Ísafold - 03.04.1879, Síða 2

38
engin hlutabrjef út gefiff fyrir stofnan-
irnar; hefir meining þess því ekkiver-
ið, að skylda hina íslenzku hluthafend-
ur til, að sæta þeim kjörum, sem hluta-
brjefin setja þeim, sem þau hafa í hönd-
um. Enda á þetta svo að vera, því
samningurinn milli Islendinga og ije-
lagsins, og hin öndverðlega afkonungi
staðfesta samþykkt frá 4. jan. 1752 eru
þau einu lög, sem málið á að skoðast
eptir og þeir að dæmast eptir.
4. Stofnununum var á legg komið
fyrir það íje, sem Friðrik konungur V.,
hásællar minningar, gaf landinu til al-
mennrar og æfinlegrar nytsemdar. Sú
25000 ríkisdala upphæð, sem stofnanirnar
því standa fjelaginu í, er opinbert fje, sem
ekki má ganga til þurðar við neinn
halla, sem verzlunin kynni að líða, enda
er það gagngjört tekið fram í samningn-
um. f>ar af leiðir, að eins og höfuð-
stólnum —þeim 50 hlutum, hverjum á
500 rd., — sem í verzlunina hefir verið
settur, á að 2oárafresti, að aptur skila
óskertum, eins liggur vörzlubyrgðin
(onus conservationis) ekki á hinum ís-
lenzku hluthafendum, heldur á verzlun-
arfjelaginu, semhefir afnot innstæðunnar.
5. En eigi maður nú að fylgja
röksemdaleiðslu fjelagsins, þeirri, sem
sje, að hinir íslenzku hluthafendur stofn-
ananna, með því að vera orðnir fjelag-
ar verzlunarfjelagsins, sjeu undir þess
ályktanir gefnir, þá verður þess að gæta:
a., að þeir, hvorki eptir samningi, nje
eptir út gefnum hlutabrjefum (því þau
eru engin út gefin) eru skyldir til þessa.
jþað getur þó ekki verið undir getgát-
um komið, hvort landið á að greiða
5000 rd. í viðbót við þá 25000 rd., sem
það á inni hjá fjelaginu. b., Hefði land-
ið 1765 svarað þessum 25000rd., og sið-
an í viðbót 5000 rd., þá væri upphæð
sú, sem eptir samningi aptur átti að
greiða að 20 ára fresti, orðin 30000 rd.,
því sje það ekki meiningin, að hin önd-
verðlega upphæð vaxi við þau tillög,
sem heimtuð eru af landinu, þá getur
fjelagið eptir því krafizt hverrar upp-
hæðar, sem því líkar, t. d. 5000 ríkis-
dala fimmta hvert ár af þeim 20, sem
um er samið, og fengi fjelagið með því
stofnanirnar fyrir ekkert. c., Fyrsti
póstur í uppástungu hinna helztu íslenzku
hluthafenda frá 20. júní 1763, sem samn-
ingurinn er á byggður, sannar: að stofn-
anirnar, er metnar voru til vissrar upp-
hæðar, eru eingöngu afsalaðar fjelaginu
til notkunar, þó svo, að það greiði hlut-
hafendum 6 af hundraði. Að þessu
síðasta vildi fjelagið ekki ganga, en bauð
í þess stað fram 25000 rd. (í 50 hlutum
í fjelaginu), sem skyldi bera hluthaf-
endum sama arð, eins og hverjir aðrir
50 hlutir í fjelaginu. Væri enginn á-
gróði við verzlun fjelagsins, sem sam-
einuð var stofnununum, þá skyldi sama
yfir landið ganga.
6. Allt fyrir það hefir Qelagið 10.
desbr. 1765 ályktað, að vilji íslending-
ar ekki greiða það 5000 rd. tillag, sem
heimtað hefir verið, þá skuli selja inn-
stæðu hluthafenda við opinbert uppboð,
og er sú rjettarkrafa lögð fram fyrir
konunglega dómsnefnd, að innstæðunni
skuli vera fyrirgjört, þvertámóti samn-
ingnum og þeirri af konungi staðfestu
samþykkt (16. gr.), er segir svo fyrir,
að stofnanirnar skuli vera friðhelgar
fyrir fjárnámi, nema í landráðasök, og
hefir þó fjelagið í 3. grein samningsins
gengið að samþykktinni. þessari með-
ferð málsins af hálfu fjelagsins mótmæl-
um vjer og krefjumst að samningurinn
og samþykktin sje haldin.
7. Hinir íslenzku hluthafendur kæra
aptur fjelagið um þær sakir, er nú seg-
ir: a. Að 1765 hefir þeim 28 ríkisdöl-
um af hverjum hlut -— af 50 hlutum
1400 rd. — verið aptur haldið, sem ís-
lendingum ber með rjettu. b. Að hlut-
hafendur hafa orðið fyrir sama halla
1766 og 1767*; hefir þeim jafnvel ekki
verið sagt til, hvort nokkur arður hafi
þessi tvö ár verið af innstæðunni, eður
ekki, sem þó mun verið hafa. c. Að
fjelagið hefir aptur haldið 2000 rd. af
þeim 5000 rd., sem það, eptir samningi
(1. gr.), átti að greiða; krefjumst vjer
því þess, að upphæð þessi sje goldin
með vöxtum fyrir þrjú ár.
8. Hvað snertir húsbrunann (stofn-
anabygginganna) í Reykjavík þann 27.
marz 1764, þá vildi það slys til eptir
að stofnanirnar voru fjelaginu samein-
aðar, og á því tjónið ekki að falla á
hluthafendurna. þ>ví, þó samningurinn
væri undirskrifaður 2. apr. s. á. og þvf
nokkru eptir húsbrunann, þá segir þó
í 1. gr. samningsins, að stofnanirnar sjeu
fjelaginu afhentar frá nýári 1764.
9. Síðast kemur það, sem fyrst
hefði átt að vera, sem sje, að bjóða fje-
laginu sætt, því friður og samlyndi milli
landsins og verzlunarinnar, var það mark
og mið, er menn höfðu með samningn-
um, og sem allt of mjög skorti í tíð
hins fyrra verzlunarfjelags (hörmang-
aranna). Reynslan er búin aðkenna,að
þras og málaferli milli landsins og kaup-
mannastjettarinnar ollir hvorum tveggja
tjóns og trega. Hafa allir greindir menn
sjeð, að gagnlegast er, að land og kaup-
menn lifi í líku sambandi eins og tvær
hendur á sama líkama.
Bessastöðum, 20. ágúst 1707.
Fyrir hönd landsins og sjálfs sín
Ó. Stephánsson.
Auk þessa lagði Olafur ávallt gott
til, meðan Skúli átti í stríðinu við fje-
lagið, þó hinum siðari þætti hann ekki
nógu ötull, og þó þeir ættu ekki lund
saman. Ólafur flutti sig að Innrahólmi
1779, gipti þar f>órunni dóttur sína Hann-
esi biskupi Finnssyni 1780, og fjekk
1783, nokkuð hastarlega, lausn með 400
ríkisdala eptirlaunum frá amtmannsem-
bættinu norðan og austan. í æfiminn-
*) Skúli fógeti reiknaði 4 ára leignamissi af þess-
um 1400 rd.
ingu hans (Viðey 1820), er sagt „hann
hafi fengið lausn í náð, þar eð hann,
þá á cfra aldri (52 ára!) eptir 19 ára
þjónustu í amtmannsembætti, treystist
ekki til, að yfirgefa ættmenn, hús og
eignir á suðurlandi, en flytjast búferl-
um til norðurlands“. Sje þetta rjett, þá
er lítt skiljanlegt, hvernig hann fór að
fá eptirlaun. Enda mun hjer eitthvað
óglöggt. Hitt er víst, að ávallt var
grunnt á vinfenginu milli hans og Jóns
konferenzráðs Eiríkssonar, sem aptur á
móti, var Stefáni varalögmanni þóraritis-
syni, eptirmanni Ólafs í embættinu, mjög
hlynntur.
Á meðan Olafur var embættislaus,
frá 1783 til 1787, stundaði hann sjer í
lagi búskap og garðarækt, hjálpaði stór-
kostlega í þeim hörðu árum, sem þá
dundu einkum yfir suðurpart landsins,
tók til sín tengdason sinn Hannes bisk-
up og skyldulið hans, þegar jarðskjálft-
inn mikli 1784 varpaði um koll húsum
Skálholtsstaðar, varð fjelagi lærdóms-
listafjelagsins íslenzka, sem stofnað hafði
verið 1779—80 fyrir forgöngu Jóns kon-
ferenzráðs Eiríkssonar, Olafs prófessors
Olafssonar í Kongsbergi, J>órarins Sig-
valdasonar Liljendals, Thodals stiptamts-
manns og fleiri landsvina, og samdi þá
flestar af þeim snilldarlegu ritgjörðum,
sem eptir hann liggja í ritum fjelagsins:
1. Um ceðarvarp (1784). 2. Um gagns-
muni af sauðfje (1785). 3. Um not af
nautpeningi (1786). 4. Um sjávarafla.
5. Um jafnvœgi bjargrœðisveganna (1787)
og 6. Um hesta (1788). Ritgjörðin um
jafnvægi bjargræðisveganna er máske
merkilegust af þeim öllum, af því hún
hefir svo að segja inni að halda þess
manns búskapar-trúarjátning, sem öðr-
um fremur var öllum bjargræðisvegum
landsins gagnkunnugur, og hafði eins
lagt sjávarafla eins og landbúnað á gjörva
hönd. Sýnir hann þar fram á, að hnign-
un velmegunar landsins, er ekkisvomjög
umbyltingum náttúrunnar að kenna,
sem peirri meginreglu, sem verzlun vor
hefir fylgt, hvart hún hefir verið einok-
unar eða ,fríhöndlunlí, að hafa fiski-
veiðar í fyrirrúmi fyrir landbjörginni,
og „uppörva ficer með öllum upphugsan-
legum meðulum henni til ajdráttaru.
þessi 4 embættisleysis ár voru honum
og sjálfum hin blessunar- og sómarík-
ustu. J>ví auk þess, að verja tímanum
öðrum til liðsinnis og uppfræðslu, hafði
hann og þá gleði að sjá viðburði sína
til almennings heilla, rjett metna bæði
af löndum sínum og af stjórninni. Veg-
ur hans innanlands var aldrei meiri,
enáþessum árum; ogkonungur sæmdi
hann hinum sjaldgefna stóra gullpen-
ingi pro meritis (fyrir verðleika) árið 1785,
og -árið eptjr (1786) með verðlaunum
fyrir kálgarðarækt.
En — hvort sem Olaf langaði sjálf-
an aptur inn í embættisstöðuna, eða
stjórnin vildi ekki án hans vera; árið
1787 kom Reventlow greifi og stjórn-
arherra, eptir eldri uppástungu Thodals