, Blaðsíða 8

8
Laugardagur 24. september 1977
Um dreifingu bú-
setunnar
Þvi er mjög haldiö á lofti aö
fólki fækki i Reykjavik og jafnvel
á höfuöborgarsvæöinu. Þetta
kann aö vera rétt i óverulegum
mæli. Hérerekkium fækkun ibúa
aö ræöa gagnvart landsbyggö-
inni, heldur ber á tilflutningi frá
höfuðborgarsvæöinu til útlanda.
Orsakireru fyrirþessari tilfærslu
eru ekki ljósar. Sennilega ráða
hér um atriði, sem eru allri
byggöaþróun óviökomandi.
Mönnum er mjög tamt aö miöa
byggðaþröun viö starfstima
byggðasjóös en hann hóf starf-
semi sina i núverandi mynd i árs-
byrjun 1972. Nú er orðið algengt i
hagskýrslum að draga saman
Reykjavik og Reykjanessvæöiö
sem eina heild. Þetta er m.a. gert
af hagræðisdeild Reykjavikur-
borgar enda er svæöiö aö veröa
ein atvinnuheild þrátt fyrir
skiptingu þess i Suöurnes og Inn-
nes. Hlutfall Reykjanessvæöisins
i ibúafjölda i heild var 1972 59.3%
og er 59.2% . Þetta þýðir að Faxa-
flóasvæðið heldur svo til óbreyttu
ibúahlutfalli, þrátt fyrir nokkra
búseturöskun úr landi. A sama
tima er ibúahlutfallið á Vestur-
landi 6.4% bæöi 1972 og 1976. A
Vestfjörðum hefur ibúahlutfall
lækkaö úr 4.7% i 4.6%. Norður-
landiö hefur hækkaö sigúr 15.5% i
15.6%. Austurlandiö hefur
hækkað sig úr 5.4% i 5.6%. En
Suöurlandið hefur lækkaö sig úr
8.7% i 8.6%. Sé þetta skoöað i töl-
um, hefur fbúaröskun á Faxaflóa-
svæöinu veriö 220 manns gagn-
vart öðrum landshlutum. Sama
þróun er á Vestfjöröum og Suður-
landi. Þetta er alls tilfærsla um
660 manns, þar af hefur Norður-
land fengið 220 manns og Austur-
land 440 manns. Þetta sýnir á ó-
tviræðan hátt aö búsetuþróunin
stefnir til jafnvægis hægt en
markvisst.
Um mannaflaaukningu i
atvinnurekstri
Mannaflanotkun er aö mestu
metin eftir slysatryggðum vinnu-
vikum. Á timabilinu 1%3-1975
haföi ibúum fjölgað um 17.1% og
nýting vinnu þeirra aukizt um
19.65% þ.e. færri Ibúar á bak viö
hvert mannár. A Faxaflóa-
svæöinu haföi ibúum fjölgað um
23.4%, en mannaflanýtingin
aukizt um landsmeöaltal. A Vesl
fjöröum fækkar Ibúum aöeins
þessu tímabilien mannaflanýtinD
vex um 47.5%. A Norðurlandi
vestra fækkar Ibúum aöeins en
mannaflanýtingin vex um 34.8%
A Austurlandi fjölgar ibúum ui
11.6% en mannaflanýtingin eyki
um 20.2%. Á Norðurlandi eystr-
er fólksfjölgunin um 15.2% og
aukning mannaflanýtingar 17%.
A Vesturlandi ogSuöurlandihelzt
ibúaaukning og aukin mannafla-
nýting i hendur. Þetta timabil
sem viö er miðaö nær bæöi til
samdráttaráranna og uppgangs-
áranna eftir 1970 og ætti að sýna
rétta mynd af þróuninni. Stað-
reyndin er sú aö á Faxaflóa-
svæöinu heldur aukning á vinnu-
aflsnýtingu ekki i viö fólksfjölda-
aukningu. Hins vegar kemur þaö
athyglisveröa i ljós aö úti á landi
veröur stórbætt nýting á vinnu-
afli. Arið 1963 var vinnuaflsnýting
bezt á Faxaflóasvæðinu en veru-
lega lélegri I öörum landshlutum.
Þaö sem hefur átt sér staö er ein-
faldlega aö i staö verulegs at-
vinnuleysis t.d. á Vestfjörðum og
Noröurlandi vestra, er komin full
nýting vinnuafls. Reyndar má
draga sömu niöurstööur af þróun-
inni á Austfjöröum og Norður-
landi eystra. Uppgangur þessara
landshluta er ekki vegna til-
flutnings fólks heldur vegna þess
aö meö uppbyggingu framleiöslu
hefur atvinnuleysi verið útrýmt
og vinnuafliö er nýtt heima fyrir i
staö þess aö hverfa i aöra lands-
hluta.
Um staðsetningu þjón-
ustustarfseminnar
Sé mannaflaþróun eftir slysa-
tryggöum vinnuvikum athuguö,
kemur i ljós, aö notkun vinnuafls i
landbúnaði og sjávarútvegs-
greinum minnkar, og stendur í
staö I úrvinnslugreinum. Þaö er
hlutfallslega samdráttur i al-
mennum iðnaði og samgöngum,
en aukning i byggingaiðnaöi. Um
58.45% þess fjölda sem leitaði inn
á vinnumarkaöinn 1963-1975 fór i
þjónustugreinar, þar af 30.25% i
opinber þjónustustörf. Sé litiö á
Reykjavik eina sér, kemur I ljós
að88.8% af nýju vinnuafli leitaöi i
þjónustugreinar, þar af 42.7% i
opinbera þjónustu. Alls var aukn-
ing i þjónustugreinum 15946
mannár, þar af voru þau i
Reykjavik 9489, eða 59.5% af
aukningu I þessum greinum. 1
viðskiptum var mannaflaaukning
5059 mannár, og þar af i Reykja-
vik 3142 mannár eöa 60.9%. 1
þjónustu var aukningin 2636
mannár og þar af 1779 i Reykja-
vik, eða 67.4% af aukningu. Þessi
samanburður tekur af allan vafa
um hvar báknið er staösett i þjóö-
félaginu. Um 62.6% af vinnuafli i
þjónustugreinum er staösett i
Reykjavik, og um 12.4% af vinnu-
afli i þessum greinum er staösett
á Reykjanessvæöinu. Faxaflóa-
svæðiö er með 75.5% af þjónustu-
starfsemi I landinu. Þetta sýnir
þaö svo ekki veröur um villzt, aö
þróun Faxaflóasvæöisins byggist
á þjónustugreinum, eða með öör-
um oröum á þjóöfélagsbákninu.
Þetta er máski ástæöan til aö for-
ráðamenn Reykjavikur eru mjög
uggandi um sinn hag. Þaö er hins
vegar alveg ástæöulaust, á meö-
an landsbyggöin annast fram-
leiðsluaukninguna.
Um þróun i framleiðslu-
greinum
Það hefur komið fram i mál-
flutningi forvigismanna Reykja-
vikurborgar að samdráttur i
sjávarútvegsgreinum hafi átt
stóran þátt i hnignun atvinnulifs i
borginni. A timabilinu 1963-1975
hafa sjávarútvegsgreinar dregiö
til sin um 6.3% af vinnuaflsaukn-
ingunni i landinu, en hlutur þeirra
i heildarvinnuafla þjööarinnar
hefur lækkaö um 2.9%. t Reykja-
vik lækkaöi hlutur þessara greina
um 3.64% og mannárum fækkaöi
um 817 i sjávarútvegsgreinum.
Heföi Reykjavik haldiö óbreytt-
um hlut sjávarútvegsgreina i
heildarmannafla i borginni, eöa
6.7%, hefði átt aö vera i þessum
greinum 2881 mannár 1975, i staö
2153 mannára. Þetta er aukning
um 728 mannár, sem er 42% af
mannaf laaukningu i þessum
greinum I landinu á timabilinu.
Ef miöaö er viö landshlutana utan
Faxaflóasvæöisins myndi þetta
nema um helmingi af vinnuafls-
aukningu I þessum greinum. Sé
miðað viö aö fólki fjölgi ekki i
þessum greinum verulega, heföi
þessi tilfærsla þýtt samdrátt á
landsbyggöinni. Þetta heföi þýtt
gömlu dagana, þegar hundruö
manna þyrptust suöur i atvinnu-
leit. Ljóst er að þetta leysir ekki
vanda höfuöborgarsvæöisins, en
getur kippt fótunum undan fram-
leiðslustarfsemi dreifbýlisins og
þjóöfélagsins um leiö. Þaö var-
hugaveröa viö vinnuaflsþróunina
i landinu er, hve vinnuaflsnotkun
i byggingaiönaöi hefur aukizt úti
um landið, um 46% mannafla-
aukningar i þessari grein er utan
Faxaflóasvæöisins, þar af tæp-
lega helmingur á Suðurlandi.
Um tekjuþróunina
Þvi hefur verið haldiö fram að
tekjuaukning hafi veriö meiri i
öðrum landshlutum en Reykja-
vik. Þetta getur veriö rétt, ef ein-
göngu ermiöaö við hlutfallstölur.
Á árunum 1972-1975 hækkuöu
meðaltekjur á ibúa um 166% aö
meðaltali i landinu. Aukningin
var mest á Austurlandi 182%, þar
næst á Vestfjörðum um 180%,
Noröurlandi vestra um 180%,
Noröurlandi eystra um 173% og
Reykjanesi 169%. Meöaltekjur á
ibúa voru 1975 kr. 542 þús. i land-
inu. Þær voru hæstar i Reykjavik
kr. 571 þús. á ibúa, þar næst á
Reykjanesi kr. 554 þús. á ibúa og
á Vestfjörðum 548 þús. á ibúa.
Aðrir landshlutar voru unair
landsmeðaltali. Sú breyting sem
átti sér stað á þessum árum er sú
aö Vestfiröir voru nú hærri en
landsmeðaltal, en ekki 1972. Ariö
1972 féllu i hlut Reykjavikur 43%
framtalstekna einstaklinga en
1975 40.8%. Þetta er tilfærsla um
2.2%. Reykjanes hefur hækkað
um 19.7% I 21.2% eöa 1.5%. önnur
tilfærsla er óveruleg, 0.1% til
Vestfjarða og Noröurlands
vestra. Til Noröurlands eystra
0.4%, Austurlands 0.3%. En á
Suðurlandi lækkaði hlutfalliö um
0.2%. Þetta sýnirað tekjutilfærsl-
an er mest til nágrannabyggö-
anna. Þess er einnig aö geta, að
Reykjavik er með hærra hlutfall i
tekjum en ibúafjölda, um 2.2%.
Reykjanes einnig um 1.5%
Vesturlandið nær þessu ekki.
Vestfirðir eru með sama hlutfall.
Noröurland vestra vantar upp á
þetta. Noröurland eystra einnig,
svo og Suöurland og Austfiröi.
Þetta sýnir ljóslega aö ekki hefur
tekizt að rétta tekjuþróunina við
dreifbýlinu i hag. Þó hefur bilið
minnkaö. Ibúatekjur eru lang-
hæstar I Reykjavik. Reykjavik
fær i sinn hlut stærri skerf en sem
svarar eölilegu hlutfalli.
Um tekjuþróun eftir
starfsgreinum
Þaö er eftirtektarvert i hvaöa
greinum tekjuaukning lands-
byggöarinnar kemur fram. Tekj-
ur framteljenda í frumgreinum
hækkuöu 1972-1975 aö meöaltali
um 162%. Mest var aukningin á
Vestfjöröum 188%, á Noröurlandi
vestra um 185%, á Noröurlandi
eystra um 171% og Austurlandi
um 170%. Aörir landshlutar ná
ekki landsmeðaltalshækkun á
framteljanda i frumgreinum. 1
úrvinnslugreinum er dæmiö
þannig: Landsmeöaltal hækkaöi
um 161%. Mest var aukningin á
Austurlandi 177%, Noröurlandi
vestra og Suöurlandi 169% og á
Noröurlandi eystra 163%. Þetta
sýnir ljóslega aö stóraukin fram-
leiösla og úrvinnsla I þessu sam-
bandi hefur átt drýgstan þátt í þvi
aö lyfta landsbyggöinni. Þetta
ber vott um heilbrigða stefnu I at-
vinnumálum, þar sem byggt er
upp neöan frá. Viö frekari
samanburökemur i ljós, aö fram-
leiösluþróunin hefur haft örvandi
áhrif á tekjur þeirra framtelj-
enda úti á landsbyggðinni, sem
stunda þjónustustörf. Meöaltals-
hækkun á framteljenda I þjón-
ustugreinum var 156%. A Vest-
fjörðum reyndist hækkunin var
179%, á Noröurlandi vestra 169%,
Noröurlandi eystra 167% og
Austurlandi 166%. Þrátt fyrir að
þetta sé mjög gleöileg þróun, er
ljóst að tekjujöfnuöur hefur ekki
náðst á milli landssvæða. Reykja-
vik og Reykjanessvæöi hefur yfir-
buröi i tekjuöflun, þar falla til
hærri meðaltekjur á ibúa og er
eini hluti landsins, þar sem tekju-
hlutfall er hagstæöara en ibúa-
hiutfall.
Um sérréttindi i tekju-
öflun
Þaö er ekki nóg meö þaö, aö I
hlut Reykjavikur komi hærra
tekjuhlutfall en ibúahlutfall,
heldurer verulegur munur á hlut-
falli borgarinnar i álagningar-
tekjum sveitarfélaga og Ibúahlut-
falli. 1 hlut Reykjavikur komu
1976 um 44% af öllum álagningar-
tekjum sveitarfélaga, sem er
5.8% hærra en nemur ibúahlut-
falli. Þetta lætur nærri aö vera
772 millj. kr. Þar af er tilfærsla
frá sveitarfélögum á höfuð-
borgarsvæöinu 51 millj.eöa 6.6%.
Sé Reykjaneskjördæmið reiknaö
sem heild, er tilfærslan um 2%.
Tilfærslan frá öðrum landshlut-
um er sem hér segir: Vesturland
og Norðurland vestra 19% hvort,
Suðurland 21%, Noröurland
eystra 18% og Austurland 15%,
Vestfiröir 6%. 1 hlut Reykjavikur
kom 41.2% allra útsvara, um
46.2% allra fasteignaskatta og
54.4% allra aðstööugjalda I land-
inu. Forskot Reykjavikur I tekju-
öflun stafar aö mestu af þvl, hve
abstaða borgarinnar til álagning-
ar fasteignaskatta og aðstöðu-
gjalda er betri en úti um landið.
Matsverð fasteignaskatta er
verulega hærra en annars staðar
á landinu. Verulegur hluti aö-
stöðugjaldanna er vegna aðstöðu
höfuðborgarsvæðisins. Arið 1972
fékk Reykjavik i sinn hlut 9.5%
stærri sneið af tekjuköku sveitar
félaga en ibúahlutfall 1973 var
þetta 8.5%, og 1974 var talan 7.2%
en 1975 var hlutfalliö 6.5% og 1976
5.8%. Þetta sýnir ljóslega, að
höfuðborgin býr viö forréttindi
um álagningarmöguleika, sem að
verulegu leyti byggjast á höfuö-
borgaraðstöbunni. Þessi munur
fer hægt minnkandi og þarf aö
hverfa i framtiöinni. Þaö gerist
ekki nema meö breyttum reglum
jöfnunarsjóðs. Þessi samanburö-
ur sýnir ljóslega, aö ekki þarf
Reykjavik að kvarta yfirhlut sin-
um gagnvart öörum sveitarfélög-
um.
Um endurskoðun reglna
jöfnunarsjóðs
Eins og kunnugt er var jöfn-
unarsjóöi sveitarfélaga ætlað aö
jafna aöstööuna á milli sveitarfé-
laga. Hins vegar hefur raunin
oröið sú, aö mestum hluta af fé
hans er úthlutað eftir höföatölu-
reglu. Nú á siðari árum er aö
vaxa skilningur á þviaönauösyn-
legt sé aö nota fjármagn sjóösins
til þess að jafna greiðslubyröi á
millisveitarfélaga, og til aö jafna
kostnað við tiltekin verkefni. A
siöasta ári var i fyrsta sinn farið
að úthluta aukaframlögum úr
sjóðnum með þaö í huga að skapa
álagningarjöfnuö, mibaö við aö
eðlileg tekjunýting næðist. Þessu
veröurað fikra i áttina til þess aö
sem mestur jöfnuöur náist, þegar
tekjustofnar eru fullnýttir. Einn
meginvandinn i álagningarmál-
um sveitarfélaganna er hve aö-
staöa þeirra til álagningar aö-
stööugjalda er misjöfn. Tilfærsl-
an á þessum tdtjumöguleika til
Reykjavikur er um 354 millj. kr.
Vlða úti um land er aöalálagn-
ingarstofninn sjávarútvegur, sem
er lögverndaður gagnvart að-
stöðugjaldi i sambandi viö aörar
greinar. Nú er komin svonefnd
flöt útsvarsprósenta og fastir
fasteignaskattar meö álags-
heimildum. Það virðist þvi eðli-
legt aö eins verði meö aðstööu-
gjöldin. Akvæöi verði um fasta
prósentu, sem megi vikja frá til
hækkunar eöa lækkunar. Það
leynir sér ekki að sum sjávar-
sveitarfélögin búa af þessum
ástæöum viö óeðlilega þrönga
álagningaraðstööu, miðað við þau
sveitarfélög, sem geta lagt að-
stöðugjöld á iðnað og verzlun.
Um nýskipan byggða-
mála
A fyrra ári tók til starfa
byggðadeild innan Fram-
kvæmdastofnunar rikisins. Þegar
er komin nokkur reynsla á starf-
semi byggðadeildar, sem bendir
til þess aö þessi skipulagsbreyt-
ing hafi orðið til bóta. Nú viröist
sem sú stefna byggðadeildar að
gera úttektir á staðbundnum
vandamálum, sé að vinna sér
sess. Þetta eru algjör straum-
hvörf frá þeim vinnubrögðum,
þegar áætlunargerðin var látin
taka mörg ár og meginniðurstað-
an var oftast haglýsing nokkurra
niðurstaöna, sem oftlega var
miðuð við annað ástand heldur en
rikir, þegar áætlunargeröinni
lauk. Við höfum glögg dæmi um
þetta, þar sem er samgönguáætl-
un Norðurlands og byggða-
þróunaráætlun fyrir Noröur-
Þingeyjarsýslu. Þessar áætlanir
eru nánast yfirlitsrit, en ekki
raunhæfar áætlanir, sem leysa
þörf liðandi stundar. Það er engin
trygging fyrir þvi aö f jármagns-
fyrirgreiðsla fáist sérstaklega til
aö vinna aö þessum áætlunum.
Svo virðist sem ekki sé nægilegt
samspil á milli lánastefnu
byggðasjóös og áætlanagerðar i
Framkvæmdastofnun. Á meðan
svo er, tilheyra áætlanageröirnar
frekar bókmenntagerð en
byggöaaðgerðum. Óhætt er aö
fullyrða, aö þeir menn sem
standa fyrir byggöadeildinni
stefna að breytingu i þessu efni.
Vafalaust er við ramman reip aö
dragaað ráða hér bótá tilviljana-
kenndri útlánastefnu byggða-
sjóös.
Um næstu byggða-
þróunarverkefni
Hér í þessu máli hafa veriö færð
rök að þvi, að uppbygging byggö-
anna hefur byggzt á framleiðslu-
stefnu, sem um leið er atvinnu-
bylting I sjávarútvegi. Ljóst er aö
draga veröur úr þorskveiðum um
sinn, til aö vemda hrygningar-
stofninn. Ekki verður hjá þvi
komizt, aö sú uppbygging sem átt
hefur sér stað i öflun veiðitækja
og uppbyggingu vinnsluaðstöðu,
er búin að ná hámarki um sinn.
Þetta mun þýöa hæga stöövun i
atvinnuvali I mörgum sjávarstöö-
um, og e.t.v. atvinnuleysi. Þess
vegna er nauösynlegt aö lands-
byggðin láti ekki hlut sinn eftir
liggja að taka þátt i uppbyggingu
iðnaðar i landinu. Hér hljóta
menn aö leiða hugann aö úr-
vinnslu hráefna frá landbúnaöi og
sjávarútvegi, og vinnslu jarö-
efna. Þetta er stærsta verkefniö i
byggöaþróun á Noröurlandi nú.
Taliö er aö skapa megi um 1000
atvinnutækifæri I ullar- og
skinnaiönaöi á næstu árum.
Reynsla erkominá, aö hægt er aö
dreifa þessum iönaöi I hæfilegar
einingar, meö markaös- og fram-
leiöslusamstarfi. Viöa eru ónotuð
verömæt jaröefni. A þessu sviöi
þarf landsbyggöin aö hefja nýja
framleiðslustefnu, sem byggist á
Islenzkum hagsmunum. Hins
vegar náum viö ekki þessu mark-
miöi, ef Noröurlandiö veröur ekki
samkeppnisfært I orkubúskap
þjóöarinnar. A siöustu árum hef-
ur veruleg aukning vinnuafls leit-
aö i þjónustugreinarnar. Hér hef-
ur landsbyggðin búiö viö skaröan
hlut. Þessu verður aö breyta meö
eölilegri stofnanatilfærslu, og
meö bættri aðstööu fyrir einka-
aðila i þjónustustarfsemi aö setj-
ast aö utan höfuðborgarsvæöis-
ins. Þess vegna er uppbygging
þjónustustofnana mikilvægt
byggöamál.
Niðurlagsorð
I upphafi þessarar skýrslu
minnar drap ég á að búiö væri að
segja sundur friöum byggða-
stefnu á íslandi. Sé litið á málið i
viöara samhengi markast
byggbastefna siðustu hundrað
ára af tvennu. 1 fyrsta lagi stefnu
Jóns Sigurðssonar, aö byggja upp
Framhald á bls. 19.
* Askell Einarsson: Byggða an er m LS áJ Annar hluti tefn- Lallr-
ar þjóða ri nri lar
Ur skýrslu framkvæmdastjóra á Fjórðungsþingi Norðlendinga