Ísafold - 26.10.1892, Síða 2

338
liði handleggurinn hægri i olnboga, en
meira sá eigi að hann hefði skaðazt. Föru-
nautar hans, Guðmundur kaupmaður ís-
leifsson á Eyrarbakka og 2—3 menn aðrir,
bundu um handlegginn til bráðabirgða,
höfðu svipusköpt sin fyrir spelkur, komu
honum á bak og teymdu undir honum aust-
ur yfir fjallið, en einn þeirra reið á undan
sem mest hann mátti austur að Laugar-
dælum að vitja Guðmundar hjeraðslæknis,
og stóðst það á endum, að læknirinn var
kominn út að Krossi í Ölfusi, erhinirkomu
þangað með prest sjúkan. Er eigi langt
þaðan heim aðArnarbæli, og vildi prestur
þangað komast, áður hann legðist eða
læknir tæki til starfa. Þegar þangað kom,
var handleggurinn mjög sollinn orðinn, og
treystist Guðmundur læknir eigi að koma
honum í lið einn síns liðs, heldur ljet senda
til Eyrarbakka eptir Tómasi lækni Heiga-
syni. Hann kom að vörmu spori, og tókst
þeim að koma í liðinn við illan leik, 12
—13 stundum eptir að slysið hafði að bor-
ið. Bar prestur þjáningarnar með karl-
mennsku, og var eigi að sjá, að honum
væri frekara meint; en máttfarinn var
hann mjög. Ráðgerðu læknar, að hann
mundi heiil orðinn að mánuði iiönum. En
um miðjan dag á föstudaginn, rúmum 2
sóiarhringum eptir byltuna, andaðist hann
snögglega. Gekk blóð mikið upp úr hon-
um þegar eptir andlátið, og þykir mega
ráða af því, að sprungið hafl í honum æð
og hafl það líklega stafað af bilun við
byltuna.
ísleifur prestur var fæddur a-ð Selaiæk á
Rangárvöllum 12. maí 1841. Voru foreldr-
ar hans Gísli kand. ísleifsson, háyflrdóm-
ara Einarssonar, og kona hans Sigríður
Guðmundsdóttir. Yígðist Gísli síðan prest-
ur að Kálfholti og Ijeztþar 1851, en ekkja
hans lifir enn. Móðir Gísla prests var Sig-
ríður, dóttir Gísla prófasts Þórarinssonar í
Odda (f 1807), bróður Stefáns amtmanns
á Möðruvöllum (f 1823) og Vigfúsar syslu-
manns á Hlíðarenda (f 1819), föður Bjarna
amtmanns og skálds Thorarensen. Móðir
frú Sigríðar en kona Gísla prófasts var
Jórunn Sigurðardóttir landsþingisskrifara,
Sigurðssonar lögmanns Björnssonar, föður-
systir sira Sigurðar sál. BrynjúifssonarSivert-
sen á Útskálum. ísleifur kom i Reykjavík-
urskóla 1855 og iitskrifaðist þaðan 1860,
en af prestaskólanum 2 árum síðar,— með
fyrstu einkunn frá báðum skólum. Eptir
það var hann 2 vetur heimiliskennari hjá
Guðm. kaupmanni Thorgrimsen á Eyrar-
bakka, og vígðist 1865 að Keldum og
Stórólfshvoli, og þjónaði því brauði þartil
1879 um vorið er hann fluttist að Arnár-
bæli, sem honum var veitt haustið áöur.
Hann kvæntist, sama árið sem hattn vígð-
ist, Karítas, einkabarni Markúsar prófasts
Jónssonar í Odda (f 1853), er lifir mann
sinn ásamt 7 börnum þeirra: 1 syni, er
Gísli heitir og er langt kominn með há-
skólanám, og 6 dætrum, er hin elzta gipt-
ist í vor Ólafl presti Helgasyni í Gaulverja-
bæ, en hin yngsta er um fermingu.
Það er merkismanni á bak að sjá, þar
sem er ísleifúr prestur Gíslason. Hann var
atgervismaður til sálar og iíkama, fjörmað-
ur og atorkumaður, prúðmenni og lipur-
menni. Prestsverk fóru honum mætavel
úr hendi, bæði í stól, fyrir aitari og utan
kirkju; meðal annars mun hann flestura
prestum framar hafa lagt stund á að bæta
kirkjusöng í sóknum sínum og tókst það á-
gætlega. Hann var og búsyslumaður góð-
ur og sat vel hið nafnkennda höfuðból,
Arnarbæli, og með höfðinglegri gestrisni;
enda bjó hann alla, tíð við mikið góð efni,
— hafði hiotið iíklega hinn efnabezta
kvennkost á landinu. Sveitarstoð var hann
mikil og við sveitarstjórn riðinn löngum á
ýmsum stigum: í hreppsnefnd, syslunefnd
og amtsráði, og reyndist þar sem annars-
staðár tillögugóður afkasta- og nytsemdar-
maður. Eitt kjörbil var hann þingmaður
fyrir Rangárvallasýslu (1875—1879); bús-
annir fyrirmunuðu honum það í Arnarbæli.
Meiri háttar hjeraðsmál ljet hann sig jafn-
an miklu skipta, meðal annars brúamálið
systra-sýslnanna, er- hann studdi ötullega.
Þykir hjeraðsmönnum, bæði utan sóknar og
innan, mikið skarð fyrir skildi í fráfalli
hans, er bar auk þess svo sviplega að. og
fyrir liörmulegt slys.
Jarðarförin á að sögn að fara fram föstu-
dag 4. nóvbr.
Út og inn.
I 83. bl. »ísafoldav« 19. þ. m. heíir síra
Janus prófastur Jónsson ritaö heillangt mál
um að í Skírni 1891 sje orðtakið að »fara út«
ranglega viðhaft um för hjeðan til annara
landa og tilfærir iiann dæmi úr fornmálinu og
svo fáein úr nútíðarritum til sönnunar sínu
máli. Þessum tilvísunum til fornmálsins hefði
ofurvel mátt sleppa, því að það er hverjum
manni kunnugt, að í fornmálinu er út haft
um för til Islands og ntan um för hjeðan af
landi burt. Þessa »vizku« hefði prófasturinn
því óhætt mátt »geyma« hjá sjálfum sjer og
hefði málstaður hans í engu versnað fyrir það.
En gætum að upprunalegri þýðing þessara
orða í fornmálinu og munum vjer þá sjá,
hversu vel þau nú eiga við. I fornmálinu er
út haft um hvers konar för eða flutning frá
hverjum þeim stað, er skoða má sem upp-
haflegt heimkynni eða höfuðaðsetur einhvers,
er um er rætt. Sama er að segja um vtan ;
það táknaði för eða flutning inn að eða á
þenna sama stað. Það er, með öðrum orðum,
miðað við byggð hvers lands eða hjeraðs.
Þannig sögðust Norðmenn fara vt til íslands,
Jórsalalands. Jórdánar, Róms, vt til hafs (o:
frá Noregi til Miðjarðarhafsins), út í lönd (=
suður í lönd), Jórsalaheim, Grikkland, Grikk-
landshaf (o: um för frá Miklagarði) o.s.trv., þá
er eigi voru beint nefnd áttanöfnin og sagt
annaðhvort suður eða vestur o. s. frv. Norð-
menn fóru enn fremur flestar sinar ferðir
hjeraða milli á sjó; er þeir fóru f'yrir utan
allar eyjar meðfram landi, kölluðu þeir það
að fara úíleið, en ef farið var fyrir innan þær
með fjörðum fram, þá var farin fwnleið. Af
þessu leiddi, að út var sjerstaklega haft í
sömu merkingu sem vestur, enda áttu Norð-
menn tíðast ferð í þá átt, er þeir fóru í vík-
ing, kaupferðir eða landaleitir. Af því, sem
nú heíir verið greint, má sjá, að Norðmenn
komast þar rjett að orði, er þeir sögðust fara
út til íslands eða koma utan af Islandi; það
var eðlilegt, að þeir miðuðu allt við Noreg,
sem var fósturjörð þeirra.
En með því nú að allur þorri landnáms-
manna var beinlínis eða óbeinlinis kominn
frá Noregi, áttu þar frændur og .óðul eigi all-
lítil lengi síðan, en samgöngur tíðar milli
landanna og Norðmenn því nær einir um hit-
una, að því er allan kaupskap vorn við önn-
ur lönd snerti. nema þá er íslenzkir menn
höfðu við og við sjálíir skip í förum, þá er
engin furða, þótt þetta orðtak hjeldist í mál-
inu og kæmist á hækur, er Noregur var tal-
inn höfuðstöð heggja þjóðanna, Norðmanna
og íslendinga.
Nú víkur þessu við á annan hátt. Vjer Is-
lendingar skoðum að vonum Noreg eigi leng-.
ur sem heimstöð vora, þar.sem land vort er-
ekkert utsker undir Noregi, vjer eigum sár-
lítið saman við Norðmenn að sælda, minna
en flestar aðrar nálægar þjóðir, og þar sem
full 500 ár eru liðin frá því, er samband vort
við Noreg tók að losna, enda er það nú al--
gjörlega horíið fyrir löngu.
Það er líka öðru nær en tunga vor beri menj-
ar þessa forna sambands vors við Noreg, því
að nú er ekkert orðtak til í hinu lifandi máli,.
er bendi til þess, að land vort sje numið af
Norðmönnum eða að við sjeum þeirra bróð-
urþjóð. Nú eru orðin vt og utan aldrei {
mæltu máli höfð um ferð hingað til lands
eða hjeðan á sama hátt sem í fornmálinu og
er prófastinum engin vorkunn að vita það,.
sem hvert mannsbarn á landinu veit. Á 16.
öld er orðiö utan þegar að kalla horíið úr
málinu í þessari merking og hafa menn þá
tíðast sögnina að sigla um för hjeðan afland-
inu, alveg eins og nú er optast að orði kveð-
ið, en út er aptur tíðhafðara og má finna það
á stangli í ritum fram um 1700, en þó er-
þetta, að því er mjer hefir virzt, optar orðað
svo, að hingað er sett í staðinn; um sömu
mundir eða litlu síðar erf'arið að haf'a orðið inn
í þessari merking, og það orð hefir nú fyrir-
löngu náð slíkri festu í málinu, að því mun
varla verða holað burt, enda væri það óþarfi.
Þeir rithöfundar, sem á þessari öld hafa
haft út og utan í hinni fornu merking, hafa
því í þessu efni líkt eptir fornmálinu, en alls
eigi ritað það mál, er þeir töluðu sjálíir eða
heyrðu aðra tala.
Nú er mjer spurn: »Gerist þess nokkur
þörf að fara að taka upp í bókmáliö einstök
f'orn orðtök, sem eru útlend að uppruna sin-
um og óeðlileg, mjer liggur við að segja ósam-
boðin tungu vorri og þjóðerni, þar sem þau
haf'a nú legið í þagnargildi um marga manns-
aldra ?« »Þess gerist engin þörf«, munu flest-
ir segja og er það viturlega mælt. Þó kann
einhver að spyrja: »En er þá ekki ósam-
kvæmni í þessum orðtökum : að knma inn
(== hingað til lands) og að fara út (= til
annara landa), þar sem prófasturinn heíir
hneykslazt svo mjög á þeim, einkum á hinu
síðarnefnda ?«. Nei, alls engin. Bæði í hinu
forna og hinu nýja máli er inn haft um för
til lands, er komið er utan af hafi, og upp f
byggðina, innlendur er sama sem hjerlendur,
innan lands er sama sem hjer i landi o. s.
frv. Á sama hátt merkir út för frá landi,
einkum þá er á sjó er farið (sbr. útivist), út-
lönd er sama sem önnur lönd, útlendur sama
sem i eða frd öðrum löndum, útlendingur,
útfall, utan lands o. s. frv. Á 16. öld var sagt
að senda út (o, vöru til annara landa), að sigla
út, útsigling (o; um för bjeðan til annara
landa) o. s. frv., og nú er talaö um útfiut, ar
og innftutt.ar vörub, útflutninga og innflutn-
inga o. s. frv. Engir menn hafa hneykslazt
á þessum orðum hvorki fyr nje síöar, nema
ef vera skyldi einhverjir sjervitringar.
Það er því alveg hugsanrjett og að öllu
leyti samkvæmt eðli tungu vorrar að förnu
og nýju að hafa oröið út í þessari merking,
sem á því er í Skírni 1891 og er þar sett af'
ásettu ráði til þess að samsvara orðinu inn í
gagnstæðri merking. Jeg vona, að menn fall-
ist í, að það sje vel ráðið að taka þessa merk-
ing orðsins upp í málið, ef orötökin upp 0g
niður, sem nú eru f'arin að slæðast inn í
tungu vora úr dönsku, mætti hverfa með öllu
því að sú merking þeirra á sjer engan stað
i voru máli.
Það situr ekki á okkur, prófastur minn, að
vera með þessar kenjar, því að bæði er það -
ávallt varhugavert að seilast í forn orð og orð-
tök, er almenningi veitir örðugt að skilja til
hlítar, og svo settum við að vera farnir að
kannast við eyna, sem forfeður okkar hafa
byggt full 1000 ár og viö löfum enn við; -
látum sem hún megi með rjettu heita heim--