Ísafold - 13.05.1891, Blaðsíða 1

K.emur ót. ú miðvikudögum og_
laugardögum. Verð árg. (um
100 arka) 4 kr.; erlendis 5 kr
Borgist fyrir miðjan júlímánuð.
ISAFOLD.
XVIII. 38. '
Öfugur sögulestur.
1.
í »Fj.konunni« VII. 33 stendur grein frá
einhverjum nafnlausum presti með fyrir-
sögninni : Kristindöms-ngiMuldu og prestar á
íslandi. Hún er rituð í tilefni af ummælum
mínum og að nokkru leyti síra Jóns
Bjarnasonar um kirkjulega ástandið á Islandi.
f>að er skammt síðan jeg fyrir velvild eins
vinar míns sá grein þessa. Annars hefði
jeg svarað henni fyr. En það gseti, ef til
vill, verið eins konar afsökun fyrir mig, að
þessi nafnlausi bróðir minn er svo mikið á
eptir tímanum sjálfur. Grein hans birtist
rjettu ári eptir að ummælin, sem hann
tekur til umtalsefnis, komu fram.
það, sem prestur þessi virðist hafa
hneykslazt einna mest á hjá mjer, er það,
að jeg hef bent á daga þeirra Hallgríms
Pjeturssonar og Jóns Vídalíns sem gullöld
kirkjunnar á Islandi. það finnst honum
dætnalaus mikil fjarstæða.
Beyndar hef jeg nú hvergi gjört þetta
að neinu aðalatriði. Með einum eða tveim-
ur pennadráttum hef jeg að eins bent á
þetta í fyrirlestri mínum: »Vor kirkjulegi
arfur« (bls. 32 og 48). Annað en eitt eða
tvö orð á tilgreindum stöðum í fyrirlestrin-
um getur höfundur þessarar greinar ekki
hafa haft fyrir sjer. En jeg kann honum
þökk fyrir, að hafa gjört svona mikið vir
þessum fáu orðum, þótt hann óneitanlega
hafi farið að mörgu leyti nokkuð aptan að
siðunum.
Jeg ætla þá fyrst að leitast við að gjöra
grein fyrir, hvað jeg hef átt við með orða-
tiltækinu gullöld, og þar næst, hvers vegna
mjer finnst kirkja þjóðar vorrar hafa lifað
sína gullöld á hinu umrædda tímabili.
Með orðatiltækinu gullöld eiga menn vana-
lega við hið blómlegasta tímabil einhverrar
lífshreifingar í sögu þjóðanna. Nú er það
almennt viðurkennt, að hið göfugasta í lífi
þjóðanna birtist ekki eins og stjörnuhrap,
heldur á það lengri eða skemmri undir-
búningstíma, — lengri eða skemmri góðrar-
og vaxtartíð. Sjerhver andleg blómsturtíð
ber vott um, að sú andans hreifing, sem
þá ber blóm, hafi gagntekið þjóðlífið, sje
hið sterkasta afl, sem þá er til í því þjóð-
lífi. þegar einhver andleg hreifing ber sín
fegurstu blóm, tala menn um hennar gull-
öld.
Hvernig ber nú andleg hreifing blóm ?
þegar hún verður svo öflug í þjóðlífinu, að
hún ber fram sína mikilhæfustu menn. Um
lengri eða skemmri tíma hefir hún gróið og
þroskazt, eins og jurtin, fengið bæði blöð
og legg og greinar, en á að eins eitt eptir
til að koraast á sitt hæsta stig : það er að
bera blóm.
Blómin, sem hinar þýðingarmestu andans
hreifingar bera í lífi þjóðanna, eru mikil-
Reykjavík, miðvikudaginn 13. maí.
mennin, sem túlka með ógleymanlegum
orðum hið dýpsta og sannasta í þeim and-
aus straumi, sem bar þá fram, og finna
sönnust og mest tæmandi orð fyrir það,
sem þá fyllir hjörtun og gagntekur hugina.
Kvað tónarnir, sem þeir fá upp frá brjóst-
um sjer, eru djúpir og hreinir og fagrir, fer
eptir því, hve djúpt hreifingin hefir gripið
um sig og hvað djúpar rætur hún hefir fest
í hjörtunum.
Hvenær, sem einhver hreifing fær sinn
bezta túlk, hvenær sem hún leggur fram
sinn ríkmannlegasta skerf til bókmenntanna,
— þá er vissulega hennar blómgunartíð,
hennar gullöld.
Svo framarlega sem það er rjett skoðað,
að lúterska kirkjan á Islandi hafi eignazt
sína mikilhæfustu menn þar sem þeir eru
Hallgrímur Pjetursson og Jón Vídalín, svo
framarlega sem þeim hefir tekizt betur en
öðrum að túlka boðskap hennar til þjóðar-
innar, svo framarlega 3em þeir hafa látið
eptir sig í bókmenntunum göfugri arfleifð
en aðrir kirkjunnar menn, eptir þeirra dag,
og svo framarlega sem tala má um sögu Is-
lands eptir sömu frumreglum og sögu ann-
ara þjóða, þá finnst mjer það muni vera
fullkomlega leyfilegt að tala um daga þess-
ara tveggja manna sem gullöld kirkju þjóðar
vorrar.
Allt þetta leyfi jeg mjer nú að staðhæfa.
það eru til tvær vafalaust klassiskar bæk-
ur (gullaldarrit) á voru íslenzka nútíðarmáli:
Passíusálmarnir og Vídalínspostilla. Meðal
allra þeirra, sem einhvern boðskap hafa haft
að flytja þjóð vorri, eru það tveir menn,
sem hefir tekizt að flytja mál sitt svo vel,
að þeir vafalaust verða kallaðir klassiskir
ritböfundar meðan tunga vor helzt; það eru
þeir Hallgrímur Pjetursson og Jón meistari
Vídalín. Báðir eru þeir kirkjulegir rithöf-
undar, tilheyra sama tímabilinu og sömu
hreifingunni, og hjá þeim hefir hin trúar-
lega andagipt náð sínu langhæsta stigi í
þeim tveim myndum, sem henni eru eðli-
legastar : sálmakveðskap og ræðusnilld.
Hve vel þeim hefir tekizt að túlka mál
hinnar trúarlegu meðvitundar og láta orð
sín hafa gildi fyrir allar aldir, sýnir, hve
djúpar rætur siðbótarhreifingin hefir á þeirra
dögum verið bviin að festa í þjóðlífinu.
Bæktin, sem tvær aldir hafa lagt við bæk-
ur þeirra, sýnir, að orð þeirra voru eins og
töluð út úr hjörtum fólksins.
þeir standa heldur ekki éinir uppi. Hve
gagnteknir hugir íslendinga þá voru af trúnni
og sannindum hennar, sjest af öllum bók-
menntum þessa tímabils. Á undan þeim
voru margir andans menn gengnir, til að
undirbúa jarðveginn. Og samtíða þeim var
heill flokkur manna með töluvert miklurn
hæfileikum, og margir þeirra hafa reist sjer
ekki ógöfuga bautasteina í bókmenntum
kirkjunnar.
Uppsögn (skrifleg) bundln v ð
áramót, ógildnema komin sje
til útgefanda fyrir l.okt. Af-
greiðslust. i Austurstrœti 8.
1891.
Jeg gæti auðvitað talið upp hina helztii
þ9ssara manna, en mjer þykir óþarfi að
lengja þessa blaðagrein með nöfnum, sem
allir þekkja.
Yfir höfuð er það hið einkennilega við
þetta tímabil, að trúarsannfæringin er svo
sterk, að hún tekur í þjónustu sína alla
göfugustu hæfileikana, sem til eru hjá þjóð-
inni. Jeg veit eigi til, að unnt sje að koma
fram með sterkari sönnun fyrir því, að
kirkjan hafi þá átt sína gullöld, en einmitt
þetta.
Svo er nú þessi sögulegi samanburður,
sem hann gjörir, þessi bróðir vor. Með
honurn ætlar hann að sópa öllu þessu um
koll og sanna, að trú 17. aldarinnar hafi
ekki verið annað en tómt orðagjálfur.
Hann byrjar á því, að bera saman þekk-
ing prestanna nú og þá, og bendir mjer á,
hvað kennararnir við prestaskólann og lat-
ínuskólann sjeu gáfaðir menn, lærðir og
saravizkusamir. Mjer kemur nú svo sem
ekki til hugar að efast um það. En það
er annað, sem mjer dettur í hug að efast
um. Tekst þessum gáfuðu kennurum að
vekja eins sjálfstætt andlegt líf hjá læri-
sveinum sínum og almennt gjörist, t. d. við
dönsku skólana? Ef svo er, hvar kemur
það í ljós ? Hann ber kennarana saman
við kennara við sams konar skóla í Dan-
mörk. Er þá ekki rjettlátt, að bera ávöxt
kennslunnar einnig saman ? Og er nokkuð
svipað andlegt líf uppi meðal ungra íslenzkra
námsmanna og meðal hinna dönsku bræðra
þeirra ? Jeg er hræddur um, að sá saman-
burður verði íslenzku skólunum til lítils
sóma.
Að lærðu mennirnir á 17. öldinni hafi
kunnað minni latínu en nú gjörist á Islandi,
getur nú svo verið. f>að var þó að minnsta
kosti einn, sem kunni latínu á við hvern
19. aldar íslending: Arngrímur Jónsson
lærði, prófastur á Melstað. Auk hans mætti
nefna Bunólf Jónsson, skólameistara á Hól-
um, Guðbrand þorláksson Hólabiskup, síra
Jón Bjarnason á Presthólum, síra Stefán
Ólafsson í Yallanesi, og fleiri.
Svo er nú ekki öll þekking í því fólgin,
að kunna latínu. Á þeim dögum var þýzka-
land, eins og það reyndar enn þá er, aðal-
aðsetur þekkingar og þungamiðja hins and-
lega lífs í heiminum. þess vegna lögðu
prestar 17. aldarinnar meiri stund á þýzku
en latínu. Og það er þeim til stór-mikils
sóma. þeir ljetu heldur ekki við það sitja,
að læra hin fyrstu undirstöðuatriði málsins,
heldur drukku þeir bókmenntir þýzkalands
í stórum teigum og sneru ýmsum hinum
frægustu verkum samtíðarmanna sinna á
þýzkalandi á íslenzka tungu. Kirkjan á
Islandi hefir aldrei fylgzt nærri því eins vel
með í bókmenntum trúarbræðra sinna og
einmitt á þessu tímabili. þá voru hinar á-
gætu hugvekjur Jóhanns Gerharðs prentað-