Ísafold - 25.05.1898, Blaðsíða 1

Kemnr ut ýniist einu sinni eða
tvisv. i viku. Ver(5 árg. (80 ark.
minnsf) 4 kr., erlendis 5 kr. eða
l'/a doll.; borgist fyrir mi'ðjan
júli (erlendis fvrir fram).
tSAFOLD.
Uppsögn (skrifleg; buncun við
áramót, ógild nema komin sje
til útgefanda fyrir 1. október.
Afgreiðslnstofa blaðsins er i
Austurstrœti 8.
XXV. ár£.
Reykjavík, miðvikudasíinn 25. maí 1S9S.
32. b!að.
gy~' Tvisvar í viku kem-
ur Isafold út, miðviku-
daga og lauífardaga.
Fomgripasafno'pitSmvd.og ld. kl.ll 12.
Landsbankinn opinn hvern virkan dag
kl. 11—2. Bankastjóri við ll'/a—l'/2,ann-
ar gæzlustjóri 12—1.
Landsbókasafn opið hvern virkan dag
kl. 12—2, og einni stundu lengnr (til kl 3)
md., mvd. og ld. til útlána.
iiwi««iin«ii'i*iiii«iiiiiiiiiiiiiniii!»nMÍiiiiiiiiiinTiiiiiiiiiinmTiiiiniiinm7illúiTiiiiiiiii'V:i- ■ 11 ■
Blöð
laniral‘a vorra, afa
og feðra.
XII.
Fjölnir. — Jónas Hallgrímsson. —
Aðrir Fjölnismenn. — Bindindishreyfing
Fjölnis.— Stjórnmálastefna Fjölnis.
Enn er einnótalinn af þremur fremstu
«tyrktarmönnum Fjölnis: -íónas Hall-
grímsson.'
Hann er helzti aðstoðarmaður Kon-
ráðs Gíslasonar í baráttunni fyrir við-
reisn íslenzkrar tungu. Auðvitað hef-
ir hann ekki íslenzku-þekking Kon-
ráðs til að bera, ekkert því líkt. Hon-
vm veitti örðugt að læra fasta rjett-
ritun, sjáffsagt einkum fyrir þá sök,
að hann varð hvað eptir annað að
breyta henni. Og honum er ekki
með öllu óhætt við röngum orðmynd-
um. Málfræðingur er hann enginn.
En hann hefir óspillt Islendings-eyra
fyrir tungu þjóðarinnar að fornu og
nýju, og fegurðartilfinning listamanns-
ins til að velja og hafna. Hjá hon-
um lá málið »bæði lipurt og ljett« »á
hostum hreinum«, eins og Grímur
Thomsen kvað.
Bann er og náttúrufræðingur rits-
lns- I fyrsta árganginum skrifarhann
»Um eðli og uppruna jarðarinnar«,
fyrstu tilraun til almennrar járðfræði,
sem rituð hefir verið á íslenzku. í
augum nútíðarmanna, sem nokkuð
hafa kynnt sjer yngri rit um þá fræði-
grein, niun það, sem sagt er um af-
stöðu jarðfræðinnar við trúarbrögðin,
verða einna hugðnæmast af því, sem
í þeirri ritgjörð stendur. Höf. gerir
ráð fyrir þeirri mótbáru, að »það sje
ekki varlegt, að tala um, hvað jörðin
sje furðulega gömul, og þess háttar
rannsóknir geti orðið hættulegar fyrir
trúna, þvf af biflíunni geti hver mað-
ur sjeð, að jörðin sje ekki fullra sex
þúsund ára, og þar á ofan sje hún öll
sköpuð á 6 dögum ; en rannsóknir
jarðfræðinganna og nýstárlegar upp-
götvanir leiði til ályktana, sem sjeu
gagnstæðar ritningarinnar orðum, og
komist menn svo í bobba, sem ekki
verði greitt úr með nokkru móti,‘og“
það sje ekki trútt um, að hin óbifan-
lega nauðsyn og eilífu lög, sern nátt-
urufræðin sýni, að heimurinn hafi
hlotið að myndast eptir og ævinlega
viðhaldist, geti leitt til guðsafbeitun-
ar. En þessu er engan veginn svo
varið. Eitningin segir, að i upphafi
skapaði guð himin og jörð, og því
mun engum koma í hug að neita; en
hún talar ekkert um, hvenær upphaf
tímans hafi verið, eður hvað við hafi
borið frá upphafi og til þess tímabils,
þá jörðin var í eyði og tóm og guð
ljet ljósið skína í myrkrunum og
greindi vötnin að frá þurlendinu, svo
hún yrði byggileg að nýju. Ollum
lærðum guðfræðingum ber nú líka
saman um, að frásagan um sköpunar-
verkið sje í rauninni hugmynd ein-
hvers austurlanda-heimspekings um
uppruna jarðarinnar, og er hún að
vísu svo háleit, að enginn mundi vilja
missa hana úr biflíunni. Hvað öflum
nátbúrunnar og eilífa lögmáli viðvíkur,
þá sjá menn einnig við nákvætnari í-
hugun, að þau reyndar eru hin eðli-
lega mynd, er oss auðnast að sjávilja
guðs og hina eilífu skynsemi í; en hjá
sjálfum, guði er engin- umbreyting nje
umbreytingarskuggi, svo guðrækileg
skoðun hlutanna hlýtur, ekki síður en
heimspekilegar rannsóknir, að leiða
menn á þá sannfæringu, að lögmál
náttúrunnar sje eilíft og óumbreytan-
legt«.
þessi varfærni gegn trúarbrögðun-
um er því einkennilegri sem því fór
fjarri, að Jónas Hedlgrímsson og fje-
lagar hans í Kaupmannahöfn hneigð-
ust að trúarbrögðunum um þærmund-
ir, sem þetta var ritað, eptir því sem
Páll Melsteð hefir skýrt frá í blaðinu
»Verði ljós«. þrátt fyrir ríka bylting-
arandann, sem annars býr í þeim, og
þrátt fyrir þessa afstöðu sjálfra þeirra
gagnvart trúarbrögðunum, kemur þeim
samt ekki til hugar að hagga við trú
landsmanna. þeir styðja hana heldur
en hitt.
Auk jarðfræðinnar ritaði og Jónas i
»Fjölni« meðal annars um eðlisháttu
fiskanna og yfirlit yfir fuglana á Is-
landi, sem ekki var prentað fyr en að
honum látnum, en er ritað 1835.
Hjer koma fáeinar línur úr því yfir-
liti. það er gaman að sjá, hvað lík-
ar þær eru bæði að anda og orðfæri
sumum ljóðum höfundarins. ’ Og það
er jafnframt fróðlegt að bera þennan
rithátt saman við fráganginn á því,
sem fyrir íslendinga var ritað, utan
Fjölnis, í fróðleiksáttina á þeim árum.
Jónas er að tala um farfuglana og
segir: »|>ess vegna er það líka, að
svo fáir skógfuglar koma til Islands á
vorin; ef þar væru hnetur og skógar-
ber handa þeim og runnar að byggja
hreiðrin í eða háar limar að hengja
þau á — eins og þeir gjöra sumir —
þá mundi fara að fjölga heima; því
varla held jeg nokkur fugl væri
lengi að telja eptir sjer tveggja eða
þriggja daga ferð, til að geta búið í
svo fallegu og skemmtilegu landi;
jeg þekki fugla, sem ekki hafa horft
í það, og heldur unnið til að lifa á
loxia serinus (scopoli), sem þýzkir kalla;
og það voru þó kariar, sem ekki fara
norðar en til Sveitzaralands og vilja
ekki skarn-nýta að búa í miðri Norð-
urálfunni«.
|>á ræður og Jónas sjálfsagt að
miklu leyti stefnu ritsins viðvíkjandi
skáldskapnum. Að líkindum hefir
hann valið útlenda skáldskapinn, sem
íslendingar tóku svo illa, í fyrsta ár-
ganginum. Og það er naumast sann-
gjarnt að lá þeim viðtökurnar, sízt að
því er snertir »Ævintýr af Eggerti
Glóa«. f>að er eptir Tieck, einn af
helztu mönnum rómantisku stefnunn-
ar á jpýzkalandi. f>að hefir engin
skilyrði þess, að nein von væri að Is-
lendingar skildu það almennt eða ljetu
sjer mikið um það finnast, enda mun
sannast að segja fæstum þykja sjer-
lega mikið til þess koma nú á dögum.
Tíminn, sem ævintýrið átti að hafa
farið fram á, var Islendingum ókunn-
ur og öll háttsemi mannanna þá.
Náttúrulýsingarnar eru góðar, en þær
lýsa útlenzkri, ókunnri náttúru. Bak
við ævintýrið stendur sálarlíf, sem
leitar æðstu unaðsemda í dularfullum
draúmum, og kenningin, grundvallar-
hugsutiin er hvergi nærri Ijós. Fjöln-
ir varði síðar 7 blaðsíðum til þess að
verja þessa sögu og Konráð ritaði
greinina.
Einna merkilegasta atriðið í þess-
ari vörn er ummælin um það, eptir
hverjum reglum eigi að velja erlend-
an skáldskap handa Islendingum.
f>ar er komizt að orði á þessa leið:
. . . »nái ekki þekking manna út
fyrir það, sem næst þeim er, og verði
það ekki borið saman við neitt annað,
hlýtur hún ætíð að verða óskýr og ó-
fullkomin. f>að er því nauðsynlegt að
kynna sjer önnur lönd, háttsemi og
ásigkomulag annara siðaðra þjóða, og
hvernig þeir fara að hugsa og tala,
sem bezt eru kallaðir að sjerogmestu
koma til leiða um heiminn. En um
þetta bera nú bækurnar einna ljósast
vitni; og það var því ætlun vor, að
kynna stuttlega frá einstöku bókum,
sem einna bezt lýsa tímanum, eður
beina honum eitthvað áleiðis, eða í
einhverju tilliti þykja eða hafa þótt
vel samdar, merkilegar og aðgætnis-
verðar; og er auðBkilið að þess háttar
bókum á ekki að sníða stakk eptir
Islandi. f>að verður að taka þær eins
og þær eru, og þær eru því betur
valdar, sem þær lýsa betur tímanum,
eða þær eru í sjálfu sjer merkilegri og
þeir eru fleiri, af þeim, sem vit hafa á,
er mikið þykir í þær varið. Sjeu nú
bækurnar þannig valdar, þá er auð-
sjeð að það er ekki þeim að kenna,
nje þeim sem gjörðu þær kunnar, þó
alþýðu vorri geðjist ekki að þeim.
f>að merkir ekki annað en að smekk-
ur vor og dómar sjeu ólíkir annara
þjóða; og þegar mikið ber á milli,
vekur það grun um, að vorum smekk
og uppfræðingu sje ábótavant; því
ekki þarf fyrir hinu ráð að gjöra, að
dómur okkar sje einn saman rjettur,
en hinum öllum skjátlist*.
Eökfimin er ágæt, eins og vant er.
f>að er fráleitt auðvelt verk, að koma
bstur orðum að þeirrí, annars nokkuð
vafasömu kenningu, að maður, sem
tekur sig til og fer að velja útlendan
skáldskap handa þjóð, sem ljtinn and-
legan þroska hefir, eigi enga sök á því,
þó að hann velji það sem þjóðin get-
ur ekkert botnað í!
Dómar »Fjölnis« um íslenzkan skáld-
skap höfðu mrgfalt meiri áhrif heldur
en sýnishorn hans af íslenzkum þók-
menntum. Og þar er einkum að ræða
um dóm Jónasar um rímur Sigurðar
Breiðfjörðs af Tístrani og Indíönu,
sem flestir Islendingar þekkja. Hann
er með allra merkustu bókmennta-
greinum, sem til eru á íslenzkri tungu
að því er afleiðingarnar snertir, því
að hann veitir banasárið þeirri teg-
und skáldskapar, sem svo að segja
hafði ein verið þjóðinni til ánægju um
langan tíma. Annars hefir svo mikið
v rið um það efni ritað, að ekki skal
farið frekara út í það að þessu sinni.
Framar öllu öðru er Jónas Hall-
grímsson auðvitað skáld Fjölnis. Hverja
þýðingu það hefir haft, geta menn ráð-
ið í af því, að í ritinu voru prent-
uð flestöll beztu kvæðin hans. Með
tárhreinum og yndislega tilfinningarík-
um og viðkvæmum ástarljóðum vermdi
hann hjörtu þjóðarinnar og sóng jafn-
framt inn í þau ástina til íslenzkrar
náttúrufegurðar og skilninginn á henni,
lotningu fyrir tungunni, trúna á landið,
trúna á þjóðina, trúna á guð.
Um aðra menn, sem í »Fjölni« rit-
uðu, en þá þrjá, sem nú hefir verið
um rætt, er ekki þörf að tala sjer-
staklega. Meðal þeirra eru einkum
þrjú stórmerk skáld: Bjarni Thórar-
ensen, Grímur Thomsen og Jón Thór-
oddsen; fleiri merkismenn lögðu og
til nokkurn skerf, svo sem Brynjólfur
Pjetursson, Olafur Indriðason, Halldór
Kr. Friðriksson o. fl. En að því leyti,
sem þeir koma fram í »Fjölni«, byggja
þeir allir á sama grundvelli eins og
aðalmennirnir þrír og ekkert verulega
sjerkennilegt er frá ritstörfum þeirra
þar að segja. Auðvitað var vel gengið
frá öllu, sem þeir lögðu til. Annað
komst ekki að í »Fjölni«.
Ekki má gleyma að geta þess, að
»Fjölnir» er fyrsta bindindismálgagnið
meðal íslendinga. Áhuginn fyrir því
máli er mikill í hinum síðari árum
ritsins, en bindindismennirnir hafa
ekkert lag á að koma góðri skipun á
fjelagsskap sínn, enda kunnu Islend-
ingar ekkert til þeirra hluta fyr en
regla Good-Templara ruddi sjer rúm
hjer á landi. Til dæmis um þroska-
leysi þess fjelagsskapar, sem »Fjölnir«
gengst fyrir, má geta þess, að í hon-
um áttu að vera Islendingar á íslandi
og erlendis, en kröfurnar voru í fyrstu
mismunandi, eptir því hvar menn voru.
Á íslandi skyldi algjört bindindi vera
í fjelaginu, en erlendis máttu fjelags-
menn drekka öl, rínarvín og rauðvín!
Stjórnmálastefna »FjöInis« var hin
þjóðlegasta og frjálslegasta. Svoþjóð-