Ísafold - 04.12.1889, Page 2

386
stöku kaupmaður byrjaður á því, að borga
fyrir hvern tíma, sem unninn er, í stað dag-
launavinnu, og er vonandi, að slíkt sje und-
anfari þess, að vinnutími verði fastákveðinn.
Hvað kaup karlmanna snertir, þá er það
að nafninu til ekki svo lágt; en þar er sá ó-
kostur á, að meðan menn sjálfir mega ekki
fara heim til sín að borða, verða þeir annað-
hvort að halda mann heima, ef þeir eiga
ekki mátulega stálpuð börn, eða kaupa mann
frá öðrum til að færa sjer mat, og er það
undir eins rýrnun í kaupinu, þó smátt sje.
En kvennmanns-daglaunin eru aptur á móti
svo lág, að slíkt er á engu viti byggt; eða
hvaða sanngirni er, að gjalda kvennmannin-
um ekki nema f á móti karlmanni, eða kann-
ske tæplega það, og það þó kvennmaðurinn
beri á börnm móti karlmanni frá morgni til
kvölds ? Og þegar þau skila börunum að
kvöldi, fær karlmaðurinn 2 kr. 50 a., en
kvennmaðurinn 1 kr. 50 a. Er eigi þetta á-
stæðulaus og gegndarlaus ójöfnuður?
En upphæð daglaunanna er sjaldnast í
rauninni nema nafnið. þrátt fyrir það, þótt
þau sjeu talin eptir peningareikningi, fást
ekki peningar út á þau, og af því leiðir apt-
ur stöðug vanskil á opinberum gjöldum; eru
þau svo tekin lögtaki, svo gjaldendurnir verða
af neyð að borga þau ef til vill tvöföld. Og
þó er nú verra, að menn fá ekki út úr búð
fyrir vinnu sína nema með hærra verði en
gegn peningum, jafnvel þó hið eina rjetta
virðist vera, að vinnulaun sjeu greidd annað-
hvort í peningum, eða þá að minnsta kosti
með vörum með sama verði og á móti pen-
ingum.
En hvernig á að koma þessu í betra horf ?
Með því að báðir málsaðilar íhugi og ræði
málið með ró og stillingu, og kon» sjer svo
saman utn betra skipulag, er hvorirtveggja
geti unað við; því þeir eru í raun og veru
jafnmikið hvor upp á aðra komnir.
M. + H.
íslenzk rjettritun.
Eptir
yfirkennara II. Kr. Friðriksson.
Svar til drs. B. M. Ölsens.
I.
það mátti svo sem ganga að því vísu, að
hinn lærði dr. Björn M. Olsen mundi eigi
taka þegjandi greinum mínum um íslenzka
rjettritun, sem prentaðar eru í Isafold 78—
80 þessa árs, og það var jafnauðvitað, að
hann mundi þykjast sanna, að mótbárur
mínar gegn stafsetningar-nýmælum hans væru
ástæðulausar og einskis verðar, enda dregur
hann eigi úr því í svari sínu, að hann hafi
sannað það, og hrakið allar ástæður mínar.
En þrátt fyrir það er það víst, að hann hef-
ur eigi hrakið nokkuð eitt af því, sem jeg
hef sagt, og það má varla heita, að hann
hafi gjört alvarlegar tilraunir til þess. Jeg
legg það óhræddur undir dóm hvers óvilhalls
manns, sem nokkuð skynbragð ber á það
mál, sem hjer er umræðu-efni.
|>ar sem hann segir í byrjun greinar sinn-
ar, að jeg sje ekki «faðir eða höfundur#
þeirrar stafsetningar, sem nú er almennust,
þá talar hann um þann hlut, sem hann veit
alls ekkert um; enda hirði jeg eigi um, að
fræða um það efni. Mjer stendur á sama,
hvað hann ætlar eða segir um það atriði.
En hitt er víst, að jeg hef samið rjettritun-
arreglur þær, sem bókmenntafjelagið gaf út
1859, eu Konráð Gíslason eigi, og hann hef-
ur engar rjettritunarreglur samið eða prenta
látið, svo mjer sje kunnungt. En ef hann
telur Konráð Gíslasson «föður og höfund»
rjettritunarreglna minna, telur hann þá K. G.
svo ómerkan mat», að hans skoðun sje eigi
til neinna greina takandi? jpað virðist svo,
fyrst hann vill eigi sinna stafsetningarreglum
hans, og þykist geta hrakið allar ástæður
fyrir þeim.
þar sem doktorinn segir ennfremur, að jeg
gefi í skyn, að hann hafi komið fram með
.stafsetningar-nýmæli sín (rjettara hefði
verið að orði kveðið, að hann hefði tekið upp
þessi görnlu nýmœli, eptir að þau hafa legið í
þagnargildi meir en í 50 ár), einungis «af
hjegómagirni,» o. s. frv., þá þarf jeg eigi að
bera þessa aðdróttun hans af mjer. Jeg hef
beint þeim orðum míntjm hvorki að honum
eða neinum sjerstökum mamii. þessi orð
mín getur hver sá af öllum hinum mörgu
byltingamönnum, sem jeg svo kalla, tekið til
sín, sem finnur það með sjálfum sjer, að þau
megi heimfæra upp á sig, en aðrir eigi.
það er því dr. B. M. Ólsen sjálfur, sem
heimfærir þau upp á sig; og það tel jeg
mjög óheppilegt; því að ummæli doktorsins
geta hæglega vakið þann grun hjá ýmsum
mönnum, að hann hafi fundið það með sjálf-
um sjer, að orð mín gætu átt við sig, og að
hann hafi eigi með öllu ástæðulaust tekið
þau til sín; en doktorinn má sjálfum sjer
um það kenna, en eigi mjer. Jeg hef alls
eigi dróttað því að dr. B. M. Olsen.
það eru sannarlega nýmæli, að jeg megi
heita byltingamaður sökum þess, að jeg vildi
eigi breyta almennum stafsetningarreglum í
íslenzkunni; af því, að jeg vilji eigi kannast
við, að framburðurinn eigi að vera hinn eini
grundvöllur stafsetningarinnar, þótt engin
norðurálfuþjóð fylgi þeirri reglu. Hjer er
einhver skekkja í hugsun doktorsins. Eigi
skil jeg það heldur, hvernig stjórnarbyltingin
á Frakklandi 1789 á við grein mína; það
gengur yfir minn skilning, og jeg ætla flestra
annara. Að það sje það, sem Danir kalla
«Smaglöshed», getur eigi verið hjá öðrum eins
vísindamanni og dr. B. M. Ólsen. Hann
gjörir sig sjálfsagt eigi sekan í slíku. þeir
hinir miklu málfræðingar, sem dr. B. M.
Olsen nefnir svo, þeir Sweet, Ellis, Whitney,
Passy, það eru þeir, sem eru nýmælamenn-
irnir, en eigi jeg. I þessu efni játa jeg að
jeg er sannur ítialdsmaður, eða apturhalds-
postuli. Jeg hef hvergi nefnt þessa menn
«sjervitringa»; það er ranghermi hjá doktorn-
um. En hitt sagði jeg, og tek það eigi apt-
ur, að hversu miklir vísindamenn sem þeir
væru, þá gæti verið, að þeir væru sjervitring-
ar. Eða hverju nafni nefnir dr. B. M.
Ólsen þá menn, sem koma með einhver ný-
mæli, sem þeir geta eigi fært nægar áscæður
að, og almenningur vill eigi þýðast eða
kannast við að sjeu til bóta og sem því falla
um koll aptur? það getur margur vísinda-
maður verið talinn sjervitur, og er það eptir
vanalegri þýðingu orðsins.
En doktorinn ætlar svo sem að reka mig
á stampinn með því, að skírskota til hins
mikla og nafnfræga málfræðings Basmus
Kristján Basks. Hver er sá, sem eigi játi,
að Bask hafi verið einhver hinn mesti mál-
fræðingur, sem uppi hefur verið? En bæði
er það, að það er eigi víst, að málfræðing-
arnir hafi rjettara fyrir sjer í því, hverja
stafsetningu eigi að hafa á hverri tungu
fyrir sig, heldur en aðrir menntamenn; og
svo er skoðun þeirra út af fyrir sig engin
sönnun. Doktor B. M. Ólsen skjátlar því
mjög svo hraparlega, ef hann ætlar, að hann
þurfi eigi annað til að hrekja ástæður mínar
gegn 8tafsetningarreglum hans, en að skír-
skota til þess, að Bask hafi sagt, að fram-
burðurinn eigi og hljóti að vera hinn æðsti
(og þá líka hinn eini?) grundvöllur ritsins.
þessi skírskotun til orða Basks er mergurinn
í öllum greinum doktorsins. En ædunin ein
er enginn sönnun; þar verða að fylgja ástæð-
ur með.
Bjettritunarreglur Basks eru prentaðar í
1. bindi af «Tidsskrift for nordisk Oldkyndig-
hed», 1826, og eru sniðnar eptir danskri
tungu, en eigi íslenzkunni, svo að vjer verð-
um að geta oss til af hinum almennum regl-
um hans, hverja stafsetningu hann mundi
hafa viljað hafa á íslenzktmni, og á meðal
þeirra af orðum þeim, sem dr. B. M. Ólsen
hefir tekiðuppí grein sína i «ísafold». Greinir
þessar standa þar, fyrri greinin á bls. 16.—
17., og hin síðari á 18. bls. það yrði sann-
arlega of langt mál og ætti alls eigi við, að
rekja út í æsar allar ástæður Basks fyrir
rjettri stafsetningu; almenningur hefði og
engin not af því. En það er eigi nóg, eins
og doktor B. M. Ólsen hefur gjört, að taka
nokkur orð hans út úr öllu samanhengi, og
hlaupa fram hjá öllu því, sem Bask vill láta
til greina taka jafnframt framburðinum; og
skal jeg nú sýna fram á, að Bask telur eigi
framburðinn . einan einhlítan grundvöll fyrir
stafsetningunni, og að hann í rauninni telur
viðbótina: «að rjettrituniu eigi að grundvall-
ast á rjettum framburðí», eigi óþarfa; og þess
vegna tek jeg hjer upp nokkuð af grund-
vallarreglum hans.
Dr. B. M. Olsen segir, að það valdi mikl-
um ruglingi í stafsetningunni, þá er sama
hljóðið sje táknað fleirum en einum staf, og
til að komast hjá þeim ruglingi, vill hann
rýma y og ý burt úi^ ritinu, sökum þess, að
þessir stafir hafi sama hljóð og i og í, og
eptir því ætti og í dönskunni að rýma burtu
öðrum-hvorum þeirra tveggja stafa, sem hafa.
sama hljóð, og Bask mundi sjálfsagt hafa
fylgt þeirri reglu, eptir orðum drs. B. M.
Ólsens. Nú vita það allir, sem nokkuð
kunna í dönsku, að aa (eða eins og Bask
vildi rita d) hefur þar sama liljóðgildi og
grannt o; œ opt sama hljóð og e; og eptir
reglu doktorsins ætti þá að rýma burtu aa
(á), eða þá hinu granna o, œ eða e, þegar
þeir stafir eru eins bornir fram. En hvað
segir Bask um þetta atriði? Hann heldur
þessum stöfum þvert ofan í reglu drs. B. M.
Ólsens, og þvert ofan í það, sem doktorinn
telur hann hafa sem æðstu grundvallarreglu
fyrir stafsetningunni, því að í því efni segir
hann að verði að gæta upprunans og fara
eptir honum; því að e og o sjeu runnin af
annari rót en æ og aa. «Vjer verðum hjer
að rannsaka uppruna ritvenjunnar og gang
hennar; því að annars yrði eigi auðið að á-
kveða, hverjum reglum hún fylgir,» segir
Bask, og að undirstaða þessarar ritvenju sje
uppruninn. Sökum þess, að t. a. m. dönsku
orðin Hœl, Klæde, at lœre o. s. frv., sjeu
runnin af hœll, klæði, að læra, þá eigi að
rita þessi orð á dönsku með œ en eigi e;
sökum þess, að dönsku orðin Aar, Staal,
Traad sjeú runnin af hinum norrænu orð-
um ár, stál, þráður, þá eigi að rita þau með
á (= aa), en eigi o; það eigi að rita Tá,