Ísafold - 02.04.1898, Blaðsíða 2

70
nr ekki. Hann var ekki að eíns ráð-
ríkur og drottnunargjarn; slíkt fyrir-
gefst með tímanum hverju mikilmenni.
En hann var barnalega hjegómagjarn;
og þó að það sje í sjálfu sjer heldur
meiniaus ókostur, þá er það ávallt
meinlegt fyrir þann mann, sem með
þann ókost verður að dragast. Að
Ijóðagerð hans heiir stöðugt verið bros-
að, allt frá því er síra Jón þorláks-
son stældi svo skoplega eptir henni,
og fram á vora daga, enda þótt hún
væri ekki lakari en »skáldskapur«
sumra annara lærðra íslendinga á hans
dögum. Og búningurinn á öllu því,
er hann ritaði á íslenzku, er svo leið-
inlega þunglamalegur, að það er að
minnum haft.
Tilfinningin fyrir öllu þessu hefir
kotuizt inn hjá Isiendingum. Hitt
virðast þeir naumast hafa gert sjer
jafn-ljóst, að hann ber að ýmsu höfuð
og herðar yfir alla samtíðarmenn sína
hjer á landi.
Hann var ekki að eins lang-lærðast-
ur lögfræðingur allra íslendinga á sín-
una tíma, heldur lang-mestur búfræð-
ingur og að líkindum lang-mestur iðju-
maður. Hann var ekki að eins vold-
ugastur maður hjer á landi, ráðandi
meðal annars yfir öllum bókmenntiim
þjóðarinnar, hann var jafnframt full-
trúi nýrrar stefnu í löggjöf, menntun,
trúarbrögðum, hvers konar meDning.
Og hann fylgir skoðunum sínum fram
af atorku, þreki og skörungsskap. Fóir
íslendingar hafa vitað betur hvað
þeir vildu en Magnús Stephensen.
í bókmenntalegum skilningi hefir
starf hans orðið ófrjútt. Ekki verður
bent á neitt verulegt meiri háttar nt
íslenzkt, er innblásið sje af anda
MagnÚ8ar Stephensens, nje menntun-
arstefnu 18. aldarinnar. Sjálfsagt staf-
ar það framar öllu öðru af þassu
tvennu:
Hann gerir sjer ekki ljóst, að þjóð-
ernið hlýtur að vera undirstaða þjóð-
menntunarinnar. Og hann hefir enga
hugmynd um undravald snilldarinnar;
í hans augum er það ekki að eins
aðalatriðið, heldur eina atriðið, l.vað
sagt er; hitt liggur honum í Ijettu
rúmi, hvernig það er sagt.
f>ess vegna verður starf hans
ófrjótt, bókmenntalega skilið. Og
fyrir það verða Fjölnismennirnir,
en ekki Magnús Stephensen, feð-
ur nútíðarbókmenntauna íslenzku, að
þeir skilja manna bezt þiessi grund-
vallaratriði, sem honum dyljast —
enda þótt þeir væru að öðru leyti engu
meiri gáfumenn en hann, hefðu fráleitt
eins mikinn áhuga, naumast eins mik-
inn skilning á þýðingarmestu málefn-
um mannfjelagsíns, öðrum en þjóð-
erninu og listinni, og væru umkomu-
lausir, bláfátækir, slarksamir stúdentar
úti í Kaupmannahöfu.
En þýðingarlaust varð starf hans
ekki fyrir ókomna tímann. Síður en
svo. Aðalverk hans er í vorutn aug-
um það, að hann reið að fullu til-
finningatrúar-stefnunni (pietismanum),
sem fluttist hingað til lands með Har-
boe og átti lang-atkvæðamestan full-
trúann þar, sem síra Jón Jónsson í
Möðrufelli var, og kom skynsemistrú-
ar-stefnunni inn hjer á landi. f>að
má deila um það, hve þarft eða ó-
þarft verkþað hafi verið. Hinu verð-
ur ekki neitað, að það liafi haft mjög
mikla þýðing fyrir þjóð vora á þessari
öld og hafi enn í dag.
V.
A námsárum sínum í Kaupmanna-
höfn hafði Magnús Stephensen verið
fjehirðir Lærdómslistafjelagsins og
ráðið þar miklu. Eptir að hann var
heim kominn, vildi hann og aðrir
höfðingjar hjer flytja fjelagið til ís-
lands, undu því illa, að eiga að leggja
rit sín undir dóm 'ungra rnanna í
Kaupmannahöfn. En það tókst ekki,
og svo gekk Magnús fyrir stofnun
Landsuppfræðingarfjelagsins, varð brátt
einn um allar framkvæmdir þess og
náði tangarhaldi á öllu því, er prenta
átti hjer á landi. Fjelagi þessu var í
fyrstu tekið ágætlega, allt öðru vísi
en Lærdómslistafjelaginu, eins og sjá
má á því, að 1012 menn gerðust fje-
lagar á fyrsta árinu. Ein af fyrstu
bókunum, sem það gaf út, var fyrsta
ár af sMinnisverðum tíðindum«.
þau ná frá Dýjári 1795 til nýjárs
1804, áttu að vera ársrit, en kornu
ekki út öll? árið 1800 og 1803, heldur að
eins eitt hepti frá vordögum 1799 til
miðsumars 1801, og eitt hepti frá
miðsumri 1802 til nýjárs 1804. Hverc
hepti er nálægt 10 örkum að stærð,
nema 5. beptið (1799—1801), sem er
helmingi stærra. Af ritum vorra tíma
eru þau líkust *Skírni«, eins og hann
er nú, frásögn þess markverðasta, er
borið hefir við á hverju ári, utan-lands
og innan. Augnamiðið er það, að
menn af þessum fróðleik læri »að
þekkja guðs dásamlegu stjórn vors
heims, fræðast, betrast og smámsaman
segja skilið við öll hrátrúar- og hleypi-
dóms yfirráð, sem of lengi hafa hnekkt
mörgum framfara viðburðum og lof-
legum fyrirtækjum á voru landi«.
Magnús Stephensen ritaði Tíðindin
einn fyrstu þrjú árin, næstu þrjú árin
þeir bræðurnir, hann og Stephán Step-
hensen yfirdómari (síðan amtmaður),
og Finnur Magnússon síðustu árin.
Ftlendu kaflarnir í riti þessu eru
langlengstir, enda er ekki hörgull á
frásagnarefni á þeim árunum. Fyrsta
árið er saga stjórnbyltingarinnar á
Frakklandi sögð frá byrjun. Ekkert
er á það minnzt, hver áhrif bókmennt-
irnar hafi haft á þá mikilfenglegu at
burði, sem gerðust þau árin. En af-
dráttarlaust er málstað frönsku þjóð-
arinnar haldið fram gegn kúguninni
og frá öfgum stjórnbyltingarinnar er
skýrt ofsalaust. Yfirleitt er það frels-
Í8- og rnannúðarandi, sem mætir manni
í frásögninni. Einna ríkast kemur
hann fram, þar sem um trúarbragða-
frelsið er að ræða. Magnús Stephen-
sen heilsar því með sönnum fögnuði —
þremur aldarfjórðungum áður en það
er í lög leitt hjer á landi.
Að því er innlendu frjettakaflana
snertir, þá skýra þeir mest frá tíðar-
fari, skepnuhöldum, mannalátum og
slysförum, embættaveitingum, konung-
legum tilskipunum og stjórnarbrjefum.
Allmikið er af grafskriptum, og eru
þær settar ínn í frjettakaflana, þar
sem sagt er frá láti mannsÍDS. Svo
mikið hefir þá þótt í þær varið, að
jafnvel útlendar grafskriptir eru prent-
aðar í ritinu. Frá sumu er sagt svo
greinilega, sem höfundinum hefir verið
unnt, ekki sízt skipreikuin. þ>á er og
hin mesta stund lögð á að geta skýrt
frá sem flestum »fáheyrðum sjónum og
viðburðura«, svo sem sjóormum, log-
um úti á víðavaDgi, vansköpuðum
kálfum og lömbum og þar fram eptir
götunum.
Eiginlegar ritgerðir um »Iandsins
gagn og nauðsynjar« eru þar engar,
enda verður ekki sjeð af formálanum,
að ritið sje stofnað til annars en færa
mönnum frjettir. Eri stefnan er auð-
sæ, þegar á b.ækur er minnzt. I öðru
heptinu gera þeir svilarnir, Stefán
amtmaður þórarinsson (»Hólanóphil-
U8«) og Magnús Stephensen, snarpa
árás á eina húslestrarbókina frá Hól-
um, Sigurhróss-hugvekjurnar, enda eru
óneitanlega flest dæmin, sem .Magnús
tínir til úr þeim, þess verð, að þeim
sje mótmælt í skynseminnar og mann-
vitsins nafni. Og eins og nærri má
geta, er aldamóta-sálmabókinni, sem
Magnús sjálfur hafði mest unnið að,
haldið mjög fram, hvenær sem tilefni
er til þess, og miklu lofsorði lokið á
þá presta, sem fyrstir verða til að
veita henni viðtöku. það gekk ann-
ars ekki greitt. Geir biskup Vídalín
varð að skrifa áminning í Tíðindin til
presta og prófasta um að kaupa hana
handa kirkjunum, og gefur þar í skyn,
að þeir sem ekki lári nheimskulega
hleypidóma eða illkvittni blandaðar
fortölur annara glepja sjónir fyrir
sjer«, hljóti að sjá, hvað ágæt hún sje.
í sambandi við sálmabókarmálió er
þess getið í 5. heptinu, að í fyrsta
sinn hafi verið leikið á orgel í íslenzkri
kirkju að Leirá 14. september 1800.
Organistinn var Magnús Stephensen
sjálfur. L'mmælin um viðtökurnar,
sem þessi nýbreytni fjekk, benda á,
að Magnúsi hafi stundum fundizt
stappið við þjóðina nokkuö þreytandi,
enda kennir hins sama allvíða hjá
honum. »þó minni nýbreytni en því-
líka«, segir hann, »svo óþekkta hjer
með öllu, optast þurfi til að eitra um
allt nýtt almúga tungur, skal það hjer
sagt almennings sanngirni og sómatil-
finningu um menntir til hróss, að jeg
enn þá ekki hefi frjett neinn, er heyrt
hefir, ekki jafnvel öfundarmí nn, óvirða
vit þeirra og smekk með því að uuna
ekki þessa söngverks fegurð og inn-
dæli lofs og sannmæla«.
•Minnisverð Tíðindi* voru eina tíma-
ritið, sem út kom um aldamótin. Við
þá blaðamennsku urðu langafar vorir og
afar að sætta sig—-og máttu þakka fyrir.
Rjettvísin
gegn
sira Bjarna þórarinssyni.
Hjeraðsdómur uppkveðinn i ]ivi máii 4.
f. rn., fyrir aukarjetti Skaptafellssýrslu, að
Kirkjubæjarklaustri, af Gnðl. sýslumanni
Guðmnndssyni.
Hinn ákærði, nú prestur að Útskálum,
var, eins og knnnugt er, settur i gæzlu-
varðhald ÍJl. júlí f. á. og siðan mál höfð-
að gegn honuin af rjettvisinnar hálfu, að
undangengnum rjettar-rannsóknum, fyrir að
hafa, þegar hann fyrir nokkrnm árum var
póstafgreiðslumaður á Prestsbakka i Vest-
urskaptafellssýslu, »dregið undir sig með
rangri reikningsfærslu fje, er honum var af
póststjórninni trúað fyrir, og fyrir að liafa
falsað kvit.tanir fyrir útborgunum af þessu
fje, er eigi höfðu átt sjer stað«.
»Eptir að grunsemd hafði vaknað um« —
segir í dómnum — »að í reikningságripum
hins kærða fyrir 1.—5. póstferð 1896 væri
tilfærð borgun fyrir nokkra aukahesta og
fyrir aukaflutning, sem cigi hefði átt sjer
stað, þar sem aukaliestar væri taldir fleiri
en pósturinn hafði haft í ferðunum, og
horgunin fyrir aukaflutning talin hærri en
póstinurn hal'ði í raun og veru verið greidd,
var rannsókn hafin um þetta efni, og þeg-
ar upplýsingar þær, er fengust hjá hlutað-
eiganda pósti, brjefhirðingamönuum o. fl,
virtust samhljóða henda til þess, að ]iess
útgjöld væri ranglega tilfærð póstafgreiðsl-
unni á Prestsbakka i reikningságripum
hins kærða fyrir þessar umgetnn ferðir, og
póstur sá, er i hlut átt.i, bar eindregiðmóti.
þvi að hafa skrifað undir eða leyl't nokkr-
um að skrifa undir kvittanir þær, er fylgdu
sem sönnunarskjöl þessum reikningságrip-
um, var hinn kærði yfirheyrður af sýslu-
manni Gullbringu- og Kjósarsýslu umþetta
efni, þann 61. júlí 1897, og k'annaðist liann
þá við ,að hafa skrifað nafn póstsins Gísla
Gislasonar undir hinar umspurðu kvittanir,.
en tók Jiað frara, að það mundi stafa af
vangá fyrir sjer, ef hjer væri um oftalin
útgjöld að ræða.
Eptir að sýsluinanninuni i Skaptafells-
sýslu því næst hafði verið falið að fram-
halda þessari rannsókn, var hinn kærðiyf-
irheyrður 6. ágúst 1897 og kannaðist liann
þá enn fremur við, að hat'a skrifað nafnið
»Jón Guðuiundsson« undir kvittanina fyrir
aukaflntningi i 5. ferð 1896, og það jafn-
framt, að upphæðin væri taliu liærri en
hann í rann og veru liefði borgað út, sem
sje 15 kr. í stað 5 kr., að því er liann
rninnti. Hann tók það þá og fram, að
lianu gæti eigi vefengt skýrslu póstsins um
tölu aukakestanna í hinum umræddu ferð-
um, en hje.lt ]ivi fram, að ]iessar misfellur
væri sprottnar af vangá sinni eða fljótfærni.
Hinu sama hjelt liann og fram við rjettar-
próf liinn 6. ágúst s. á., en kannaðist þá
enn fremnr við, að pósturinn hefði í 2.
ferð 1896 eigi haft neinn aukahest,, ]iar
sem tilfærð væri borgun fyrir tvo með 50'
kr., og að þessar 50 kr. hefði, ásamt, hin-
um oftöldu 10 kr. i 5. ferð 1896, runnið
inn til sin.
Við rjettarpróf hinn 10. ágúst .1897 við-
urkenndi liinu kærði því næst skýrt og
fyrirstöðulaust, að hann hefði gjört sig
sekan i fjárdrætti þeim úr póst.sjóði, er
hann var sakaður uni, jiannig, að hann
hefði tilfært póstafgreiðslunni á Prests-
bakka útgjöld i hinum umgetnu póstferðum
1896 fjrrir aukapósthesta, sem eigi höfðu
verið notaðir nje borgun greidd fyrir,
þannig:
í I. ferð 1896, 1 liest . . . kr. 25.00
- 2. — s. á. 2 hesta . . . — 50.00
- 3. s. á. 1 hest ... — 25.00
- 4. - s. á. 1 hest ... — 25.00
Kr. 125.00
og enn fremur í 5. ferð . .— 10.00
Kr. 135.00,
fyrir aukaflutning, þar sem að eins liöfðu
verið borgaðar 5 kr., en taldi til að hann
mundi hafa borgað pósti aukaflutning í 2.
ferð 1896, að þvi liann óljóslega minnti, 9
kr. Jafnframt viðurkenndi liann, að liafa
undirskrifað kvittanirnar fyrir þessum upp-
hæðum með nöfnum hlutaðeigenda, jiótt
sjer hefði verið það ljóst, að hann hafði
eigi heiinild til að undirskrifa kvittanirnar
þannig lagaðar. — Yið hið næsta rjettar-
próf þann 13. ágúst s. á. endurtók hann
hina framangreindu játning sína og gaf
enn fremur skýrslu um þá aukapósthesta,
er hann hefði ranglega tilfært á árunnm
1893—18:'5, þannig:
1 14. ferð 1893, 1 hest. . . . kr. 15.00
- 6. 1894, 1 — . . . — 20.00
- 8. — 8. á., i —, . ; . 20.00
7. — 1895, í — . . , . ~ 20.00
- 8. — s. á.. í — . . , , 20.00
- 12. — s. á., i — . . , .• — 25.00
- 13. — s. á., 2 — . 50.00
- 14. — s. á.. vist 1 hest . — 25.00
Alls kr. 195.00
Jafnframt kannaðist hann [lá og við, að
hafa skrifað nafn póstsins undir kvittanir
fyrir ]iessum ranglega tilfærðu útgjöldum.
Þessar' framangreindu skýrslur sínar stað-
festi liann enn á ný fyrir rjetti hinn 27.
ágúst s. á.
En í septemhermánuði sama ár, eptir að
honum hafði verið gefið leyfi til að dvelja
á heimili sinu litla hríð — en þar lagð-
ist liann sjúkur nokkurn tima —, skrifaði
hann aintmanninuni yfir Suðuramtinu hrjef
þess efnis, að hann vildi kalla aptur játn-
ing ]iá, er hann hafði gjört fyrir rannsókn-
ardómaranum, og hjelt |ivi fram, að játn-
ing sin vaeri eigi rjett, lieldur stöfúðu mis-
fellur |iær á reikningum sinum, er upp-
lýstar væri, af fljótfærni og vangá. Sem
ástæður til þess, að hann hefði leiðzt til
að gjöra þessa játning, taldi hann illan