Ísafold - 04.12.1889, Blaðsíða 3

387
fleirt. Tœer, því að þetta orð sje runnið af tá,
flt. tœr. Og enda þótt að t. a. m. danska
orðið Drábe ætti eptir hans reglu að rjettu
lagi að rita með Drobe, þá vill hann þó halda
ritvenjunni í þessu orði (112. og 113. gr.j.
fiEitvenjuna verður rjettritunarkennarinn að
telja mjög áríðandi; hannverður að finna þau
lög, sem stafsetningarvenjan hafi farið eptir,
og festa þau með því, að sýna undirstöðu
þeirra og nauðsyn; einungis mótsagnirnar og
skekkjurnar í þeim á hann að leiðrjetta «(77.
gr.), og það er eigi að eins nauðsynlegt að
«virða fyrir sjer ritvenjuna, heldur verður og
«að taka til greina ritháttinn í öðrum tung-
um,» (78. gr.), og í sömu grein (bls. 99) seg-
ir hann, að ef farið væri að rita sám, fár,
kánsœrt, ág, o. s. frv. fyrir som, for, Kon-
sert, og, þá yrði úr því einhver skrælingja-
ritháttur, eigi að taJa uin, hversu það yrði
gagnstætt ritvenjunni; og í 79. gr. kveður
hann svo að orði: «Ef skynsamleg og hag-
anleg táknun framburðarins hefði verið höfð
að fornu fari, væri það fjarri sanni, að vera
að pinta sjálfan sig og aðra með nýrri staf-
stafsetningu, og meira að segja: ef þessi
«haganlega stafsetning væri fallin í gleymsliu,
«þá væri það ófyrirgefanleg yfirsjón, að hleypa
«henni fram hjá sjer, og taka upp nýja
«stafsetningu sökum vanþekkingar í sögu vís-
«indagreinarinnar, og með því leiða gamalt
«ritmál lengra, en nauðsyn bæri til, frá
«sjálfu sjer og þess upphaflega og einkenni-
»lega eðli».
I 143. gr. segir Kask, að orðin jeg, Egn
regne, Dögn, hljómi eins og jej (=jæ) Ejn
(æn), rejne (ræne), Döjn (daun), og að hinn
almenna stafsetning þessara orða kynni að
sýnast afbrigði frá framburðinum, sem breyta
ætti og leiðrjetta eptir honum; en þess ber
að gæta, að framburðurinn sje stundum rnis-
munandi, og að þessi orð sjeu borin fram
með g af alþýðunni í Noregi og nokkrum
hjeruðum í Dánmörku, t. a. m. Sljesvík, og
rjett á eptir segir hann: »Uppruninn mælir
»fram með því, að halda g; ritvenjan er einn-
»ig í einu hljóði með g«, og þess vegna telur
hann það óráðlegt, að breyta g í þessum orð-
um í j.
I 155. gr. kveðst hann verða að tala um
staf, se.m einatt heyrist eigi í dönsku, og það
sje h á undan v og j í byrjun orða, t. a. m.
Hval, l.ver, Jivid, hvor; Hjœrte, ihjel, Hjul;
en það sje ekki nóg til að dæma h útlægtúr þess-
um orðum, að það sje óheyrilegt í framburð-
inum, enda hafi fáir á það ráðizt; það verði
að gæta þess, 1, að það heyrist á Jótlandi;
2, að því sje haldið í sænsku; 3, að það hafi
heyrzt skýrt í fornmálinu, og liafi því heyrt
upphaflega orðinu til; 4, að það sje í sumum
mállýzkum orðið að k; 5, að það villi eigi
eða tefji stöfunina; 6, að það greini þessi orð
frá öðrum ólíkum orðum, sem hafi annan
uppruna, og sem hætt sje við, að blandað
yrði saman við þau; 7, sje þessi ritháttur
fastur og eins hjá öllum. «í einu orði, þar
sem h hefur verið fellt burtu frá því á dög-
um Holbergs, ætti að taka það upp aptur,
þ. e. í orðinu hvœgelsindet, sem vant er að
rita vægelsindet, þótt það sje ekki rjett, þar
sem bæði framburður Jóta heimtar það, og
það er runnið af íslenzka orðinu hvikulU.
Margt fleira mætti til tína úr rjettritunar-
reglum Rasks, sem stefnir að hinu sama; en
jeg ætla víst, að það, sem jeg hef þegar tal-
ið, sýni það og sanni ljóslega, að Rask vildi
fleira til greina taka við stafsetninguna en
framburðinn einn, að hann vildi einnig hafa
hliðsjón af upprunanum og ritvenjunni, og
að framburðurinn einn þótti honum eigi nóg-
ur grundvöllur fyrir stafsetningunni; og jeg
ætla, að með þessum athugasemdum mínum
sjeu með öllu fallnar og að engu orðnar á-
stæður þær, sem doktor B. M. Olsen vill
draga út úr orðum Easks fyrir stafsetningar-
nýmælum sínum, að allur mergurinn úr
grein hans sje þannig orðinn að frauði
einu.
Eask samdi eigi neinar algjörðar rjettritun-
arreglur á íslenzku; en þó má ráða það af
hinum fáu reglum, sem hann telur í »Lestr-
arkveri handa heldri-manna börnum«, hverj-
um aðalreglum hann mundi hafa fylgt í hinni
íslenzku stafsetníngu, ef hann hefði samið
þær; þær hefðu orðið að undirstöðunni til
samhljóða stafsetningarreglum hans í dönsk-
unni. |>etta lestrarkver er prentað 1830, eða
4 árum síðar en hinar dönsku rjettritunar-
reglur hans.
A bls. 16 þessa kvers segir Rask: «Einn
samhljóðandi er sá, er atkvæði gerir án hljóð-
stafs; er það r; það lesist eins og ur, þegar
það stendur í niðurlagi orða eptir annan sam-
hljóðanda, t. d.
> > > >
kald-r', liaf-r, dag-r, tek-r. al-r, o. s. frv.
A 18. bls. segir hann: »ekkert nafn (kvenn-
kennt), sem er einsatkvæðis í eintölunni, á í
margtölunni að skrifast með ur, t. d. rót,
» > >
rcet-r; mörk, merk-r; tönn, tenn-m. Jeg vona
að doktornum skiljist það, að Rask hafi eigi
viljað rita einungis eptir framburðinum, held-
ur hafi hann sannarlega haft hliðsjón af upp-
runanum og fornum rithætti, og var honum
þó fullkunnugur framburður íslendinga, og
um endingar-r gat hann ekki borið fyrir sig,
að sumir lslendingar bæru fram að eins r í
þeim endingum, þar sem nú er borið fram
ur, en hann vill að eins rita r.
Hann talar hvergi um, að sleppa y og ý,
enda er hægt að ráða í það, hvernig hann
liefði tekið í það nýmæli; þvert á móti er
auðsjeð, að liann vill í rauninni taka upp
aptur œ (hljóðvarp af ó) til aðgreiningar frá
œ (hljóðvarpinu af á), til að sýna afleiðslu
slíkra orða. Enga uppástungu gjörir hami
heldur um það, að sleppa z; enda er hún of
samvaxin afleiðslu og myndun orðanna, og
ritvenjan of gömul til þess, að hann hefði
eigi viljað taka það til greina. Og enda þótt
að útgefendur Fjölnis teldu s óþarfan staf í
íslenzku, þá slepptu þeir henni ekki alveg úr
riti sínu.
f>annig hefir þá tilvitnun doktors B. M.
Olsens til skoðunar Rasks um þetta efni alls
ekkert gagnað honum, og jeg get eigi ímynd-
að mjer, að honurn hafi eigi verið það full-
ljóst. Hann hefði átt að varast slíkt, því að
það gæti litið svo út, sem hann hefði skír-
skotað til Rasks einungis til að villa sjónir
fyrir almenningi, sem eigi þekkir rjettritunar-
reglur hans. (Niðurl.)
Aminning til sóknarnefndar. Út af
háttalagi sóknarnefndarinnar í Sauðanes-
sókn, er kjósa skyldi prest þar í sumar, sbr.
Isafold 4. spt., hefir ráðgjafinn lagt fyrir
landshöfðingja í brjefi 28. sept. »að hlutast
til um, að það fyrir milligöngu hlutaðeigandi
prófasts verði tjáð sóknarnefnd þeirri, sem
hjer á hlut að máli, að ráðgjafanum líki
mjög illa vanræksla sú, sem [nefndin hefir
gjört sig seka í á skyldum þeim, sem nefnd
lög leggja henni á herðar, og er vanræksla
þessi fólgin i því, að nefndin hefir hvorki
samkvæmt 3. gr. laganna skýrt hlutaðeigandi
prófasti frá því, að söfnuðurinn ætlaði eigi að
neyta kosningarrjettar síns, nje heldur upp-
fyllt þær skyldur, sem, þar sem eigi er um
slíka tilkynningu að ræða, hvíla á sóknar-
nefndinni samkvæmt 4.—7. gr. laganna, til
að undirbúa kosningar og annast um þær«.
(Stj.tíð.).
Tollskilaundanbrögð. Skip til Clau-
sens verzlunar í Olafsvík, Stykkishólmi og
á Isafirði átti að byrgja þær upp að kaffi,
sykri og tóbaki í haust áður en nýju toll-
arnir kæmust á, íyrir 1. okt., en varð of
naumt fyrir til að komast lengra en í Snæ-
fellsnessýslu fyrir þann tíma. Til Isafjarðar
kom það ekki fyr en 15. okt. Vildi þá
verzlunarstjóri Clausens þar engan toll greiða
af því, sem skipið hafði meðferðis þangað,
með því að »skipið hefði verið komið í ís-
lenzka höfn og vörurnar þar af leiðandi inn-
fluttar hjer til lands áður en lögin frá 9. á-
gúst þ. á. um aðflutningsgjald á kaffi og
sykri og um hækkun tóbakstollsins náðu gildi«,
en af tóbakinu öllu, eins því sem til Isafjarðar
átti að fara, hafði verið greiddur tollur í Snæ-
fellsnessýslu. Bæjarfógetinn skaut málinu
til æðra úrskurðarvalds, og hefir landshöfðingi
úrskurðað 7. f. m., að toll beri að greiða af
áminnztum vörum, er til Isafjarðar fluttust,
eptir hinuru nýju lögum, er komin voru í
gildi þegar skipið hafnaði sig þar, með þvf
að eptir tóbakstollslögunum frá 1876 og þar
að lútandi ráðgjafabrjefum, beri að greiða
toll af tóbaki þar, sem það er flutt í laud,
en ekki þar, sem skip það, er vörurnar flyt-
ur, áður kann að koma' að landi eða hafna
sig hjer við land, »og alveg hið sama gildir
um toll af kafli og sykri, samkvæmt lögum
9. ágúst þ. á., 2. og 4. gr.« (Stj.tíð.).
Skilyrði fyrir landssjóðsstyrk til
barnakennslu. Landshöfðingi hefir aug-
lýst í Stjórnartíð. 16. f. m., að til þess að
sveitakennarar og barnaskólar geti átt von á
landsstjóðsstyrk eptirleiðis, verði skilyrðum
þeim, er alþingi tiltók í sumar með þingsá-
lyktunum — prent. orðrjet. í ísafold 17.
ágúst —, að vera fullnægt, og bónarbrjef um
styrkinn, stýluð til landshöfðingja, eigi að
sendast stiptsyfirvöldunum, svo tímanlega, að
þau sjeu komin til þeirra fyrir lok júnímán-
aðar ár hvert, og eigi þeim að fylgja ná-
kvæmar skýrslur og vottorð um öll þau at-
riði, sem tilgreind eru í þingsályktununum.
Styrkurinp til barnaskóla veitist einkum eptir
kennslutíma og nemendafjölda.
Veðrátta. Maraþíða, alauð jörð, sumar-
hlýindi opt og tíðum, — þetta er veðráttan,
sem tíðast hefir verið í haust, og er enn,
þótt talsvert sje komið fram á vetur. Stór-
viðri og rigningar hafa líka gengið með köfl-
um, og frosts og snjóa einnig orðið vart, en
óvenjulega lítið um það.
Jarðabætur. Víða hefir heyrzt getið
um jarðahótavinnu í haust, venju fremur, og
eru það góð tíðindi, sem gjarnan mætti rita
blöðunum um meira en gjört er, þeim til
uppörvunar, sem enn eiga eptir að vakna og
taka til slíkrar iðju með alúð og atorku.
f>að er vottur um, að höfuðstaðurinn sje
ekki svo mjög aptur úr í sumu því, sem land-
inu horfir til framfara, að fullum 70 dagsláttum
hefir verið útvísað til túnræktunar í Reykja-
víkurlandi í sumar og haust, og hefir þegar