Ísafold - 08.06.1889, Side 2

182
leysi hlutaðeigenda, illu skipulagi eða öðru,
að presturinn álíti þeivn peningum, sem hann
getur sparað, betur varið á annan hátt en
leggja þá í sjóðinn, þá gjörir hann, að mínu
áliti, rjett í, að leggja þá ekki í hann, held-
ur á hvern þann stað, hvað sem hann heitir,
sem þeir geta borið fátækri ekkju hans og
börnum beztan arð og verið þeim vissastur
styrkur. Hið minnsta, sem krafizt verður,
finnst mjer þó vera það, að sönnun sje fyrir
því, að þeir sem leggja í sjóðinn gjöri ekki
sínum nánustu beinan skaða með því, eða
svipti styrkþurfandi ekkju og börn að meira
eða minna leyti þeim styrk, er þeir voru
færir um að veita þeim. Að þetta geti átt
sjer stað með því fyrirkomulagi, sem nií. er
á sjóðnum, álít jeg hægt að sanna.
jþar sem öðru verður við komið, álít jeg
rangt að byggja mikið á drengly'ndi manna,
fjelagsanda eða höfðingsskap; slíkar áætlanir
verða að minnsta kosti óáreiðanlegar; en á
þessu einu hefir þó verið byggt með presta-
ekknasjóðinn, og það öldungis að óþörfu,
enda hefir uppskeran verið þar eptir.
þ>egar prestaekknasjóðurinn var stofnaður,
álít jeg að tveir vegir lægi fyrir til þess, að
efia hann og tryggja. Annar vegurinn -var
sá, að koma sjóðnum þannig undir vernd
laganna, að öilum prestuni væri gert að laga-
skyldu, að leggja tiltekna, árlega upphæð í
sjóðinn. Tillag þetta mátti annaðhvort miða
við tekjur brauðanna, t. a. m. 1 °/°, eða þá
láta það vera jafnt af öllutn, og þá svo
vægt, að prestum á rýrustu brauðum væri
það ekki ofvaxið. Með þessu móti hefði
sjóðurinn aukizt fijótt og' vel, og með tíman-
um bætt úr allri þörf ekknanna, án þess þó
að tillagið hefði orðið prestunum tilfinnanleg
byrði. Hinri vegurinn var sá, að láta til-
lagið að meira eða minna leyti vera frjálst,
en binda þó ekkjustyrk úr sjóðnum því skii-
yrði, að prestar legðu í sjóðinn, annaðhvort
tiltekna upphæð einu sinni, eða víst árlegt
tillag um ákveðið árabil. — Brjóstgæðamenn-
irmr svara mjer líklega því, að hart sje að
láta saklausa ekkju og börn hins fyrirhyggju-
lausa trassa gjalda hans. En þótt þetta
kynni hart að vera, er liitt þó harðara, að
láta þá ekkju gjalda hans, sem ekkert hefir
verið við hann riðin; en þetta kemur þó fram,
þegar vextir af fje því, sem hinn fyrirhyggju-
sami hefir lagt í sjóðinn,. eru bútaðir upp
milli ekkna hinna, sem ekkert lögðu, svo að
ekkja sjálfs hans nýtur lítils eða einkis. En
fyrir þessu þarf tæplega að gjöra ráð, því
jeg trúi ekki öðru en að allir prestar, sem
ekki hafa sjeð ekkjum sínum borgið á ann-
an veg, yrði fljótir til að gera sjóðnum skil,
ef þeir vissu fyrir fram, að það væri skil-
yrðið fyrir styrk síðar meir.
f>að er langt síðan að jeg hreyfði fyrst upp-
ástungum í þessa átt, þótt ekki hafi þær
komið á prent. En þó þeim hafi ekki verið
sinnt, er sannfæring mín enn óbreytt, og
reynslan hefir styrkt hana. Framan af var
jeg einn af þeim, sem lagði árlega í sjóðinn,
en er nú hættur fyrir nokkrum árum, og
ætla ekki að byrja að nýju fyr en það fyrir-
komulag er komið á, sem jeg get fellt
mig við.
Jeg virði biskup vorn meðal annars fyrir
það, hve höfðinglega hann hefir styrkt sjóð-
inn. En þrátt fyrir það, þó framlög hans
sjeu höfðingleg, er það ætlun mín, að hann
hefði verið sjóðnum og ekkjunum þarfari
með því, að koma betri skipun á sjóðinn.
Jeg vildi því óska, að biskupinn vildi, áður
en hann hættir sinni löngu og þýðingar-
miklu starfsemi sem æðsti prestur landsins,
semja frumvarp til laga um tillög til sjóðs-
ins, styrkveitingar lir honum og stjórn hans.
Erjálslegast álít jeg, að frumvarpið yrði rætt
á öllum hjeraðsfundum í landinu á komandi
sumri, en synodus ætti að velja nefnd manna
til þess, að veita frumvörpum hjeraðsfund-
anna viðtökur, koma saman skoðunum
manna og yfir höfuð leggja síðustu hönd á
rnálið, og álít jeg sjálfsagt, að biskup vor sje
sjálfkjörinn formaður þeirrar nefndar.
12. apríl 1889. Sveitapeestur.
Nokkur orð um kveðskap Islendinga
á miðöldunum.
Eptir dr. phil. Jón porkelsson yngra.
II
(Framh.)
Ef það er nokkuð, sem hefir verið sagt
hugsunarlaust, þá er það kredda Boga um
fólksfjölda á 14. öld og mannskaða í svarta-
dauða. Alyktan hans um þær afleiðingar,
sem þetta hafði fyrir landið, eru heldur ekki
mikið heppileg.
f>að er að vísu satt, að snemma á 13. öld
fór að brydda á rotnun í hinu pólitiska þjóðlífi
Islendinga og varð endirinn sá, eins og kunn-
ugt er, að þjóðlífið fór í mola, sem altaf
verður harla mikilvægt atriði í sögu Islands.
Mikinn hluta þrettándu aldar gekk ekki á
öðru en borgarastyrjöld og innatilandsóeirðum,
sem svipti fjölda manna lífi og eyddi miklum
kröptum, sem hefðu getað unnið eitthvað
þarfara fyrir mannfélagið, auk þess sem til
þess gekk stórfé og tími. Eptir að borgara-
styrjöldinni létti litlu eptir 1260, tók lítið
betra við, en það voru staðamál, og stóð
klerkdómurinn þar og leikdómurinn öndverðir;
linnti þeim ekki fyrri en 1297, svo að það
má svo að orði kveða, að öll þrettánda öld
var ekki annað en flokkadrættir og fjandskap-
ur. A 14. öld eru þessir flokkadrættir hér
um bil horfnir; þeim bregður að vísu fyrir
öðru hverju, en ekki nema rétt sem leiptrí,
er hverfur jafnótt, og höfðu litla þýðingu.
Merkastar eru skærur Norðlendinga við Orm
biskup, Sunnlendinga við Gyrð, Grundarbar-
dagi, uppþotið á alþingi 1361 og 1362, og deil-
ur Björns Jórsalafara og |>órðar Sigmundsson-
ar o. s.frv. En þesar smádeilur urðu færri mönn-
um að fjörtjóni og eyddu minna fé og kröptum
en róstur 13. aldarinnar. iþað var meiri
friður til að vinna að landsins gagni og nauð-
synjum, og það var meira jafnvægi og kyrð
í landinu. þ>að voru því ástæður til, að land-
ið næði sér aptur eptir martröð 13. aldarinn-
ar, og hafi það ekki gert það, þá er það
ekki eins og Bogi segir að kenna gangi sög-
unnar. það er að kenna slysum og ófyrirsjáan-
legum áföllum, sem ekki stóðu í neinu sambandi
við gang sögunnar, en höfðu áhrif á framtíðina.
Er Boga alvara með að halda, að óáran,
eldgos, sem eyða breiðum bygðum, og drep-
sóttir standi í nokkru sambandi við borgara-
stríð, stjórnarbreyting og staðamál 13. aldar-
innar ? Eða heldur hann þetta sé synda-
hegning frá almáttugum guði fyrir þessar
yfirsjónir? Mein 13. aldarinnar er flokka-
drættir og vígaferli, en mein þeirrar 14. er
landplágur: drepsóttir, harðæri, jarðeldar. En
það gengu líka drepsóttir yfir Island á 13.
öld, að minsta kosti einar átta í tilbót við
styrjaldirnar. |>ó sagan gengi sinn gang, ef
allt hefði annars farið með feldu, þá hefði
efnahagur eflaust farið mjög vaxandi á 14.
öld, og fólksfjöldi hefði í lok aldarinnar orð-
ið langtum meiri en við lok 13. aldar, og
hefir sjálfsagt verið það, en svo kemur svarti
dauði, og strádrepur svo að segja landsfólkið.
Stjórnarbreytingin á 13. öld þurfti enga apt-
urför að skapa, því íslendingar voru lausir
allra mála við Noregskonung hvenær sem
þeir vildu, því sáttmálarnir voru eigi haldnir.
En að u^pástanda að apturför hefði orðið á
15: öld þrátt fyrir það þó svarti dauði hefði
ekki komið, getur hver og einn, þegar engin
rök eru tilfærð. Hversvegna mundi þessi
plága hafa staðið fyrir meðvitund Islendinga
gegnum allar aldir, sem einhver sú mesta
býsn og skelfing, sem yfir þetta land hefir
dunið, ef það væri hugarburður einn? |>að
sannast líka hér, að sjaldan lýgur almanna-
rómur, því það er með sannindum að segja,
að enginn einn atburður í sögu landsins hef-
ir verið til bráðara hnekkis, og 15. öldin
hefði litið allt öðruvísi út, hefði ekki þessi
uhdur á dottið. Espólín hefir rétt að mæla,
þar sem hann segir að enn á 14. öld hafi
þúnáður Islendinga staðið í fornu horfi og að
rekin hafi verið jarðyrkja og kornrækt. I
bréfum frá þessari öld finnast ekki fá dæmi,
þess að nefndar sé ekrur og sáðlönd sem
hlunnindi ýmsra jarða, enda út á hinum yztu
skögum og annesjum landsins. En hefir Bogi
séð þess opt getið á 15. öld? því trúi eg laust
því þetta hverfur um aldamótin1 og er ekki
afleiðing af gangi sögunnar, en bein afleið-
ing svartadauða. |>að lítur ekki út fyrir að
Bog sé svo kunnugur íslenzkum ættartölum,
að hann viti það, að svo gjörsamlega eydd-
ust hinir forni ættbálkar, að það er einungis.
gegnum mjög fáa ættboga, sem nú verða
ættir raktar á Islandi upp til fornaldarinnar.
|>að vantaði ekki auð í landi á 15. öld, því
að aldrei hafa verið meiri auðmenn á Islandi
en þá, en það, sem vantaði var vinnukrapt-
ur, því fólkið var dáið; landið varð ekki not-
að vegna fólksleysis, og hvaða gagn var í að
eiga jarðir sem ekki gátu fengizt bygðar; þær
dröfnuðu niður í hirðingarleysi ; þessvegna
voru það úrræði auðmannanna, að hafa sjálfir
bú á sein flestum sínum jörðum, til þess að
hafa eitthvert gagn af þeim. A þessu hlaut
að ganga þaugað til næsta kynslóð var vaxin
upp. Og hvað mikill fróðleikur ætli ekki
hafi farið í jörðina með þeim mörgu þúsund-
um, sem hrundu niður? |>að er varla ástæða
til að halda, að 15. öld hefði verið að nokkru
verr stödd en sú 14., ef plágan hefði ekki
komið; og einmitt þegar landið fer að ná sér
aptur og fólkinu fjölgar á síðari hlut aldar-
innar, fer að birta yfir og enda vísindalegt
líf fer að vakna; en þá datt yfir plágan síð-
ari, sem geta má nærri hver áhrif hafði, þó-
hún væri ekki eins skæð og sú fyrri, og svo
langt voru menn þó komnir áður siðaskiptin
renna upp, að komið var prentverk í landið.
þetta er það helzta handa Boga, og er þó
mart eptir ótalið, þó eg sleppi alveg því,
sem er persónulegs eðlis. |>ó vil eg geta.
þess, að hann finnur að því að eg citeri of
mikið2 og nefni t. a. m. afskriptir af skinn-
1) Til þess að gera bókmenntum Islenclinga
sem mesta minnkun á miðöldunum, þá grípur hann,
til þess, að segja þvert á móti því sem er. Hann,
segir t. a. m., að það sé svo sem ekki því að heilsa,
að áhrif þeirra geri vart við sig fyrir utan ísland,
En allir vita þó, sem nokkuð vita, að kvæði frá
íslandi bárust til Færeyja, og urðu þar þjóðkvæði
á miðöldunum, og er heill kafli um það í minni
bók.
2) „S—s“ þykir eg eitera oflítið.